Mavzu: Kirish. Qishloq xo’jalik ekinlari D. N. S. ning vazifalari

Muxokama uchun savollar

1. Nav sinashlar necha xil bo‘ladi? Ularda o‘tkaziladigan ishlar.

   
   

2. Seleksion pitomnikning vazifasi, unda o‘tkaziladigan ishlar.

   
   

3. Kontrol pitomnikning vazifasi, o‘tkaziladigan ishlari.

   
   

4. Dastlab nav sinash qanday o‘tkaziladi?

   
   

5. Konkurs nav sinash vazifasi, o‘tkazish uslubi.

   
   

6. Zonalarda (mintaqaviy) nav sinash nima, qanday o‘tkaziladi?

   
   

7. Ishlab chiqarish nav sinash, vazifasi, o‘tkazilishi.

   
   

8. Nav agrotexnikasi nav sinashi nima uchun va qanday o‘tkaziladi?

   
   

9. Dinamik nav sinash nima uchun va qanday o‘tkaziladi?

   
   

Mavzu : Nav sinashlarni o’tkazish tartibi

REJA
1.Nav sinash uchun joy tanlash
2.Nav sinash natijalarining anikligini oshirish
3.Nav sinashlarda kaytariklar va standart navdan foydalanish tartibi

4.Navlarni nav sinashlarda o’rganish va baxolash.

Yangi navlarni yaratish jarayoni maxsus seleksion usullar (chatishtirish, tanlash, tanlab olingan o’simlik avlodlarini baholash, sinash) va seleksion materialni ekish, parvarish qilish, kuzatish hosilni yig’ib olish kabi tadbirlar tegishli uslubda o’tkaziladi.

Seleksiya jarayoni nav (duragay) yaratish bilan yakunlanadi. Navlar (duragaylar) ishlab chiqarish uchun yaratiladi. Shuning uchun seleksion muassasalarida sinash, dala tajribalari o’tkazganda, ularga har tomonlama to’g’ri va aniq baho berish kerak.

Seleksiyada o’rganilayotgan bir necha navlar orasidan eng yaxshilarini tanlab olish, sinash va baholash kabi ishlar dala sharoitida o’tkaziladi.

Nav yoki seleksion materialni sinash va baholashda ishonchli ma’lumotlar olish uchun seleksiya jarayonining hamma bosqichlarida tajriba anikligi va tipikligiga katta e’tibor beriladi.

Sinash uchun olingan biror navni dalaning har joyiga (2-3-4 joyga) ekib ulardan olingan hosilning bir-biriga muvofiq kelishi tajriba aniqligi deb ataladi.

Tajriba aniqligi dalaning hamma joyida mutlaqo bir xil sharoit yaratish imkoni yuqligidan kelib chiqadigan xatolar bilan belgilanadi. Bunday xatolar qancha ko’p bo’lsa, tajriba aniqligi shuncha past (kam) bo’ladi.

Dala tajribalarida seleksion materialni o’rganish va baholash jarayonida tajribaning aniqligiga katta e’tibor beriladi. Tajribada o’tkazilayotgan sharoit yangi yaratilayotgan nav kelajakda tarqalishi lozim bulgan ishlab chiqarish sharoitiga mos bulishi kerak. Bunda tuproq-iqlim sharoiti, tuproq zonasi yer osti suvlarining chuqurligi, tevarak atrofdagi daraxtzorlar ta’siri, suv havzalarining uzoq-yaqinligi hisobga olinishi kerak.

Dala tajribalariga xos yana bir shart – ilg’or texnologiyani qullashdir. Yangi navlarni ular rayonlashtirilgan viloyatlarning xo’jaliklari dalalarida qullanadigan ilg’or texnologiya asosida o’rganish maksadga muvofiqdir. Shuning uchun nav yaratilayotgan muassasadagi barcha agrotexnika (texnologik) jarayonlar: almashlab ekish, o’g’itlash, ekinni parvarish qilish, ishlarni mexanizasiyalashtirish darajasi ishlab chiqarishdagidek bo’lishi kerak.

Navlar va seleksion materiallar bir xil texnologiya sharoitida baholanadi. Har xil navlarning bir xil texnologiya sharoitida o’zaro farq qilishini bilish lozim. Chunki, nav sinashda bitta omil – nav o’rganiladi.

Seleksion materiallarni o’rganish va sinashda olinadigan ma’lumotlarning to’g’riligi ko’p jihatdan ekish, o’rganish hamda baholash uchun joy (dala) tanlashga bog’liq.

Ekinlarni o’stirish va nav sinash uchun muljallangan joyning relyefi – tekis, tuproq qatlamining ishlanishi odatdagidek, dalaning barcha qismlarida ishlov berish, o’g’itlash, sug’orish bir xil bo’lishi kerak.

Dalaning biror qismida ko’milgan chuqurlik, ariq-zovurlar, shuningdek bor bo’lgan ekin, yo’l, binolar yoki o’g’it va go’ng to’kilgan joylar, begona o’tlar hamda daraxtlar, suv havzalaridan, jarliklar, katta yo’llardan uzoqligi kabilar ham hisobga olinadi.

Seleksion nomerlarni baholash va navlarni sinash uchun ajratilgan dalaning avvalo tuproq unumdorligi jihatdan bir xil yoki bir xil (birtekis) emasligi aniqlanadi. Buning uchun birinchi yili dalaga tekshiruvchi (rekognossirovka) ekinlar ekiladi. Bunday ekinlar qatoriga odatda yoppasiga qatorlab ekiladigan arpa, javdar, suli, bahori bug’doy, raps, gorchisa kabilar kiradi.

