Mavzu : O’quvchilar orasidagi konfliktli vaziyatlar

I BOB.Konfilkt xaqida umumiy tushuncha.Konflikt sabablari va motivlari .
1.1.Konfliktlar sohalari va tipologiyasi .
Inson o’z hayotida bolalik davridanoq boshqa insonlar bilan turli ijtimoiy munosabatlarga kirishadi. Inson hayoti boshqalar bilan bo’ladigan turli munosabatlarning uzluksizligidan iborat bo’lgan jarayondir.
Ana shu munosabatlar esa har doim ham bir tekis, silliq va tinch davom etavermaydi. Hayotning bir tekis davom etishini turli nizo va ziddiyatlar buzib turadi. Biz ularni konfliktlar deb ataymiz.
Konflikt har bir inson hayotiga aloqador bo’lgan o’ziga xos jarayon bo’lib, hech bir inson o’zini komil ishonch bilan konflikt vaziyatlardan muhofaza qilinganman deb ayta olmaydi.
Konfliktlar inson hayotining ajralmas qismi hisoblanadi, chunki har bir inson o’z hayoti davomida konfliktlar bilan to’qnash keladi. Konfliktlar tabiiy hodisa bo’lib, konflikt bilan to’g’ri munosabat o’rnatish inson tarbiyasi, uning shakllanishining zaruriy talablaridan biridir.
So’nggi vaqtlarda zamonaviy jamiyatlardagi insonga bo’lgan turli ilmiy-texnik, ma’naviy, iqtisodiy ta’sirlarning haddan ziyod ortib borishi, zamonaviy jamiyatlarda yashash tarzining murakkablik tomon ortib borayotganligi odamlar to’qnash kelishi mumkin bo’lgan turli konflikt vaziyatlarni ham oshiradi.
Bolalik davrida o’yinchoqlarni talashish, birovlarga hasad qilish, yoki o’g’il bolalarning janjal qilib urishganini ko’p kuzatgansiz.
Mana shunday konfliktlar keyinchalik oilada, eru-xotin, qaynona-kelin, aka-opalar, yaqinlar, do’stlar, ijtimoiy guruhlar, turli kompaniyalar o’rtasida, shuningdek mehnat faoliyatida ham vujudga kelishi mumkin.
Konfliktologiya - ijtimoiy konfliktlarning sabablari, shakllari, rivojlanishi hamda ularni hal qilish va oldini olish haqidagi fandir. Psixologik konfliktologiya barcha mazkur masalalarni psixologik nuqtai nazaridan qarab chiqadi.
Munosabatlar ishtirokchilari bo’lgan shaxslar o’rtasida vujudga keladigan psixik konfliktlarning sabablari, shakllari va dinamikasini o’rganadi, shuningdek konfliktlarni tartibga solish usullari, va vositalarini ishlab chiqadi.
Psixologik jihatdan konfliktlarni o’rganish faqat nazariy emas, balki juda muhim amaliy ahamiyatga ham ega. Fanning bu sohasi vaziyatlarda yuzaga keluvchi konfliktlarning oldini olishga, ularni hal qilish uchun samarali choralarni qo’llashga yordam beradi.
Hayot konfliktlarga to’la. Insonning jamiyatdagi yashash tarzini turli ziddiyatlarsiz tasavur etib bo’lmaydi. Turli nizo va ziddiyatlar bilan umr davomida, har qanday yoshda, har joyda, har qanday vaziyatda to’qnash kelish mumkin.
Konfliktlar uyda, maktabda, ko’chada, o’quvchilar orasida, ota-onalar va farzandlar, xodim va uning rahbariyati orasida, jamoa a’zolari o’rtasida sodir bo’lishi mumkin. Konfliktlar, odatda, ko’p vaqt odamlar birga bo’ladigan hollarda, ya’ni ular uzoq muddat bir-birlari bilan psixologik va ruhiy muloqotda bo’ladigan holarda, ular ma’lum muddat o’zaro birga bo’lishga majbur bo’lgan paytlarida ko’proq sodir bo’ladi.
Hech bir inson o’zini konfliktlardan doimiy muhofaza qilingan deb hisoblay olmaydi. Chunki konfliktlar ba’zan qo’qisdan, hech kutilmagan holda vujudga kelishi hamda inson hayot tarzini tubdan o’zgartirib yuborishi mumkin. Konflikt har bir inson hayotining ajralmas qismi bo’lib, hech bir inson konfliktlardan o’zini -kafolatlanganman deb ishonch bilan ayta olmaydi.
