Masalli folkloru 2

Söyləyici:

Kazım Aslanlı. Azərbaycanın adət-ənənələri və Ərtoğrol Cavid, B., 2012

Toplayıcı:

Füzuli Bayat

4. XALQ HƏKİMLİYİ

4.1. Müalicə üsulları

Təbabətdə qabağları zəli qoyardılar arvaddar. Deyər­di­lər ki, yaz oldu zəli qoydurun ki, qanı təmizləsin.
* * *

Bi də qanalma olardı kürəydən. Qan alardılar ki, yazda bədənə, cana təzə qan gəlsin. O köhnə qanı çəkirdilər ban­key­nən, onnan sora təzə qan gələrdi.
* * *

Çoban yastığıynan yaranı yuyarduğ, çirki təmizliyir, qaynadıb yuyullar. Mənim nənəm ərşəli qızı idi. O, nətər yara olseydi, onu yaxşı eliyirdi. Demək, götürürdü boyananın gü­lü­nü onun yarpağı şüyüd yarpağına oxşuyur. Onun yarpa­ğın­nan ağ şeytan deyillər e, arpada olur e ağ, onu şit yağda qay­na­dırdı. Onuynan onun yarasına tökürdü, yara başdıyırdı qay­namağa. Qaynadı qaynadı, onnan da yara sağaldı.
* * *

Qotur xəstəliyinə baramanın poxunu töküllər ayranın içi­nə qoyullar günün qabağına orda qıcqırır. Elə onu bi dəfə çəkirsən onnan da gedir, qotur təmizzənir.
* * *

Şüyüdün suyunu qaynadırduğ, uşağın qarnı gedəndə ona verirdüg, onnan da kəsirdi.

* * *

Qotur səpəndə işdənməmiş sabun, inəy sütü, yumurtanın sarısı, bi çimdik un çalırsan olur xəşil kimi. Sora qazda bişi­rən­nən sora qoydun yerə, soyudu, həmin yaraya bağlayırsan, içəridə nə çirki zadı var soorur tökür yerə. Yaranın tez bitiş­mə­sinə də kömək edir.
* * *

Mənim qaraciyərim neçə illər idi xəstə idi, 3-4 illik aloe gülünün yarım kilo suyu ilə yarım kilo xalis balı qarışdırdım. Aloe kəsirəm, 10 gün qalır tam suyu cəkilir, sora ət maşının­dan keçir, suyu qədər də bal qarışdırırsan, 10 gün qaranlıq yer­də saxla (xaladennikdə olmaz), sora götür istifadə elə. Hər gün acqarına bi qaşıq yeyirsən. O, bütün mədədə olan yaranı, qaraciyərdə olan daşı, sidik yolunda olan qumu ovur tökur yerə. Bu dediyim dərman 15 orqanda, 15 dərdin dərmanıdı.



* * *

Körpə, 2-3 aylıq uşaq dayanmadan çığıranda qoca nə­nə­lərimiz deyərdilər ki, çıxun bana, ordan sercə poxu gətirin. Yadunda saxla. dunyada sercənin poxunnan təmiz şey yox­dur. Onnan 3-4 dənəsini əz qaşığda, tənzifdən keçir. Üstünə ana sütünnən tök, ver uşağa. Bu, qarın sancısında ağrıya görə verilir uşağa. Bi də yerdə yercövüzü var, göydü belə qoza ox­şuyur, onu da əliyərdüy cay qırağına tökərdüy. Yenə də ana sü­dündə qarışdırıb tökərdüy uşağın boğazına. O da sancını götürərdi.

* * *

Yerimiyən, gecikən uşağı qoyardılar zənbilə, 2 uşaq tu­tardı qol-qola aparırdılar 7 qonşuya. Deyirdilər:

Şil gəlib ayağ istiyir,

Allahdan dayağ istiyir,

Şilə bi pay gətirin,

Şil dursun ayağ üstə.