Bu ekinlar o’sish va rivojlanish darajasiga qarab, hosil yig’ishdan oldin bir xil kichik-kichik maydonchalarga ajratiladi va har bir maydon hosili alohida aniqlanadi. Keyin bir-biriga tutashgan hamda hosili teng bo’lgan maydonchalar birlashtiriladi va ular bog’langan maydonlar deb ataladi. Hosildorligi bo’yicha keskin farqlanuvchi maydonlarning atrofi aniq belgilanadi. Tajriba uchun ajratilgan dalaning tuproq unumdorligi har xil bo’lsa, u bir necha bog’langan maydonchalarga taqsimlanadi.

O’rganilayotgan navlar yoki seleksion materiallarning hammasi bitta bog’langan maydoncha ichiga joylashishi lozim. Aks holda tajriba noto’g’ri o’tkazilgan bo’ladi va xatolarga yo’l qo’yiladi.

Tuproq unumdorligi har xil bo’lgan dalada tenglashtiruvchi (uravnitelnыy) ekinlar ekish, ma’lum normada organik va mineral o’g’itlar solish, uzoq muddat shudgorlab qo’yish yoki tajribani bir necha marta takrorlash ishlari olib borish foydalidir. Tenglashtiruvchi ekinlar sifatida tekshiruvchi (rekognossirovka) ekinlardan foydalanish mumkin. Bunday ekish 2-3 yil davomida surunkasiga ekiladi. Ekinlar almashlab ekish bo’yicha joylashuvi lozim.

Seleksion materialni o’rganishda sodir bo’ladigan xatolarni kamaytirish va tajriba aniqligini oshirishning bir qancha yo’llari mavjud. Tajribada yo’l qo’yiladigan tasodifiy xatolarning ko’lami navlarni o’rganishda qo’llanilayotgan paykalchalarning maydoniga, shakliga, joylashishiga va takrorlanishi (qaytarish) soniga hamda tartibiga bog’liq bo’ladi.

Paykalchaning maydoni mavjud urug’ning miqdoriga, seleksiya ishining maqsadiga, pitomnik va nav sinashlar turiga, qaytariqlar soniga hamda boshqa sabablarga bog’liqdir. Masalan, boshlang’ich material pitomnigi va seleksion pitomnikda paykalchaning maydoni 2-3 kv. m. gacha, kontrol pitomnikda 5-10 kv. m.gacha, nav sinashlarda 25-200 kv.m. hatto 1-2 gektar bo’ladi. Ayrim pitomniklarda uzunligi 1 m. bo’lgan bir qatorli paykalchalardan ham foydalaniladi.

Yirik seleksion markazlarda paykalchaning maydoni bahorgi donli ekinlar uchun 10 kv.m., kuzgi donli ekinlar uchun 25 kv.m. qilib ekiladi. Kanadada esa paykalcha 1,7 kv.m. tashkil qiladi (5m x 0,23m)

Har bir paykalcha 3 qismdan: - umumiy ekin maydoni, hisobga olinadigan maydon va hisobga kirmaydigan maydondan iborat. Odatda, paykalchalar maydonining kengayib borishi bilan birga tajriba aniqligi oshib boradi, chunki paykalcha kattaroq bo’lganda tuproq har xilligi, ekish va ishlov berilishdagi kamchiliklar ta’siri ancha kamayadi. Ammo paykalchalar maydoni ortishi bilan ular o’rtasidagi farq ko’payib boradi. Demak paykalchaning kattaligi tajriba dalasining bir xil tuproq unumdorligiga ega maydonidan oshmasligi kerak. Aks holda o’rganilayotgan navlar yoki nomerlar taqqoslab bo’lmaydigan sharoitlarga tushib qoladilar va tajriba aniqligi keskin pasayib ketadi. Bunga yo’l ko’ymaslik uchun paykalchalar maydonini o’zgartirmay shaklini to’g’ri belgilash ham mumkin.

Paykalchaning shakli to’g’ri to’rt burchak va kvadrat bo’ladi. Paykalchaning uzun va to’g’ri to’rtburchak shaklda bo’lishi tajriba aniqligini oshiradi. Paykalcha bo’yining eniga nisbatan 1:10 dan 1:50 atrofida bo’lsa, tajriba aniqligi shunchalik yuqori bo’ladi va mexanizasiyadan kengroq foydalanishga imkon yaratiladi. Bunday shakldagi paykalchalardan foydalanilganda tuproq unumdorligining noteksligi va mikrorelfining bir xil bo’lmasligi tufayli ro’y beradigan xatolar kamayadi, lekin navlarning bir biriga o’zaro ta’siri bilan bog’lik kamchiliklar kelib chiqadi. Bu kamchiliklar o’rganilayotgan paykalchalardan navlarni to’g’ri joylashtirish orkali bartaraf etiladi.

Navlar yoki seleksion nomerlar tezpisharligi va vegetativ organlarining rivojlanish darajasiga qarab joylashtiriladi, bunda quyosh nurlaridan foydalanish ham hisobga olinadi. Tajriba anikligini oshirish uchun har bir nav ekiladigan paykalchalarning sonini ko’paytirish, ya’ni takror (qaytarilish) qilib ekish ham mumkin.

Qaytariqli qilib ekish deb, bitta navni tajriba maydonining bir necha joyiga ekishga aytiladi.