Masarykova univerzita

2. Śluby panieńskie

Następnym utworem Aleksandra Fredry, który chciałabym omówić, to komedia Śluby panieńskie. Według mnie jest to utwór o nieco bardziej żywszy i wciągający niż Zemsta. Na początku chciałabym przytoczyć krótką historię, co do urywku Ślubów, który mówi Gustaw w akcie czwartym, scenie trzeciej. Aleksander Fredro, kiedy był jeszcze młodzieńcem napisał w liście do przyjaciela Dominika takie słowa o miłości:

„Ach, być kochanym, wszyscy szczęściem głoszą;
Mym zdaniem, kochać jest większą rozkoszą –
Los kilku istot zrobić swoim losem,
Czuć i żyć tylko drugich dusz odgłosem,
Dla dobra innych cenić własne życie,
Dla nich poświęcić każde serca bicie,
Światem uczynić najmniejszą zagrodę,
Tam mieć cel pracy i pracy nagrodę
I kończąc cicho wytknięte koleje,
Za grób swój jeszcze przeciągnąć nadzieję
Oto jest szczęście, kto go umie cenić.
Dalibóg, wierz mi, trzeba się nam żenić.“²⁶

Godne uwagi jest to, że w czasie pisania tego listu Aleksander Fredro był już od kilku lat zakochany w Zofii Jabłonowskich. Zdumiewające zdaje się, że całkiem podobny tekst, pełen miłości, pojawia się nieco później w komedii poety Śluby panieńskie. Można by powiedzieć, że głównym bohaterem tego utworu jest miłość. Aleksander Fredro nastawia się różnie, w stosunku do współczesnego mu prądu, czyli romantyzmu i miłości romantycznej. Halina Sołdaczuk dokładniej omawia tę sprawę we wstępie do wydania Ślubów panieńskich z roku 1970: „Obca mu [Fredrze] jest uczuciowość sentymentalna, okiem trzeźwego obserwatora widzi, że nawet najgorętsze porywy miłosne rozbić się mogą o tak prozaiczną rzecz jak pieniądze, ale sam głęboko uczuciowy, podejmie temat rozkwitającej miłości i z nieznaną przedtem subtelnością i prawdą psychologiczną przeprowadzi jej analizę w Ślubach panieńskich.“²⁷

Fabuła komedii toczy się na wsi, w domu pani Dobrójskiej, akcja rozgrywa się w ciągu jednego dnia. W dramacie występuje siedmioro bohaterów: Radost, Gustaw, pani Dobrójska, jej córka Aniela, Klara, Albin, nieszczęśliwie zakochany w Klarze i służący Jan.

Gustaw, w utworze często nazywany »trzpiotem« bardzo lubi zabawy i hulanki. Fredro specjalnie wybrał imię Gustaw, ponieważ porównywany jest do Gustawa z IV cz. Dziadów:

„Nie bądź Gustawem – lecz kochaj wesoło.
Te elegije i miłosne żale
Młodej dziewczyny nie podbiją wcale;“²⁸

Radost, wujek Gustawa, postanawia ożenić go z Anielą. Ten jednak nie angażuje się zbytnio w sprawę zalotów. Lubi hulanki i swawole. Albin zaś, jest przeciwieństwem Gustawa, jest typowym kochankiem romantycznym. Bardzo kocha się w Klarze i okazuje jej to w dużej mierze. Ona oczywiście jego uczuć nie odwzajemnia. Po przeczytaniu książki romantycznej postanawia złożyć z Anielą śluby. Przysięgają, że będą nienawidzić mężczyzn i nigdy się w nikim nie zakochają:

„Przyrzekam na kobiety stałość niewzruszoną
Nienawidzić ród męski, nigdy nie być żoną.“²⁹

Więc jak można już na początku utworu zauważyć, akcja skupia się wokół miłości. Śluby dziewcząt nie zostaną jednak utrzymane długo w tajemnicy. Kiedy Gustaw dowiaduje się o ślubach panien, postanawia w Anieli wzbudzić uczucia i doprowadzić do tego, by Klara doceniła uczuć Albina. Gustaw więc korzysta z nowoczesnej metody, a mianowicie z magnetyzmu. Ten wątek, który w komedii występuje zaraz po miłości ujawnia już sama nazwa utworu Śluby panieńskie, czyli magnetyzm serca. Magnetyzm, albo też inaczej mesmeryzm, to teoria, która była dosyć popularna w XVIII–XIX wieku, przedstawiona przez Franciszka Mesmera. Teoria ta głosiła, że w człowieku istnieje siła magnetyzmu, czyli „zjawiska wywołującego u ludzi chęć bycia razem“³⁰. Osoby tak połączone nie mogą się sobie oprzeć, nie ważne są wtedy stan majątku, wykształcenie ani wiek.

