Masarykova univerzita

2. Komedie

2. 1  Nieromantyczny romantyk

Ze względu na epoki literackie, historycy sytuują Fredrę do romantyzmu, jednak, jak już wspominałam na początku, jego dzieła nie mają wiele wspólnego z tym nurtem. Jego komedie powstały przede wszystkim według prądów oświeceniowych i z tym okresem się utożsamiał, co powodowało, że ówcześni romantycy zarzucali mu brak poglądów patriotycznych i obojętność do spraw narodowych. Fredro miał jednak swoje przekonanie o tych sprawach i do końca został wierny swym wyobrażeniom literatury.

Historycy literatury niejednokrotnie traktowali Fredrę, jako pisarza »nieromantycznego« żyjącego w okresie romantyzmu. Często porównywany był do Goldoniego lub nazywany „polskim Molierem“. Jego sztuki, jednak wyrastają wprost z polskiej komedii osiemnastowiecznej. Czesław Miłosz w Historii literatury polskiej do roku 1939 opisuje twórczość Fredry w ten sposób: „Toteż wraz z Fredrą gatunek polskiej komedii wierszowanej, której początki sięgają komedii rybałtowskiej, osiągnął swój szczyt. Według wszelkiego prawdopodobieństwa, niektóre dzieła polskiego teatru barokowego były mu także znane. Nie należy patrzeć na niego jedynie jako na spadkobiercę dydaktycznego nurtu oświecenia. Fredro nie troszczył się o żadną tezę; był po prostu opanowany demonem śmiechu. […] Był człowiekiem obdarzonym gorzką i uśmiechniętą mądrością, zdobytą nie poprzez książki, ale przez życiowe doświadczenia. Jego formalne wykształcenie było niemal żadne“¹¹

Jak już pisałam u góry, Aleksander Fredro nie odebrał regularnego wykształcenia, jak na przykład Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki czy Zygmunt Krasiński. Chciałabym tutaj przytoczyć fragment Mariana Ursela, który we wstępie do Fredrowskich teatralizacji opisuje, jak Fredro wspomina czasy swego samokształcenia. Moim zdaniem ten urywek jest przepisywany na podstawie rękopisu poety: „W miarę jak kształciłem ciągłym czytaniem mój umysł, wydobywały się ze mnie, mimo wiedzy w zawodzie [?] doświadczeniem nabyte kombinacje i świat jak jasełka począł się przed moim okiem porządkować. Zastanawiając się nad ludźmi, zastanawiałem się i nad sobą i przestraszyłem się, dostrzegłszy nigdy nie spoczywającą chęć czytania w duszy każdej zbliżającej się do mnie osoby. Nigdy powierzchownością i na kilka minut zadowolniony nie byłem, nigdy nie czerpał[em] [?] z komunikowanego [?] mi doświadczeniem uczucia, które każdy człowiek wkoło siebie jak światło stjański robaczek puszcza. Dla mnie każdy stawał jak zamknięta szafa, którą pierwszą moją myślą było przejrzeć wewnątrz.“¹² Aleksander Fredro był przez całe swe życie bardzo ciekawy ludzi i świata. Ważną rolę odgrywało w tym także to, że był bystrym obserwatorem, i słuchaczem, co przedstawił potem wielokrotnie w swej twórczości różnymi ciekawymi refleksami i refleksjami. Chętnie rozbudowywał analizę psychologiczną ludzkich zachowań. Nawet bliska mu była autoanaliza, której dokonywał bardzo często, zwłaszcza w utworach pisanych do szuflady.

Swoją pisarską karierę rozpoczął Fredro w Pamiętniku Lwowskim i Pszczole Polskiej, gdzie publikował wiersze. Jednak pierwsze utwory powstały już w wieku młodzieńczym poety, o czym pisze Bořivoj Křemenák: „»Bylo mi dvanáct let, když mě jednoho dne napadla jakási myšlenka. Popadl jsem několik prázdných listů ze starého sešitu a začal jsem psát veselohru. Bylo to všechno dílo okamžitého nadšení«, vzpomíná Fredro na své první literární krůčky, kdy v útlém dětství napsal vlastně svou první hru Strach má velké oči (Strach nastraszony). Za zmínku pak stojí až verše, které napsal jako důstojník v roce 1810 a které šly v pluku z ruky do ruky a získaly si u vojáků popularitu. Mnohem později, teprve za několik let po návratu z Paříže, setkal se se svým příštím osudem – tehdy v podobě židovského obchodníka, který chodil po domech s knížkami a prodával Molièrovy veselohry. Fredro neodolal a začetl se dychtivě do Molièra, kterého do té doby příliš neznal. Vždyť na pařížské scéně viděl pouze jednu jeho komedii. Molière ukázal Fredrovi specifičnost dramatu, osvětlil mu poslání dramatika a přivedl ho k studiu dramatu. Kromě toho Fredro důkladně prostudoval známou stať Friedricha Schillera Divadlo jakožto morální instituce (Die Schaubühne als moralische Anstalt betrachtet), která tenkrát právě vyšla polsky.“¹³

„Nie myślałem jeszcze o autorstwie, gdy jednego poranka [1]818 r. wszedł do mnie Żyd antykwariusz z książkami. Kupiłem od niego dzieła Moliera w 7miu tomikach za dukata. (…) Zapłaciłem mu dukata a zebrałem arcydzieła, dotąd mi prawie obce; bo jednę tylko komedię tego mistrza miałem sposobność widzieć na scenie paryskiej. Biorąc za przewodnika wzór tak nieśmiertelny, wyraźniej zacząłem pojmować powołanie autora dramatycznego i odtąd wziąłem się do studiów na serio.“¹⁴