Mavzu: Savod o’rgatish jarayonida va unga qo’yoladigan talablar. Mundarija: I. Kirish

II.BOB. Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish 
va uni o’tkazishning shakl va metodlari 
2.1 Boshlang`ich sinflarning tarbiyaviy ishlar tizimida sinf 
rahbarining faoliyatini tashkil etish metodikasi 
Hozirgi davr talabi maktabdagi o‘quv-tarbiya ishlarini amalga oshirayotgan 
pedagogik jamoa oldiga juda katta vazifalar qo‘ymoqda. Maktab yosh avlodning 
dunyoqarashini tarkib toptirishi, g‘oyaviy, siyosiy jihatdan chiniqtirishi, yuksak 
axloqiy fazilatlarga ega qilishi, mehnatga va ongli kasb tanlashga tayyorlashi lozim. 
Bu vazifalarni hal qilishda sinf rahbari muhim rol o‘ynaydi. Chunki u bir sinf 
sharoitida tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan ishlarni tashkil etadi 
va boshqaradi.Sinf rahbari quyidagi vazifalarni bajaradi: 
1. 
O‘ziga yuklatilgan sinfdagi tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Bu 
vazifani bajarayotganda u yolg‘iz o‘zi emas, balki shu sinfda dars berayotgan turli 
fan o‘qituvchilari bilan hamkorlikda va ularga suyangan holda o‘quvchilarda milliy 
dunyoqarash 
asoslarini 
shakllantiradi, 
axloqiy 
tarbiyasini 
rivojlantiradi. O‘quvchilarning darsdan tashqari tadbirlarini tashkil etadi va sinf 
jamoasini mustahkamlaydi. 
2. 
O‘quvchilarning bilimga bo‘lgan qiziqish va qobilyatini o‘stirish, har 
bir o‘quvchining individual-psixik xususiyatlarini hisobga olgan holda kasbga 
yo‘naltirish va hayotiy maqsadlarini shakllantirish sinf rahbarining alohida 
vazifasidir. Ayni paytda har bir o‘quvchining sog‘lig‘ini mustahkamlashga ham 
alohida e’tibor beradi. 
3. 
Sinf rahbarining diqqat markazida o‘quvchilarning darsni yuqori 
o‘zlashtirishlarini ta’minlash masalasi turadi. Buning uchun u har bir o‘quvchining 
kundalik o‘zlashtirishidan voqif bo‘lib turadi. Orqada qolayotganlarga o‘z vaqtida, 
kechiktirmay yordam uyushtiradi. 
4. 
Sinfdagi o‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarish ishlarini yo‘naltirib 
turadi. Ular ishtirokida sinf jamoasining ijtimoiy foydali ishlardagi ishtirokini 
hamda maktab miqiyosida uyushtirilayotgan muhim tadbirlarda o‘z sinfining faol 
qatnashishini ta’minlaydi. 