Har birimiz bolalik davrlarimizdan konflikt vaziyatlarga tushamiz va bu holatlardan chiqib ketish yo’l va usullarini qidiramiz. Shu nuqtai nazardan qaraganda, konflikt ijtimoiy xodisa hisoblanadi. Chunki u ko’pchilik insonlarning kundalik turmush tarziga oid voqea va hodisalarni qamrab oladi hamda konflikt rivojidan har bir inson, yaqin qarindoshlar, mehnat jamoasi o’rtasidagi tinch va totuvlikka asoslangan osuda hayot tarzi zarar ko’rishi mumkin.
Ulg’ayganimiz sari konflikt voqea, hodisalar o’z kuchi va ta’sirini ham kuchaytirib boradi. Ammo biz konflikt nimaligini bilamizmi? Har doim ham konflikt vaziyatga tushib qolganda o’zimizni to’g’ri tutamizmi? Konflikt bizning hayotimiz uchun tahdid ko’rsatadimi? Konfliktning o’z ichki tabiati qanday? Konfliktdan qanday qutilish va yoki undan qanday chiqib ketish kerak? Ziddiyat qanday qonuniyatlar asosida rivojlanadi? Nizoni rivojlantiruvchi omillarni oldindan bartaraf etsa bo’ladimi? Inson ziddiyatlarsiz yashashga o’rganishi mumkinmi?!
Mana shunday savollar ko’pchilikni o’ylantirishi tabiiy. Har bir inson konfliktlar bilan to’qnash kelishi aniq bo’lganligi sababli konfliktlar hakida keng bilimlarni tarbiyalash va shakllantirish muhim pedagogik ahamiyat kasb etadi.
Shu bois konfliktlar to’g’risida ham nazariy bilimlar, ham amaliy ko’nikmalarga ega bo’lish hozirgi zamonda yoshlarni mustaqil hayotga tayorlash hamda jamiyatda o’z o’rni va mavqyeiga ega bo’lishida zarur ehtiyojlardan bo’lib, ana shunday bilimlarni targ’ib etish davrimizning dolzarb vazifalaridandir.
Konfliktlarni tabiiy hodisa dedik. Konflikt – oddiy hol. Chunki konflikt har birimizning turmushimiz va tirikchiligimizga xos bo’lgan, hayotimizga tegishli narsa.
Ammo ko’pchilik ongida an’anaviy mavjud bo’lgan fikrga ko’ra, konflikt bu – oddiy hol emas, u ziddiyatli hol, undan o’zini muhofaza qilish kerak, undan o’zini tortish zarur, konfliktdan ―qochish kerak.
Insonlararo, oilalar ichida bo’layotgan konfliktlardan o’zini tortishni bizga bolaligimizdan o’rgatib kelishadi. Konflikt oldida, unga nisbatan fobiya, ya’ni konfliktdan qo’rqish hollari ko’pchilikni tashkil qiladi. Bizni bolaligimizdan konflikt vaziyatlardan o’zimizni tortishga,-janjalkash bo’lmaslikka, nizolarni keltirib chiqargan va unda qatnashgan odamlardan o’zimizni tortib yurishga o’rgatishadi.
Konflikt – bizning milliy menetalitetimizda - yaxshi bo’lmagan holat va vaziyatga tenglashtiriladi.
Konflikt bo’lganidan ko’ra, konflikt bo’lmaganini biz afzalroq ko’ramiz. Biz konfliktni hayotimizdagi eng - yomon davr sifatida baholaymiz. Konfliktdan uzoqroqda yashash ko’nikmalari bizning tafakkurimizga chuqur singdiriladi.
Konflikt har kunlik hayot tarzimizga xos bo’lgan voqeylik bo’lishiga qaramay, insonlar ko’pincha ularni noto’g’ri talqin etadi hamda ularni -anglangan holda qabul qilishga o’rgatilmaydi.
Konflikt vaziyatga tushib qolgan vaqtimizdagina mana shu konflikt vaziyatni tahlil qilishga urinamiz. Ammo har doim ham bizning bilim va ko’nikmalarimiz konflikt vaziyatdan chiqib ketish uchun yetarli bo’lmaydi.
