Мавзу: Кириш

2-asosiy savol bo’yicha darsning maqsadi:

Talmih, ruju, mubolag’a va nido kabi she’riy vositalarning moniylik adabiyotida tutgan o’rni haqida tasavvur uyg’otish.

Identiv o’quv maqsadlari:

1.1. Moniylik she’rlarida talmeh va ruju san’atlarining qo’llanilishi to’g’risida ma’lumot beradi.

1.2.Moniylik she’rlarida qo’llanilgan mubolag’a namunalarini tahlil qiladi.
1.3. Nido san’atining moniylik she’riyatida tutgan o’rniga baho beradi.


2-asosiy savolning bayoni:

Talmih ma’naviy san’atlardan biri hisoblanib, uning asosini biror tarixiy shaxs, qahramon, voqea, rivoyat yoki afsona kabilarga ishora qilish tashkil etadi. «O’lim tasviri» nomli she’rning keltirilayotgan misralariga e’tibor qilaylik:

Tardichteg etuzin qodir tiyur,

Tavari turg’uru qalir tiyur. (ETS, 24-bet)
Tardichday vujudin tark etar derlar,
Molu mulk orqada qoladi, derlar.

Dastlabki qatordagi Tardich so’zi zamiriga misralar mazmunidan kimningdir nomi yashiringanligi sezilib turibdi. Kim bo’lishi mumkin, Tardich? Nima uchun u vujudini tark etmoqda? Nima sababli uning molu mulki orqada qolayapti? Bizningcha, Tardich mifologik timsol bo’lib, inson tanasini tark etgan mavjudotdir. Bu so’zning lug’aviy ma’nosi noma’lum. Shubhasiz, bu nom ostidagi tushuncha tanadagi jon, ruhiy olamdagi ezgulik bo’lishi ham mumkin. Agar Tardichni mifologik qahramon sifatida qabul qiladigan bo’lsak, u holda talmihning dastlabki namunalari islomdan avvalgi qadimgi turkiy adabiyotda vujudga kelgan, deyish imkoniyati tug’iladi. Chunki shoir uning taqdiriga ishora qilish orqali bizga noma’lum, lekin o’z davrida hammaga ma’lum bo’lgan voqeani eslatayapti. Demak, Tardich moniylik she’rlarida talmihni yuzaga keltirishda vosita bo’lgan qahramondir.

Bizing tengrimiz edgusi redni tiyur,

Bizing tengrimiz edgusi redni tiyur.
Rednide yig mening edgu tengrim alpim bekrekim,
Rednide yig mening tengrim alpim bekrekim.
(ETS, 16-bet)
Bizim tangrimizning xo’blig’i javhardir, derlar,
Bizim tangrimizning xo’blig’i javhardir, derlar.
Javhardan-da ustun mening a’lo tangrim, alpim, pahlavonim,
Javhardan-da ustun mening a’lo tangrim, alpim, pahlavonim.

Mazkur misolda ruju’ san’ati mavjud. Ruju’ so’zining lug’aviy ma’nosi qaytish demakdir. Bu san’atning mohiyatiga ko’ra avval bir fikr aytiladi, so’ngra undan qaytib yoki voz kechib, boshqa fikr bildiriladi. Yuqoridagi misralar tangrini madh qilishga bag’ishlangan. Aprinchur tigin birinchi baytda takror vositasi orqali tangriga xos bo’lgan ezgulikni, yaxshilikni javharga qiyoslasa, keyingi baytda dastlabki fikrlaridan qaytib, undan ham kuchliroq fikr aytishga harakat qiladi, ya’ni uning sifatlari javhardan ham yuqori ekanligini ta’kidlaydi. Shu tariqa, shoir moniylik she’rlarida ham ruju’ usulining qo’llanilishiga erishadi.

Mubolag’a usulidan yozma adabiyotda ham, xalq og’zaki ijodida ham keng foydalanilgan. O’tmishda, shuningdek, keyingi davrlarda yaratilgan mumtoz poetikaga oid tadqiqotlarda ham mubolag’a to’g’risida fikrlar uchraydi. Jumladan, Atoulloh Husayniy bu tasvir vositasi haqida «... mubolag’a andin iboratturkim, so’zlaguchi bir nimani vasf etarda aning kuchluglugi yoki kuchsuzluguning ortiqlig’in, ul ortiqliq odattin tashqari yoki eshitkuchi ul vasf etuk ermas degan xayolga bormayturgan darajada, da’vo qilur»¹⁴ deb yozsa, Fitrat «Adabiyot qoidalari» risolasida «tuyg’ularimizdan birining juda kuchli ekanin bildirmak, uni bo’lg’anidin bir oz ortirib ko’rsatmakka mubolag’a deymiz. Mubolag’a chin (samimiy) bo’lsa, judayam oshirib yuborilmasa, zo’raki yasama bo’lmasa, tuyg’ulardog’i kuchlilik - o’tkirlikni onglatishga katta yordam qiladir»¹⁵, deb qayd etadi.
Darhaqiqat, mubolag’aning mohiyatini biror narsa, hodisa, voqea yoki insonga xos bo’lgan belgi, xususiyatni orttirib, kuchaytirib tasvirlash va shu yo’l bilan ifodani obrazli tarzda bo’rttirish, uning ta’sirchanligini oshirish tashkil qiladi:

Burninta bo’z bulit o’nur tiyur,

Tamg’aqinta qara tutun tashiqar tiyur.
(ETS, 24-bet)
Burnidan bo’z bulut chiqar derlar,
Bo’g’zidan qop-qora tutun ko’tarilar derlar.

Mazkur tasvir – shayton qiyofasiga tegishli. Uni bunday tasvirlash insonlarni gunoh ishlardan qaytarishga undash, xolos. Chunki mubolag’ali usul do’zaxni tasavvur qilish va uning azoblarini yanada yaqqolroq his etishga yordam berayapti.

O’tmishda yashab o’tgan qaysi bir shoirning ijodiy merosini ko’zdan kechirmang, ularda albatta nido san’ati qo’llangan baytlarning uchrashi tabiiy, chunki nido ifodalanayotgan fikrga kitobxonning diqqatini tortadi, unga e’tiborni kuchaytiradi va shu orqali ifoda, ya’ni nutqning go’zalligi, jozibaliligini ta’minlaydi, uning ta’sirchanligini oshiradiki, bu vazifalar uning she’riyatda o’ziga xos o’ringa ega ekanligini ko’rsatadi.
Agar shoir tasvir jarayonida fikru tuyg’ularini biror narsa, voqea, hodisa yoki insonga murojaat tarzida ifoda etsa, amalda nido san’atidan foydalangan bo’ladi. Moniylik she’rlaridan keltirilayotgan quyidagi to’rtlikni mazkur san’atning namunasi deyish mumkin. Chunki unda kun va oy tangrilariga iltijo etish hamda ulardan najot kutish to’g’risidagi fikrlar ifodalanib, tangrilarga qilingan murojaat nido ko’rsatkichi hisoblanadi:
Ko’rugme kun tengri, Ko’ringan kun tangri,
Siz bizni kuzeding. Siz bizni qo’riqlang.
Ko’runigme ay tengri, Ko’ringan oy tangri,
Siz bizni qurtg’aring. Siz bizni qutqaring.
(ETS, 8-bet)
Qadimgi turkiy moniylik she’rlari mavzu jihatdan diniy mazmunda bo’lganligi sababli undagi nidolar asosan Tangri yoki Moniyga murojaat qilish orqali yaratilgan:

Qut qolur biz tengrime

Etuzumuzni kuzeding
Uzutumuzni bo’shing.
Qiv qolur biz yaruq tengrilerke,
Adasizin turalim,
O’grunchligin erelim.
(ETS, 12-bet)
Qut baxsh eting, ey tangrim!
Vujudimizni asrang!
Ruhimizni ozod qiling.
Qut iltijo etarmiz nurli tangrilardan,
Qo’rquvsiz turaylik,
Sevinch-la yashaylik.

Ko’rinadiki, misralarda Tangriga bo’lgan murojaat aks etgan bo’lib, go’yo Tangri kishilar uchun homiy yoki himoyachi. Chunki lirik qahramon nazarida qut-baraka, shodlik va quvonch bilan yashash Tangriga bog’liqdir.

Xulosa qilib aytganda, badiiy tasvir vositalarining shakllanishi badiiy tafakkur taraqqiyoti bilan chambarchas bog’liq. Bu - poetik san’atlarning genezisi juda qadimda ekanligini bildiradi. Moniylik she’rlari asosan diniy mazmunda bo’lganligi sababli ularda poetik vositalar Moniy g’oyalarining ta’sirchanligini oshirish uchun xizmat qiladi. Umuman, qadimgi turkiy moniylik she’rlarida ko’plab badiiy san’atlardan ustalik bilan foydalanilib, ular orqali she’riy misralar mazmunini aniqroq, jonliroq, chuqurroq ifodalashga hamda badiiy qimmatini oshirishga erishiladi.
Nazorat savollari:
2.1. She’r san’atlarining aksariyati qadimgi turkiy adabiyotda shakllangan deyish to’g’rimi?
2.2. She’r san’atlarining janrlar takomiliga qanday ta’siri bor?
2.3. Moniylik she’riyatida qaysi badiiy tasvir vositalari imkoniyatidan kengroq foydalanilgan?