---

13 
5. 
Sinf o‘quvchilarining ota-onalari, kuni uzaytirilgan guruhlarning 
tarbiyachilari, korxonalar va muassasalardagi, turar joylardagi otaliqqa oluvchilar 
bilan yaqin aloqa o‘rnatadi. 
6. 
Sinf rahbari shu sinfda dars berayotgan barcha fan o‘qituvchilari 
o‘rtasida o‘quvchilarga nisbatan yagona talablar o‘rnatilishiga erishadi, ota-onalarga 
pedagogik bilimlar tarqatib, oila bilan maktab o‘rtasidagi aloqani mustahkamlaydi. 
7. 
Sinf rahbari o‘z sinfidagi turli hujjatlarini: sinf jurnali, o‘quvchilarning 
kundaliklari, tabellar, shaxsiy ma’lumotlari, turli xil reja va hisobotlarni yuritadi. 
Ko‘rinib turibdiki, vazifa keng va murakkab, ularni muvaffaqiyatli hal qilish 
sinf rahbarining shaxsiy sifatlariga ham bog‘liqdir. Sinf rahbarining shaxsiy 
sifatlariga qo‘yiladigan talablar o‘qituvchiga qo‘yiladigan talablardan farq qilmaydi. 
Lekin, sinf rahbari asosiy tarbiyachi, bolalar ma’naviy jihatdan andoza oladigan 
shaxs bo‘lganligi uchun ham, bu talablar uning shaxsiy fazilatiga aylanib ketishi 
bilan tarbiyada alohida rol o‘ynaydi. Tarbiyaviy ishlarning sifat va samaradorligi, 
avvalo tarbiyachining g‘oyaviy ishonchiga va siyosiyligining darajasiga bog‘liq. 
Buning uchun sinf rahbari fan yangiliklarini muntazam egallab borishi bilan 
o‘zining bilimini, ongini oshiradi. 
Sinf rahbarining axloqiy obro‘si g‘oyat darajada yuqori bo‘lishi ham bu o‘rinda 
muhimdir. Sinf rahbari ana shundagina tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishga ega bo‘ladi. 
Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ma’naviy qiyofasi o‘quvchilar ongining va 
xulqining shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Sinf rahbari uchun malaka va 
ko‘nikmalarga ega bo‘lishning o‘zi yetarli emas. U o‘z tarbiyaviy faoliyatida yuksak 
darajadagi insonparvarlik fazilatlari, o‘z ishiga sadoqati, intizomi, odamiyligi, 
axloqiy sifatlari bilan ham ta’sir o‘tkazadi. Chunki, tarbiyachilik qobilyati juda ko‘p 
sifatlarni: chuqur bilim, keng fikrlilik, ishga jon-dildan ko‘ngil qo‘yish, bolalarga 
bo‘lgan cheksiz muhabbat, muomalada nazokatlilik, qalb yoshligi, oqil va adolatlilik 
namunasi, alohida nazokat, sipolik va vazminlik kabi fazilatlarning bo‘lishini taqozo 
qiladi. Bunga yana tarbiyachilik texnikasi qo‘shilsa, ishda muvaffaqiyat 
ta’minlanishi tabiiydir. Tarbiyachilik texnikasi sinf rahbarining asosiy qurolidir. 

---

14 
Sinf rahbarlaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga 
rioya qilish, har bir bola shaxsini inson sifatida hurmat qilish bilan unga nisbatan 
talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo‘lish, ishga ijodiy 
yondashish talab qilinadi. Muhimi shundaki, sinf rahbarining o‘zi bolalarni 
tarbiyalamoqchi bo‘lgan g‘oyaviy-axloqiy barkamollikka mos bo‘lishi kerak. 
Tarbiyadagi xatolarning ko‘pchiligiga asosiy sabab, bolaning oldiga qo‘yilayotgan 
talablar tarbiyachi xarakterida hamisha ham namoyon bo‘lavermasligidadir. 
Sinf rahbarining faol jamoatchi sifatida hamisha namuna ko‘rsatishi muhim 
ahamiyatga ega. Ayni vaqtda u kommunikativ qobilyatga ega bo‘lishi, ro‘y 
berayotgan voqea va hodisalarni faqat pedagogik qoidalarga bog‘lab baholashgina 
emas, balki ro‘y berishning sababiga qarab hukm chiqarish qobilyatiga ham ega 
bo‘lishi kerak. Sinf rahbari maktabdagi eng yetuk pedagog hisoblanib, u bajaradigan 
mehnatining o‘lchovi, chegarasi yo‘q. Uning bilmagan ishi, uddasidan chiqa 
olmaydigan sohasi bo‘lmaydi. Su bilan bir qatorda, u beg‘araz, xolis shaxs bo‘lib, 
jamoatchihlik asosida ishlaydi. Sinf rahbari pedagoglar, ota-onalar va o‘quvchilarni 
o‘zaro bog‘lovchi shaxs sifatida barcha tomonlarning nuqtai nazarini hisobga olishi, 
harakatlarni bir markazga birlashtirishi, o‘zaro aloqalarning to‘g‘ri bo‘lishiga ta’sir 
o‘tkazishi va ayni vaqtda, o‘zining o‘rnini aniq ta’minlay olishi kerak. Mana shu 
fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning 
muvaffaqiyatini ta’minlashga garov bo‘ladi. Sinf rahbari o‘quvchilarga puxta bilim 
berishga, ularning fikrlash qobilyatini faollashtirishga hamisha g‘amxo‘rlik qilib 
boradi. Hatto o‘zlashtirish yuqori bo‘lgan sinflarda ham bolalarda ilmga bo‘lgan 
qiziqish va muhabbatni o‘stirishga, ta’lim sifatini oshirishga harakat qilishi 
zarur.Ayrim maktablarda yuqori o‘zlashtirishga erishish o‘quv, didaktik masala 
sifatida maktabda ta’lim-tarbiyani to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishga bog‘liq bo‘ladi. O‘qish 
jarayonida bolalarda mehnatsevarlik, diqqat, matonat kabi sifatlarni tarbiyalash 
bilimni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishga yordam beradi.Maktabda olib boriladigan 
tarbiyaviy ishlar tizimi to‘g‘ri va bevosita sinfda o‘zlashtirishni ko‘tarishga ta’sir 
etadi. Sinf rahbari o‘qituvchilar bilan hamkorlikda bolalarni o‘qishga ongli 
munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi. O‘quvchilarning o‘qishlarini nazorat qiladi, 