Chunki bizning hayotiy tajribamiz kam, chunki biz konfliktlar yechimi bo’yicha maxsus bilimlarni egallamaganmiz. Tabiiyki, har bir inson konfliktlarni tushunadi, ular mohiyatini to’g’ri anglaydi hamda ularni yenga biladi deyish, xato hisoblanadi. Shu bois, konfliktlarni o’rganish, ularni ilmiy anglash davr talabi bo’lib, konfliktlar bo’yicha zamonaviy bilimlarni egallagan mutaxassislarni tarbiyalab – voyaga yetkazish davr bilan hamnafas bo’lishni anglatadi. Horijiy ellarda yuqori va quyi bosqisdagi barcha rahbar xodimlar, biznes menejerlarning barchasi konfliktlar yechimi bo’yicha ta’lim oladilar. Konfliktlar va ularning yechimi bo’yicha ma’lum bilimlar va ko’nikmalarni egallamasdan turib, zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarda faoliyat olib borib hamda ularni boshqarib bo’lmaydi.
Konfliktlar inson hayotining tabiiy tarkibiy qismidir. Har doim konflikt vaziyatga tushib qolish imkoniyati mavjud bo’lib, har birimiz hech bo’lmaganda bir bor konflikt vaziyatlarning faol ishtirokchilari bo’lganmiz.
O’zini konfliktlardan to’la ajratib olish, yoki konfliktlardan himoya qilinganman, ulardan kafolatlanganman deb o’ylash, noto’g’ridir.
Demak, konflikt vaziyatda har bir tomonning o’z qarashlari, o’ylari, fikrlari tizimi, majmuasi mavjud. Mana shu o’y va fikrlar tizimi xuddi mana shu tomonning o’z shaxsiy manfaatlarini anglatadi. Inson o’z shaxsiy manfaatlarsiz yashay olmaydi.
Har bir odam, xatto eng kichkina yoshdagi bolakaylarning ham o’z shaxsiy manfaatlari mavjud. Agar kichkina chaqaloqning so’rib turgan ―soskasini qo’lidan tortib olsangiz, u darrov baqirib yig’lashga tushadi. Chunki uning shaxsiy manfaatlariga qarshi ish amalga oshirilgan bo’ladi.
Chaqaloq ―mening narsamni qaytarib beringlar, deb uvvos solib yig’laydi.
Shunday ekan, konflikt mazmuni - inson manfatlarining holati bilan uzviy bog’liq bo’lgan voqeylikka aylanadi. Demak, konflikt – bu ikki, yoki undan ko’p tomonlarning o’z maqsadlariga yetish yo’lidagi turli manfaatli to’qnashuvidir.
Konfliktlar yomon holatmi, yoki konfliktlarda ham o’ziga xos ijobiy tomonlar mavjudmi?! Konflikt – buzg’unchilikmi, yoki unda yaratuvchanlik xususiyatlari ham mavjudmi?! Konflikt– zo’ravonlikmi, yoki insonlarni muloqotga o’rgatuvchi! Tabiiy ravishda mana shu savollarning javoblari aslida konfliktning mazmuni va mohiyati biz o’ylagan qarashlardan anchayin keng ekanligini, bizning an’anaviy qarashlarimiz esa chegaralangan va haqiqiy ahvoldan ancha uzoq ekanligini isbotlaydi.
Bizning konflikt borasidagi tasavvurimiz uning faqat bir tomoniga yo’naltirilgandir. Biz odatda konfliktning faqat bir qirrasini ko’rishga o’rganganmiz.
U ham bo’lsa, konfliktda odamlar ziddiyatga kirishib, o’zaro urush, nizo, j anjallar chiqarishidir. Ammo har doim ham shunday bo’laveradimi?!
Konflikt – bu tabiiy holat. Konflikt har doim ham buzg’unchilik yoki zo’ravonlik emas.Konfliktni to’g’ri hal etilsa, u yaratuvchanlik qudratiga ega bo’ladi. Konflikt tomonlar munosabatlarini yanada mustahamlashi, ularni yangi mazmunda qayta
qurishi mumkin.
Masalan, o’zbeklar ―eru-xotinning urushi, doka ro’molning qurishi deb bejiz aytishmagan. Oilada er va xotin o’rtasidagi ziddiyatlar mavjud bo’lsa ham, ko’p hollarda umumiy manfaatlar ularning tez hal etilishi, manfaatlar asosida tomonlar uyg’unligi vujudga kelishini isbotlaydi. Demak, konflikt vaziyatni vujudga keltiruvchi turli manfaatlarni o’zaro birlashtirish, ularni muvofiqlashtirish imkoniyati tabiiy mavjud.
