Masarykova univerzita

III. Płeć piękna w komediach Fredry

Kobiety od zawsze fascynowały artystów. Były one zarówno ostoją wszelkiej wrażliwości, dobra i ciepła, a także symbolem niepohamowanej siły witalistycznej, którą kieruje się nasze istnienie.

Portret kobiety podlega stale rozwojowi, nieustającym zmianom, na które wpływają różne czynniki kultury i literatury. Kobiety wyrażane są w różnych sądach ogólnych, które przypisują im pozytywne lub negatywne cechy. Chociaż są opisywane w literaturze chyba od początku wieków, mimo to nadal zostają obiektem interesującym, do końca niezbadanym, który za każdym razem potrafi jakoś zaskoczyć. Nic dziwnego, że literatura już wiele razy walczyła z tym tematem. Sposobów, jakimi pisano o kobietach jest chyba tyle, co samych kobiet: są cnotliwe damy i rozpustne grzesznice, ucieleśnione niewinności, oddane towarzyszki, wierne żony, okrutne kochanki, anioły i muzy. Ten portret łącznie ze swoim rozwojem, coraz dokładniej troszczy się o przedstawienie prawdziwej natury kobiety. Historycznie zmienne przekonania w tej sprawie literatura opisuje w poszczególnych okresach i pod wpływem różnych czynników, a najczęściej można odnaleźć kobiety opisane przez romantyków i pozytywistów. Autorami tekstów o kobietach są zwykle mężczyźni, kobiety rzadko wypowiadają się na swój temat. Oni wtedy opisują sądy wynikające z osobistych doświadczeń, a kobiety postrzegają siebie na ogół zgodnie z powszechnymi opiniami mężczyzn, podkreślając swoją funkcję opiekuńczej matki oraz czułej i kochającej towarzyszki, realizującej się w miłości do ukochanego.⁵¹

Aleksander Fredro, jako uważny obserwator dużo interesował się kobietami i napisał o nich wiele tekstów. Z prywatnej korespondencji Fredry można wyczytać, że poeta w młodości doceniał głównie cielesną stronę kobiecości. Wątpię, że w tych czasach było to zjawiskiem niezwykłym. O czym można się przekonać z listu do Ignacego Konarskiego, w którym się Fredro zwierzał, jak lubił spędzać czas na lwowskich balach. W listach do przyjaciela rozkoszował się zwłaszcza nad kobietami:

„Wszystkie damy siedziały, przed każdą wazon kwiatów, co piękny rzut oka sprawiało – chciałbym był na tych wazonikach położyć napis:

Patrzaj, luba płci niewieści, (tak)

Każdy kwiat przestrogę mieści:
Jak wasza piękność dzisiaj kwitnie ładnie
Jutro zaś zwiędłym zostanie,
Czas więc chwytając, tak ci moje zdanie,
Rwać go potrzeba, póki nie opadnie.“⁵²

Pomimo tego wkrótce po tym dokonała się przemiana Fredry w stosunku do kobiet. Jego troskliwy ojciec – Jacek Fredro, nakazał synowi porzucić świat lwowskich salonów i przekazał mu folwark w Jatwięgach, żeby Aleksander nauczył się gospodarności. Właśnie w Jatwięgach autor rozpoczął pracę nad pierwszymi komediami i naprawdę zaczął prowadzić o wiele spokojniejsze życie. Jak wiadomo, o czym pisałam już na początku mej pracy, kobietą życia Fredry to jego żona Zofia z Jabłonowskich. Po tym, co zaznał uczucia prawdziwej miłości, zaczął doceniać uroków życia rodzinnego. Jego żona Zofia miła na przemianę Fredry bardzo wielki wpływ. Ponieważ zwłaszcza po ślubie został porządnym mężem i ojcem. Jednak kobiety nadal zajmowały w jego życiu naczelne miejsce, choć już nie w taki sposób jak w młodości. Postawa Fredry wobec świata kobiet jest w zasadzie przychylna, choć może nie tak jednoznaczna, jakby to wynikało z pewnych wypowiedzi. Przyjmował, że psychika kobiet jest inna niż mężczyzn, zdawał sobie sprawę z wad występujących u obu płci, że kobiety częściej podlegają emocjom, że kierują się przede wszystkim intuicją i sercem.⁵³ Na początku Ślubów panieńskich zamieścił znamienne motto z pism Andrzeja Maksymiliana Fredry:

