Masarykova univerzita

2. 3  Pisząc tylko do szuflady

W latach 1839–1854 nastał najdłuższy okres milczenia Aleksandra Fredry. W polskiej literaturze nie są takie okresy nietypowe, najczęstszą przyczyną bywały klęski narodowe, atmosfera aktualna w kraju, itp. Tak samo jak Fredro, zostawił na jakiś czas pisania nawet Mickiewicz. Trudne były wówczas w Polsce czasy na pisanie, a co dopiero komedie. Niektórzy krytycy, w ogóle nie badają zbytnio przyczyn przerwy komediopisarza, według nich był to po prostu taki sam odstęp, jak wcześniej, tylko dłuższy niż przedtem. Jednak większość recenzentów przypisuje przyczynę przerwy Fredry ostrym krytykom na komediopisarza, które rozpoczęły się w 1835 roku. Na początku atakowano wartości artystyczne i narodowe komedii poety. Później krytykowali go romantycy. Sam Fredro dawał rozmaite motywy. Najpierw przyczyną był Seweryn Goszczyński, który zarzucał poecie brak ducha narodowego i naśladownictwo wzorów francuskich. Potem nie Goszczyński, ale opublikowany bezimiennie artykuł Uwagi ogólne nad literaturą w Galicji zamieszczony w poznańskim Tygodniku Literackim w 1842 roku. Autorem był Aleksander Dunin Borkowski. Jego krytyka dotknęła Fredrę najgłębiej.¹⁷

„Nie mogłem pojąć, zgadnąć, czy rada, czy zdrada,
I zrozumiałem tylko, że milczyć wypada.“¹⁸

W milczeniu wytrwał do końca życia, pisząc tylko dla siebie, np. pamiętnik z okresu służby w armii Księstwa Warszawskiego Trzy po trzy. Na początku lat pięćdziesiątych, około roku 1854 zaczął znowu pisać komedie, lecz tylko do szuflady. Nawet pod naciskiem nie chciał zmienić swej decyzji i postanowił wydać wszystkie swoje dzieła aż po śmierci. „Jednakowoż przyszłe, pośmiertne pełne wydanie sam obmyślał, układał i przygotowywał drobiazgowo z niesłabnącą wytrwałością: utwory przepisywał, przepisane przez innych poprawiał, pieczę nad całością przekazał synowi.“¹⁹ Powrót do pisania po przerwie niemalże piętnastu lat trwał aż do roku 1870. Wtedy napisał komedie takie jak: Wielki człowiek do małych interesów (1858), Wychowanka (1858) lub Rewolwer (1862). Autor cieszył się tym, że nie usłyszy żadnej nagany, a nikt nie będzie niczego krytykował. Jednak warto powiedzieć, że zmieniła się epoka, w Polsce rozwijał się pozytywizm, a w utworach drugiego okresu pojawiły się nowe zagadnienia i nowe typy bohaterów, zwłaszcza mieszczaństwo, a ważną rolę w życiu przedstawianych ludzi odgrywały pieniądze. Pomimo tego Fredro był niezwykle krytyczny do przemian cywilizacyjnych, do końca został wierny swym przekonaniom, co do literatury. „Toteż jego późne utwory wyprzedziły pojawienie się antymieszczańskiej komedii doby Młodej Polski. Również w swej technice artystycznej przypominają one utwory Gabrieli Zapolskiej czy Włodzimierza Perzyńskiego.“²⁰

Fredro jeszcze wręczył synowi wszystkie swoje dzieła, już poprawione, i powierzył go, żeby je po jego śmieci wydał. W kwietniu 1876 roku umarł Seweryn Goszczyński. Trzy miesiące później, 15 lipca 1876 roku, zmarł we Lwowie Aleksander Fredro. Najwybitniejszy polski komediopisarz nie obudził się ze snu. Jego zwłoki zostały złożone w grobach rodzinnych w kościele parafialnym w Rudkach.