Mavzu: Kirish. Qishloq xo’jalik ekinlari D. N. S. ning vazifalari

4 - rasm. To’qqizta nav va standart navini bir yarusda ketma-ket to’rt qaytariqda joylashtirish
Paykalchalarni shaxmat tartibda joylashtirishda bitta nav hamma yaruslarda bir joyga to’g’ri kelmasligi kerak. Masalan, 9 ta nav bilan standart navini ikki yarusda joylashtirish kerak bulsa, birinchi yarusdagi 1,2,3,4,5,6,7,8,9 standart navlar, ikkinchi yarusda 5,6,7,8,9,1,2,3,4 qilib joylashtiriladi (5 rasm).

I II
	1	2	3	4	5	6		7		8		9		st		1		2		3		4		5		6		7		8		9		st
III IV
	5	6	7	8	9		st		1		2		3		4		5		6		7		8		9		st		1		2		3		4

5 - rasm. To’qqizta nav va standart navini ikki yarusda to’rt qaytariqda joylashtirish
Paykalchalarni joylashtirishning tasodifiy (rendomizasiya) usuli qo’llanganda dala tajribasi bir necha bloklarga bo’linadi va ular tartibli usulda joylashtiriladi. Nav sinashdagi bloklar soni qaytariqlar soniga qarab belgilanadi. Bloklar dalada ma’lum joyga bir necha yarusda joylashtiriladi.

Tuproq unumdorligining o’zgarib turishi barcha sinalayotgan navlarga bir xil ta’sir etishi uchun bitta blok ichida tasodifiy joylashtiriladi. Buning uchun tasodifiy sonlarning tayyor jadvalidan foydalaniladi. Bunday jadval bo’lmasa, navlarni joylashtirish tartibi chek tashlash yo’li bilan (navlarga raqam qo’yib, raqamlar karton taxtachalarga yoziladi, yaxshilab aralashtiriladi va ulardan bittadan olib navlarni bloklarga joylashtirish tartibi tasodif asosida) aniqlanadi. Bu ish har bir blok uchun alohida o’tkaziladi.

Tasodifiy joylashtirish usulida solishtirilayotgan navlar o’rtasidagi bog’liqlik bartaraf etiladi, har bir nav dalaning tup-roq unumdorligi o’zgarib turishi muntazamligi go’yoki buzib yuboriladi va bu omilning ta’siri tugatiladi.

Tajriba aniqligini oshirish uchun nomerlarni (navlarni) standart navi bilan juft qilib ekish usuli ham qo’llanadi (6-rasm).

		I II
st	1	2	st	3	4	st	5	6	st	7	8	st	9	10	st	1	2	st	3	4	st	5	6	st	7	8	st	9	10	st
		ximoya zonasi

6-rasm. O’nta navni juft usulda ikki qaytariqda

joylashtirish
Bu usulni akademik P.N. Konstantinov ishlab chiqqan bo’lib, har bir o’rganilayotgan nav standart bilan yonma-yon ekiladi, har 2 ta o’rganiladigan va bitta standart nav blok hosil qiladi. Shuning uchun bu usul boshqacha blok usuli ham deyiladi. Juft usulida har bir nav 2 yoki ko’p marta qaytarilib joylashtiriladi.

Pitomnik va nav sinashlarda o’tkaziladigan har bir texnologik jarayon o’z vaqtida, qisqa muddatda va sifatli qilib o’tkazilishi lozim.

Seleksiya jarayonida qo’llanadigan mashinalar hammabop, har xil ishlarni bajarishga yaroqli, oson moslashtiriladigan bo’lishi kerak. Seleksion ekinlar sifatli parvarish qilinishi, namunali holatda bo’lishi kerak. Ekinlarni o’z vaqtida oziqlantirish, parvarishlash, sug’orish kabi ishlar o’rganilayotgan barcha navlar uchun mutlaqo bir xil bo’lishi shart.

Seleksion materialni o’rganishda tegishli fenologik kuzatishlar va hisoblash olib boriladi. Navlarga baho berish uchun ularning rivojlanish davrlarining boshlanishi, davomiyligi va nav tezpisharligini bilish lozim. Har bir fenologik davr (fenofaza) ning boshlanish va tugash muddati aniqlanadi. Paykalchadagi hamma o’simliklarning 10-15 foiz mazkur fazaga kirishi shu davrning boshlanishi, 75 foizida bo’lishi tugashini ko’rsatadi. Fenologik kuzatishlarni bir kishi doimo ma’lum bir vaqtda o’tkazishi kerak.

Boshoqli don ekinlari bo’yicha kuzatishlar olib borilganda ularning quyidagi davrlari (fazalari) aniqlanadi:

1. Ekilgan kuni.

   
   

2. Maysalarning unib chiqa boshlashi.

   
   

3. To’liq unib chiqishi.

   
   

4. Uchinchi bargning chiqishi.

   
   

5. Tuplanishi.

   
   

6. Naycha chiqishi.

   
   

7. Boshoq chiqa boshlashi.

   
   

8. To’liq boshoqlanishi.

   
   

9. Gullay boshlashi.

   
   

10. To’liq gulga kirishi.

    
    

11. Donining sut pishishi.

    
    

12. Mum pishishi.

    
    

13. To’liq pishishi.

    
    

14. Hosil yig’ib olingan kun.

    
    

Kuzatishlar va hisobotlarning natijalari jurnalga yozib boriladi.