Ziddiyatdan chiqib ketish uchun qilinadigan eng birinchi qadam har doim mana shu ziddiyatni keltirib chiqargan manfaatlarni o’zaro muvofiqlashtirish mumkinligiga bo’lgan ishonch va harakatdan boshlanadi.
Manfaatlarni o’zaro yaqinlashtirish va muvofiqlashtirish ziddiyatni yengishning eshigini ochishdir. Demak, konfliktning
ikki tomoni mavjud. Konflikt kelib chiqqanidayoq, mana shuning mavjud ikki tomoni ham vujudga keladi. Bir tomon - ziddiyatni kuchaytirish,
ikkinchi tomon – ziddiyatni pasaytirish. Bir tomon – ziddiyatni buzg’unchilikka olib kelish, ikkinchi tomon – ziddiyatni murosaga, yaratuvchanlikka va osoyishtalikka olib kelishdir.
Konflikt faqat bir tomondan iborat bo’la olmaydi. Konfliktda, uning qanchalik murakkab bo’lishiga qaramay, har vaqt ikki tomon – buzg’unchilik va yaratuvchanlik mavjud bo’ladi.
Shu bois, konfliklarning murakkab xususiyatlari ularda vayron etish va yaratuvchanlik, zo’ravonlik va hamkorlik qirralarining ham mavjudligini ko’rsatadi.
Konfliktlarning vayron etish yoki yaratuvchanlik imkoniyatlari
Xitoyliklar hayotdagi har bir vaziyat va holatning ikki ajralmas tarkibiy qismini ta’kidlashadi: bir tomondan, konflikt, albatta odatdagi holatni vayron etadi, va boshqa tarafdan, konflikt, uning kelib chiqishi bilan vaziyatga o’z ta’sirini o’tkazadi, natijada yangi vaziyat vujudga keladi, ana shu yangi vaziyatda esa o’ziga xos ijobiy holat ham mavjud bo’ladi, shu bois konflikt yangi ijobiy o’zgarishlar uchun ham imkon yaratishi mumkin. Konfliktning ijobiy va yaratuvchanlik qobiliyati konflikt vaziyatni siz qanday maqsadlarga ishlata olishingizga bog’liq bo’ladi.
Xitoyliklar fikricha, konflikt ikki asosiy tushunga: vayron etish va yaratuvchanlikning yaxlitligi, yagonaligidan iboratdir.
Qadimgi xitoy falsafasida In va Yan tushunchalari mavjud. Ularga ko’ra Yan – oq rang, yaxshi va ijobiy narsalarda iborat bo’lgan, faol birlik, tashqi olamni bilishga qaratilgan va erkaklik belgilaridan iborat bo’lgan voqeylikdir. In esa – qora rang, sust bo’lgan, ya’ni faol bo’lmagan birlik, ayollik belgilarini o’zida mujassam etgan, ichki olamni anglashga qaratilgan voqeylikdir.
Hayot esa, mana shu ikki muhim kategoriya – Yan va In birligi, o’zaro qorishmasi, yagonaligi, uzviyligi, biri birini mutlaqo inkor etmasligi, o’zaro hamkorligidan tashkil topadi. Ularni o’zaro qarama-qarshi qo’yish olamdagi tabiiy mavjud bo’lgan muvozanatni buzishga, uni ichdan qo’porishga olib keladi. Shu bois, qadimgi obidalardan bo’lgan (O’zgarishlar kitobi) da ta’kidlanishicha, Yan va In olamdagi rang-baranglik asosida vujudga keladigan birlikni tashkil etuvchi omillar hisoblangan.
Tabiatdagi yorug’lik va qorong’ulik, nur va og’u, yumshoqlik va qattiqlik, tosh va suv, ayol va erkak, kun va tun, osmon va yer, quyosh va oy, issiq va sovuq, yaxshilik va yomonlik kabi qarama-qarshiliklar muvozanati tabiiy bo’lib, ularni o’zaro qarama-qarshi qo’yish emas, ularni o’z holicha qabul qilish kerak. Tabiatdagi evolyusion taraqqiyot mana shu tabiatan qarama-qarshi bo’lgan birliklarning hamkorlikdagi tabiiy harakatidan iboratdir.