Belə-belə 7 qapı gəzdirərdilər, hərərsi bi qənfitdən-cö­rəy­dən, yumurtadan, gətirib verərdilər, onu da evdə uşağa ye­dizirirdilər. Onnan da uşağ yeriyərdi.
* * *

Çiban çıxanda tatala yarpağı da qoyardılar, o da çirki çox yaxşı çəkib çıxardardı.
* * *

Əzilmiş yerə yağlı xamır qoyullar ki, bütün şişi, göyü soorur götürər.
* * *

Qabağ kiməsə soyuğ dəyəndə umac deyilən xörəy bişi­rir­dilər. Ya südnən, ya da soğandağnan. A bala bilün ki, so­yuğ­dəymə 7 günnüg xəsdəlikdi. Onun da bir dərmanı umac deyilən bir yeməkdi.
* * *

Umac suyu qoyursan ocağa. Duz da atırsan ona. Unu əli­yirsən. Azca su tökürsən. Yenə o tökdüyümüz suya duz atır­san ki, o yumrular qazanda açılmasın. Onu əlnən belə ovurduğ. Sora tökürdüy ələyə. Təzədən onu əliyirdüy, o umacı. Fındığın dənəsi boydadan iri yaxşı düşmür. Gərək az su tökəsən ki, narın ovulsun. Sora onu o suya qarışdıra-qarış­dıra tökürsən. Az-az əlimiznən tökürüy ki, yumurlanmasın. Ya soğandağ eliyib töküllər, ya da süd. Soğandağ tökülənə az miqdarda düyü atırsan. Bir də giləturşu 4-5 dənə. Qışda üzünə quru nanə də səpillər. O, insanı gəyirdir, iştah verir, tərrədir, onnan da soyuqdəymə gedir.
* * *

Sora ərişdə aşı bişirərdilər. Masallıda buna camaat aşı deyillər. Suyu qoyursan ocağa. Bütün dən-düşlərdən tökürsən, lobyalı bitgiləri filanı. Kim isdəsə, quru soğan da vurur. So­yuğ­dəymənin dərmanıdı.
* * *

Mürsəl var idi, bu özü də molla idi, cadukun idi. Gözəl bir qadının ölüm məqamı gəlir çatır. O qan almaq ücün ül­gü­cü gətirir. Qadının sahibi də onun həyatdan getməməsi ücün hər şeyə razıdır axı. Adam durur qadının başı üstündə ki, artıq hərə­kət olmasın. O da qadının ayıb yerindən qan alır, o da həyata qayıdır.
* * *

Yara olanda, məsələm, yumurtanın sarısı, un, yağ. Bu nə yarası üçündü – məsələm əlimi kəsmişəm yaradu, ya qılbaş olub, dügün çıxıb oni yapışdırırsan ora bi gecə qoyursan qalır orda, içində nə var hamısını çıxardır. Onnan da yara yox olub gedər.

* * *

Həməşə soyuğdəyməsi olana yarpızdan çay dəmləyər­dik, içərdi. Məsələn, qadın xəssəliyi olannara xeyirdi. Bütün dərmannardan o güjdü idi.
* * *

Mənim qaynənəm bi ara kor çiban çıxartmışdı, məsələn, deşiləməyənə ona kor çiban da deyilir. Hə, bı arvad onu belə eliyirdi, təzə doğulmuş, ot yeməmiş dananın poxunnan beblə götürüb atardı. Bir az ona ayran tökərdi, paltar sabını olardı ha qabağlar onnan doğruyurdu. Amma işdənməmiş olsun, bi dənə də soğan doğrıyardı. Onu qoyardı ocağa o qədər bişərdi ki, olardı qatı maz kimi.

Soğan da o qədər bişərdi ki, bilinməzdi, o sabun da əri­yərdi. Hamısı əriyərdi, qatı maz kimi olurdu, onu 2-cə dəfə ya­rıya qoysan, onnan da özəgi də çıxardardı, içində nə vardı çıxartdı. Üssünnən yenə zadı qoyardın, daha onnan əsər-əla­mət qalmadı.
* * *

Hə bi də yarpız. Həmin o yarpızdan bilirsən nələr elə­mək olur? Həmin onun da yarpağınan narın-narın doğru­yar­dılar hamısı bi yerdə o qədar qaynıyardı, ya maşınkıya qoyar­dı, ya da ocağa qoyardı. Mən bıra gələn vaxtlarda hec maşın­ka yox idi, ocax qalıyardılar. O qədər qaynıyardı olardı qatı maz kimi. Hə, onu yığardı bi dənə belə şüşə qaba, ağzın bağlı­yardı.