„Rozum mężczyzną,
białogłową afekt tylko rządzi;
oraz kocha, oraz nienawidzi;
nie gdzie rozum,
ale gdzie afekt, tam wszytska“⁵⁴

„Fredro, bystry obserwator, posiadał nadzwyczajną zdolność wnikliwego i wielostronnego oglądania zjawisk i ludzi. Przestraszała go nawet, jak sam wyznaje, "nigdy nie spoczywająca chęć czytania w duszy każdej zbliżającej się do niego osoby". Niejedną też unieśmiertelnił w swych komediach.“⁵⁵ Jako czujny obserwator ludzi i osób spotykających na ulicy zdawał sobie sprawę z różnicy w postawach i dążeniach kobiet i mężczyzn. Zdawał sobie sprawę równocześnie z wad występujących u obu płci. Według tego można przypuszczać, że właśnie dlatego nie podlegał dyskryminacji stosowanej często wobec płci pięknej. Jednocześnie zauważał i oceniał bardzo pozytywnie „naturalną inteligencję kobiet, ich nieraz genialną intuicję, w ogóle uroki psychiki kobiecej.“⁵⁶ Wspomina Zbigniew Kuchowicz o postawie Aleksandra Fredry wobec kobiet. Fredro traktował kobiety „nie tylko jako obiekty przynoszące rozkosz, sycące pożądanie, umilające życie, lecz jako istoty ludzkie obdarzone sercem, wrażliwością, umiejętnościami, których pozbawieni są mężczyźni.“⁵⁷ Absolutnie pochwalał dbałość kobiet o swój wygląd, pielęgnację ciała, ich stroje i ozdoby. Przykładem może zostać jeden z aforyzmów, które spisał w Zapiskach starucha:

„Strój wprawdzie upiększa kobietę, ale i zakrywa; rzecz niejasna“⁵⁸

Fredro w swych utworach dostrzegał różnice występujące u płci pięknej wynikające z różnorodności temperamentów, cech osobowości, stosowania odmiennych metod wychowawczych czy środowiska i dominujących wzorów kultury. Zauważał także różne style zachowań, wynikające z określonych potrzeb, przekonań, nawyków. Komediopisarz wczuwał się w nastroje i potrzeby kobiet różnego wieku. Jego komedie więc są bardzo bogate na barwne postacie. Dotyczy to nie tylko mężczyzn, ale zwłaszcza kobiet. Czyli można powiedzieć, że kobiety inspirowały Fredrę, dlatego też w jego komediach nie brakuje charakterystycznych przedstawicielek płci pięknej (np. Elwira i Justysia – Mąż i żona, Klara i Aniela – Śluby panieńskie, Klara – Zemsta).⁵⁹

Poeta mocno zaakcentował stosunek swoich bohaterek do mężczyzn, miłości platonicznej i fizycznej, do majątku i obyczajów. Ich zachowanie determinuje głównie środowisko i właśnie już omawiany temperament. Każda ma dominujący rys charakteru, stanowiący o jej przynależności do materialistek, niemądrych „trzpiotek”, pseudo – wyzwolonych, podstarzałych, wyrachowanych i cynicznych panien lub kobiet rozważnych, bystrych, zakochanych, a wręcz idealnych. W związku z tym chciałabym rozpocząć od kobiet, u których przeważają negatywne cechy charakteru. Z komedii, które przedstawiłam wcześniej nasuwają mi się na myśl takie kobiety: Podstolina, Justysia a nawet pani Dobrójska, u której chociaż można znaleźć wiele cech pozytywnych, ale występują nawet jakieś wady. Moim zdaniem w każdej przeze mnie przedstawionych komedii Fredry występują kobiety, które się bardzo różnią, a zarazem ich zawsze coś łączy. Jak bardzo odmienne są np. Klara i Podstolina w Zemście albo Aniela i Klara w Ślubach panieńskich, a co dopiera Elwira i Justysia z Męża i żony?

„O płci piękna, luba, droga!

Twoja radość, twoje żale
To jeziora lekkie fale:
Jedna drugą ciągle ściga,
Ta się schyla, ta się dźwiga,
Ale zawsze w blasku słońca,
zawsze czysta i bez końca! –“⁶⁰

W taki sposób właśnie mówi Fredro poprzez Wacława w Zemście. Rozpocznę więc od tego utworu, w któryym występują tylko dwie bohaterki płci pięknej, a mianowicie Klara i Podstolina. Na początku przedstawię Podstolinę.