Ładne spostrzeżenie miał Stefan Traugutt we wstępie do Ślubów panieńskich z 1985 roku: „Gustaw jest w swych poczynaniach świetnym przykładem tego, co w języku dzisiejszym można nazwać sprzężeniem zwrotnym. Zaczyna od sytuacji imaginacyjnej, gdy przedstawia nader sugestywnie swą miłość do jakiejś innej fikcyjnej Anieli. Nie jest to zabawa bezpieczna, bo Aniela prawdziwa zaraża się uczuciem, oddziałuje z kolei na Gustawa, on zaczyna kochać ją serio do reszty podbija panieńskie serce. Magnetyzują się oboje wzajem, ta zaś rosnąca ciepła fala ich sympatii nadaje decydujące piętno całemu utworowi.“³¹ Kiedy Gustaw uwodził Anielę naśmiewał się z magnetyzmu i przedstawiał romantycznego kochanka. Jednak musiał o magnetyzmie znać dosyć wiele, kiedy zapewniał Anielę słowami:

„Wierz mi – są dusze dla siebie stworzone.
Niech je w przeciwną los potrąci stronę,
one wbrew losom, w tym lub tamtym świecie,
znajdą przyciągną i złączą się przecie.“³²

„Toteż w Ślubach z magnetyzmu uczynił Fredro elementy intrygi, ale wykorzystał go również w celach demaskatorskich. Magnetyczne fascynacje odsłaniały szczególny sposób kolejno nowe oblicza głównych bohaterów – najpierw Gustawa, potem Anieli.“³³ Pisze Ewa Grzęda o magnetyzmie, a ja myślę, że to następny argument tego, iż Aleksander Fredro był przeciwny ideom romantycznym. Nie można jednak uważać, że nie był w ogóle romantykiem. Dużo pisał o miłości, jednak miłość w jego utworach kończy się szczęśliwie. Właśnie tak kończą się Śluby panieńskie. Gustaw przekonuje Anielę do miłości i sam się w niej zakochuje, a Klara stwierdza, że Albina kocha od zawsze.

Może poeta czasami ośmiesza ten sentymentalno-romantyczny styl. W Ślubach panieńskich można to zauważyć zwłaszcza w przedstawieniu postaci, jaką jest Albin, ale w prawdzie to sam autor był czasami tym nieszczęśliwym kochankiem. Chciałabym przytoczyć historię powstania Ślubów panieńskich. Fredro rozpoczyna dzieło pisać w 1827 roku, w czasie, kiedy beznadziejnie kocha swoją największą i zarazem życiową miłość – Zofię. „Te pierwsze Śluby są białym wierszem […] – wystarczy porównać ten rzut, z którego zachowały się dwa akty (wydanie Biegeleisena), z ostateczną rymowaną redakcją sztuki, aby uczuć przepaść, jaka dzieli te dwie wersje.“ ³⁴ A końcowa redakcja Ślubów panieńskich powstała w 1830 roku, po tym, co Fredro ożenił już się szczęśliwie ze swoją ukochaną Zofią Skarbkową. Trafnie to opisał i zauważył Tadeusz Boy-Żeleński, więc pozwolę sobie tutaj cytować z jego Obrachunków fredrowskich:

„Wydaje się niewątpliwe, że w momentach, w których Gustaw ma być naprawdę wzruszony, Fredro użycza mu własnego głosu, wyraża swoje odczuwanie miłości, tym samym daje jego słowom akcent nieskończenie głębszy, może nad stan tego Gucia, jakiego znaliśmy do tej chwili, Gucia trzpiota płatającego figle, dzieciaka, którego Klara czy Aniela wodzą na pasku swej obojętności lub swojej drwiny. Ten głos nabrzmiały całą głębią uczucia, całą powagą przyszłego ojca rodziny – to już nie Gucio, to sam Fredro.“ ³⁵

Na koniec tego akapitu, chciałabym przytoczyć cytat Mojmíry Janišové, która bardzo ładnie opisuje stosunek Aleksandra Fredry do miłości przedstawionej w Ślubach panieńskich: „V Panenských slibech vytvořil tedy Fredro fikci přirozených podmínek, v nichž může rozkvétat milostný cit. Fikci vzhledem k epoše, do níž je komedie zasazena. Fredro milovník klidné lásky a rodinného života, vytvořil v Panenských slibech dílo plné půvabu, jehož trvalé hodnoty tkví především v mistrném vylíčení krásy lidských citů, dílo, které můžeme směle zařadit k největším pokladům polské klasické literatury.“³⁶