* * *

Bu yarpız məlhəmindən qadın xəstəliyində də istifadə eliyillər. Təzə ağa, ya da çıtə onnan qoyardı, güpürərdi. Bi 2-3 saat kimi saxlıyardılar, onnan da o yaxşı olardı.
* * *

Göz ağrıyanda bizim arvad çayın tilifin tökərdi cunaya, sıxardı, qoyardı gözün üstünə. Onnan da gözün ağrısın gö­tü­rərdilər.
* * *

İt qapanda, yara gec bitişəndə və s. olanda yendələşin köki, əvəligin köki, bağayarpağı, xəmir elədim qaynatdım, onun suyuna xəmir elədim, onu oynan yaxşı elədim.
* * *

Bi oğlan var idi, çimər, çıxar, minər maşına. Açıx ma­şın, soyuğ hava bı indi Kolatana getməlidi. Gedir, yolda bına küləg dəgib, dəgib, dəgib, bı gedib bacısıgilə. Bını möykəm so­yuğ tutub. Miningit olub. Mən də inəg otarırdım çöllərdə. Gö­rdüm bizim həyət adamnan doludu. Bılar nəyçün gəlib? Gəl­dim gördüm bacıları zadı hamı ağlaşır, ay Fəzail öldü, vay qar­daş. Oğlan da qəciyib düz qalıb. Ölüb. O dedi, nənəni tez gə­tirün, bı dedi. Gəldim dedim hay də mənə soğan, haydə mə­nə soğanı tez əzün. Əzdim, 2 qaşığ onun suyunnan tökdüm bur­­nunun deşiyinnən, ağzınnan. Bı at kimi fınxırdı. Ayıldı. Nə qədər ağ su gəldi ağzınnan. İndi də yaşıyır. Gəlini, uşağ­ları var indi.
* * *

Qatığı çalırduğ, atırduğ nehrəyə. Şor suyuynan, ayran­nan başımızı yuyurduğ. Nehrəni çalanda mahnı oxuyurduğ:

Nehrəm, ooo, loo, loo

Ayranın göz yaşıyca,

Yağın mərmər daşıyca…

Bizdə suyumuz şirindi, amma içməyə bulağ suyunnan is­tifadə eliyürüy, yəni alınma sudan. Elə bil bulağ suyuynan ba­şıvu yuyurdun əvvəl. Sora şampun əvəzi ayrannan yuyur­dun, bəzi hallarda da yumurtaynan.
* * *

Deməli, bi dəfə dəlləy ülgücünnən boynumun ardına sa­rı yara düşdü. Salyanda texnikumda oxuyurdum, 1963-cü il idi. Getdim həkimə, müalicə yazdılar. 10 gün getdim, gəldim, yara yaxşı olmadı, tərsinə, o yara bütün üzümü götürdü, Salyan həkimləri heç bir şey edə bilmədilər. Sora məni mək­təb­dən buraxdılar ki, get, bala, yoluxdurarsan başqalarını. Mən çıxdım gəldim evə. Gələn kimi anam tutdu qolumnan, de­di, gedəy Sələmə arvadın yanına, görəy bu nə olan şeydi. Gəl­düy Sələmə arvadın yanına.

Sələmə arvad dedi, sabah səhər mənə “Sevil” kremi alıb gətirərsiz. Aldığ, apardığ. Arvad dərmanı hazırladı, kremə özü düzəltdiyi dərmanı qatdı, yaxdı əskiyə, yapışdırdı bütöy boy­numa, boğazıma. Onun müalicə eliyib sağaltmadığı şey yo­xuydu. Nə isə dedi, sabah səhərdən gələrsən bura. Səhər getdüy, arvad yaranı açdı, hamısını yavaş-yavaş qopartdı-bu­ların hamısını. Mən sizə necə inandırım ki, üzümdə bir dənə sızanağın yeri qalmamışdı. Yara, su, ləkə, heç nə yox idi. Üç günnən sora Səlyana getdim texnikuma, həmin həkimin ya­nı­na. Doxtura dedim, tanıyırsız məni? Əvvəl başa düşmədi. De­dim, mən sırağa gün burdan gedən adamam. Üzüm yara olan adam. Dedi, necə oldu? Dedim, Masallının Səmidxan kəndin­də belə bir arvad var, məni o müalicə elədi. Sələmə arvadın müalicə etmədiyi xəstəlik yox idi. Deyilənə görə, Sələmə arvad hətta diş də çəkirmiş.