Borliqning evolyusion o’zgarishlari Inning Yanga aylanishi jarayoniga teng keladi. In va Yan tabiatning ikki fundamental asosi hisoblanadi. Ular borliq – makon va kosmosni tashkil qiladi. Ularning o’zaro munosabatlari borliqdagi barcha o’zgarishlarning kelib chiqishi uchun xizmat qiladi. Ular harakati – borliqdagi garmoniyaning negizidir. Aslida, har bir narsa, har bir o’zgarishda Yan va Inning o’zaro qarama-qarshiligi mavjud bo’ladi.
Chunki ular ikki qarama-qarshi energiya birligidan iborat bo’lib, ular o’rtasidagi harakat olamdagi barcha dinamik taraqqiyotning asosini tashkil qiladi. Demak, reallik – qarama-qarshi birliklarning o’zaro hamkorlikdagi harakatidan iborat bo’lgan kategoriyadir. Shu bois, Yan va In mustaqil holda mavjud bo’la olmaydi, ulardan birining borligi ikkinchisi bilan solishtirgandagina o’zini namoyon qiladi. Ular o’zaro bir biri bilan aloqadordir. Ular faqat qarama-qarshi kategoriyalar bo’lmay, ular birida yo’q xususiyatlarni ikkinchisidan oladigan, buning hisobiga biri birini to’ldiradigan va o’zaro olamdagi turli-tumanlik va rang-baranglik o’rtasidagi garmoniyani vujudga keltiradigan kategoriyalardir.
Qadimgi xitoy filosofiyasiga ko’ra, olamni vujudga keltirgan besh asosiy elment, ya’ni unsur Yan va Inning o’zaro harakati orqali vujudga keltiriladi: ular – suv, olov, yog’och, metal va yer.
Bu besh unsur – olamdagi besh energiyaning turli ko’rinishlari hisoblanadi. Ular munosabati bir energiyaning ikkinchisiga aylanishi asosi bo’lib xizmat qiladi. Mana shu energiyalar almashuvi borliqdagi siklik jarayonni ta’minlab beradi. Bir unsurdan ikkinchi unsurga o’tilishi davomiylik va abadiylikni ta’minlaydi. Yanning Inni qabul qilishi, Inning Yanga aylanishi - taraqqiyotni belgilaydi. Hayot, taraqqiyot, borliq va tabiatning mavjud bo’lishi uchun Inning doimiy Yanga aylanishi jarayoni bo’lishi kerak.
Shunday ekan, konfliktlarning ham o’z ichki In va Yani mavjud, deb hisoblanadi. Demak, qadimgi xitoy falsafasiga ko’ra, konfliktda ham mana shu tabiiy qarama-qarshiliklar birligi mavjuddir. Konfliktdagi qarama-qarshiliklar birligi o’zini uning vayron etish va bunyodkorlik xususiyatlari orqali namoyon etadi. Ya’ni, har bir konfliktda vayron etish xususiyati bilan birgalikda bunyodkorlik, yangitdan yaratish xususiyati ham mavjud bo’ladi.
Konflikt ziddiyatli vaziyatni tugatadi, ya’ni vayron etadi, ammo shu bilan birga uning qanday hal etilishidan qat’iy nazar, yangi vaziyat, yangi holat yuzaga keladi. Ana shu yangi vaziyatda konfliktning yaratuvchanlik xususiyati yashiringan bo’ladi. Konfliktning mazkur yaratuvchanlik qobiliyatini ko’ra bilish, uni anglash va o’z maqsadlarida ishlata olish konfliktning yaratuvchanlik yechimi bilan bog’liq bo’lgan vaziyat hisoblanadi. Konfliktlarni doimo yaratuvchanlik sari yo’naltira bilish ma’lum bilim va malakalarni talab etadi. Konfliktning yaratuvganlik imkoniyati:
Konflikt, quyidagi hollarda ijobiy imkoniyatga ega:

• 
  yashirin imkoniyatlar va muammoning yangi qirralarining ochilishiga sabab bo’ladi;
  
• 
  muammo yechimining yangi yo’l-yo’riqlari, imkoniyatlari va usullarini kashf etadi;
  
• 
  
• 
  ishonch, samimiylik, hamkorlik va haqiqatni tan olishga qaratilgan yangi munosabatlar qurilishiga sabab bo’ladi;
  

• 
  odamlarni umumiy g’oyalar asosida birlashtiradi;
  
• 
  samimiy va ochiq, iliq muloqot uchun imkon yaratadi va shunday munosabatlarga insonlarni o’rgatadi;
  

• 
  o’z fikr va o’ylaringizga aniqlik kiritishga va o’z pozisiyasini qayta ko’rib chiqishga majbur qiladi.