Ekin tup sonining qalinligini aniqlash uchun urug’lar to’liq o’nib chiqqandan keyin hamma qaytarishlarda paykalchalarning diagonali bo’ylab bir-biridan ma’lum uzoqlikda namuna maydonchalari ajratiladi. Bunday maydonchalar bahori ekinlar paykalchasining uch joyidan, kuzgi ekinlarda to’rt joyidan olinadi. Namuna maydonchalaridagi o’simliklar soni urug’lar to’liq o’nib chiqqanda va hosilni yig’ishtirish oldidan sanab chiqiladi.

Seleksiya jarayonidagi eng mas’uliyatli ish hosilni yig’ishtirish hisoblanadi. Ba’zan biror qaytariqdagi ayrim paykalchalarning biror qismida tasodifiy sabab (suv bosish, kultivator kesish, qushlarning va chorva mollarning yeb ketishi kabi ta’sirlar) tufayli hosil keskin kamayib ketadi.

Bunday hollarda qabul qilingan tartibda ajrimlar o’tkaziladi (ajrimlar tartibi ilgarigi mavzulardan birida yoritilgan).

Ko’pchilik pitomniklarning maydoni kichik bulishi sababli ularning hosili qo’l kuchi bilan yig’ib olinadi. Don ekinlarining nav sinash dalalarida hosilni yig’ib olish uchun maxsus chiqarilgan kombaynlardan foydalaniladi.

Hosilni yig’ishtirishda har-xil nobudgarchilik va navlarning almashlab ketishiga yo’l qo’yilmasligi lozim. Navlar hosilining namligi bir xil darajaga keltiriladi. Don ekinlar hosilining namligi 14 foiz bo’lishi kerak.

Pitomniklar va boshqa seleksion navlarni joylashtirish uchun maxsus almashlab ekish tashkil qilinib, unda ekinlar belgilangan tartibda almashinib turiladi. Almashlab ekish dalalarida har bir nav o’zining irsiy imkoniyatlarini to’liq ro’yobga chiqara olishi uchun qulay sharoit yaratiladi. Qo’llanadigan bu usul mazkur rayonda (mintaqada) qabul qilingan almashlab ekish tartibiga xos bo’lishi kerak. Masalan, mazkur mintaqada kuzgi bug’doy qora shudgorga ekiladigan bo’lsa, seleksiya muassasida ham xuddi shunday qilinadi.

Almashlab ekish dalalarning maydonini belgilashda har bir ekin uchun keyingi yili tuproq unumdorligini tenglashtiruvchi ekinlar ekish imkoniyati bo’lishi hisobga olinadi. Har bir ekin ikki dalaga joylashtiriladi. Bir dalaga tajriba ekinlari, ikkinchisiga esa mazkur ekinning eng yaxshi navlari ko’paytirish uchun ekiladi yoki har bir dalani teng ikki bo’lakka bo’lib, biriga seleksiya ekinlarini, ikkinchisiga tenglashtiruvchi ekin ekiladi.

Seleksiya ekinlarining xillari va vazifalari. Nav yaratishda seleksion material turli bosqichlarda tekshirishdan o’tishi kerak, uning bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o’tish tartibi seleksioner ixtiyoridagi urug’likning miqdoriga qarab belgilanadi.

Duragay va seleksion pitomniklarga ekiladigan urug’lar grammlar bilan o’lchansa, nav sinashda asta-sekin ko’payib, bir necha kilogrammga yetadi. Urug’i ko’p bo’lgan nomerlar seleksiya jarayonining ayrim bosqichlarini chetlab o’tishi, urug’i kam bo’lganda esa bir bosqichda bir necha yil turib qolishi mumkin.

Seleksion ekinlar asosan 3 xilga bo’linadi: pitomniklardagi, nav sinashdagi va istiqbolli navlarni dastlabki ko’paytirishdagi ekinlar.

Ko’pchilik pitomniklardagi seleksion nomerlarning urug’i juda kam bo’lib, kichik paykalchalarga ekiladi. Ularning asosiy vazifasi – seleksion materialni dastlab o’rganish, urug’ini ko’paytirish va mahsuldorligiga qarab baholashdan iborat.

Nav sinashning asosiy vazifasi – yaratilgan yangi navlarga ishlab chiqarishga yaqin bo’lgan sharoitda har tomonlama baho berish. Dastlabki ko’paytirishning vazifasi esa yangi yaratilgan navlarni nav sofligini saqlagan holda urug’ini yetarlicha ko’paytirishdir. Bunga eng yuqori ko’payishi koefisentiga erishishga harakat qilish kerak. Maydon birligidan olingan hosilning ekish normasiga nisbati urug’ning (o’simlikning) ko’payish koefisenti deb ataladi. Masalan, ekish normasi gektariga 1,0 s., tozalangan urug’ hosili esa gektaridan 30 s. bo’lganda ko’payishi koefisenti 30 ga teng bo’ladi.

K.K = 30,0 / 1,0 = 30
Istiqbolli navlar urug’ining ko’payish koefisenti yuqori bo’lishi uchun ularni tuprog’i eng unumdor dalaga keng qatorlab ekish, katta normada o’g’it berish, sug’orish kabi ishlar o’z vaqtida amalga oshiriladi.