İndi onun yolunu nəvəsi davam elətdirir. Düzdü, o səviyyədə döyül, ama bacarır.
* * *

Bir nəfər yolda gəlirdi. Adlı-sanlı kişiydi. Görüşdüy, de­di, bəs Sələmə arvadın yanına gedirəm. Minnətdarlığ eləmə­yə. Mənim qolumu kəsirdilər, qolumda nəsə əmələ gəlmişdi, çox dərin yara olmuşdu. Sağalda bilmirdilər. Üç ay çəkdi, dox­torlar sağalda bilmədilər. Kimsə Bakıda bu kişiyə rast gə­lib, bizim adamlardan, deyib ki, sən get filan arvadın ya­nına, ona dəy, gör o nə deyəcəy. Deyir, gəldim bu arvadın yanına. Dər­man hazırlıyıb verdi. Yara bi həftəyə sağaldı. Getdim Bakıya, doxtorlara öz sözümü dedim. İndi də gedirəm həmin arvada minnətdarlığ bildirməyə.

Hə, bizim kənd əsasən Səmidxan boranısının, bir də o Sələmə arvadın hesabına tanınıb.
* * *

Sora dəmiro ocağları olur. Məsələn, bir də görürsən nal kimi düşür qola, qıça. Dəmiro əsasən, heyvannan keçir, adam­nan keçir, nətər olur, xəstəliydi o da. Üstü çığıl-çığıl olur. De­yillər ki, dəmirodu. Ona kimin ocağında var, onun külünnən çəkir, o dəmiro sağalır. Üç gün ora ocağ külü vurur, təndir külü. Onnan da ləğv olur, gedir. Keçmişdə çox olurdu, camaat heyvannan çox məşqul olurdu, saxlıyırdı, heyvannan təmasda olurdu. İndi dəmiro xəstəliyi az olur.
* * *

Baş ağrısında əvvəl başıvın burasın qırxıllar. İnəy yağını qoyursan ocağa qaynıyır, maşinkanın üstündə yavaş-yavaş. Duz­dan lopa qayırırsan. Bütöv başıvu gəzdirirsən, 3 dəfə də çər­tilən yerə qoyursan. Başı həcəmətnən çərtillər. Həcəməti heyvan buynuzunnan kəsillər, sora onun başını deşillər, pis qanı ordan sorullar. Hə, onu helənçig eliyirsən, isti-isti. On­nan sora onu da döyəcdiyirsən, bannamamış beçə, istiot, dar­çın, zəncəfil hazırlıyırsan. Onu isti-isti döyürsən, yavaşca, tük qarışığ, içi-içalatı qarışığ qatırsan ona. Nama kimi basırsan ba­şıva. Bağlıyırsan başıvı. 3 gün qalır. 3 günnən sora onu açırsan, yuyursan, xına qoyursan, onnan da baş ağrısı çəkilir. Bir də baş heç vaxt ağrımır.
* * *

Adamın boğazı tutulur, səsi tutulur, açılmır, ya boğazı gəlir. Belə yaylığ götürərdik, dili qattalıyardı yuxarı, dilçəyin altında göy damar var, ona belə neştəri salardı. Belə eliyərdi qarğını görərdi məsələn, açıq qırmızıdı, day zad döyür. Belə qoyardı, onnan da səsi-zadı açılardı.
* * *

Uşağı yatızdırmağ üçün nənələrimiz neyniyərdilər. Süd verəndə o tirreyi məmənin üstünə qoyurdular, uşağ onu əmir­di, onnan da uşağ yatardı. Uşağ yatırdı, qarnı da ağrımırdı. Anam da işlərini görürdü o bursün, bu bursin xörəyini bi­şi­rirdi, paltarını yuyurdu.