---

15 
darslarga kiradi, kuzatadi va o‘z sinfidagi o‘quvchilar bilan birgalikda sinfda o‘quv 
ishlarining sifatini oshirish chora-tadbirlarini belgilaydi. Yuqori sinflarda yuqori 
o‘zlashtirish uchun kurash susaymaydi, aksincha u yana ko‘proq ahamiyat kasb etib 
boradi.Sinf rahbari maktab o‘qituvchilar jamoasi va pedagogika kengashining 
a’zosidir. Sinf rahbarining burchi juda keng va ko‘p tomonlamadir.Sinf rahbari 
ishining asosiy qismi o‘quvchilarni o‘rganish, o‘quvchilar bilim sifatini oshirish 
hamda ularning tartib-intizomini mustahkamlashdan iborat. Darsdan va sinfdan 
tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va ularni o‘tkazish, o‘quvchilarning ota-
onalari bilan olib boriladigan ishlar ham sinf rahbarining asosiy vazifalariga kiradi. 
O‘quvchilar jamoasi – sinf rahbarining tayanchi. O‘quvchilarni tarbiyalashda 
sinf jamoasidagi barcha o‘quvchi-larning bir-birlariga ta’sirlari katta ahamiyatga 
ega. Ularning bir-biriga ko‘rsatadigan o‘rnaklari intizomni yaxshilash va 
mustahkamlashga xizmat qiladi, ularda xulq madaniyatini, odatini, ko‘nikmasini 
hosil qiladi. Sinf rahbari bolalarni odobli qilib tarbiyalashni, ularga andisha bilan 
gapirishni, maqbul harakat qilishni o‘rgatishi lozim. 
Sinf rahbari o‘quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalar ekan, u o‘z faoliyatida 
quyidagi talablarga rioya qilishi kerak: – sinf rahbari o‘quvchi ota-onasining 
mansabi, boyligiga qarab bolaga muomala qilmasligi lozim;– sinf rahbari bolalarga 
axloqiy me‘yorlarni o‘rgatishi kerak; – gerdayish, manmanlik, ta’magirlik, nodonlik 
kabi illatlar o‘qituvchi axloqiga yot sifatlardir;– xalq nazarida olim hisoblanadigan 
o‘qituvchilar yomon ishlardan, fisq-u fasoddan o‘zlarini tiya bilishlari zarur. 
Sinf rahbarining ota-onalar bilan to‘g‘ri muomila qila olishi murakkab, nozik 
ish. Chunki hozirgi ota-onalarning ko‘pchiligi o‘rta yoki oliy ma’lumotli kishilar, 
ular vaqtli matbuot, televidinie, radio orqali ko‘pgina pedagogik axborotlarni bilib 
oladilar. Shunday vaziyatlar ham bo‘ladiki, o‘g‘il yoki qiz bola maktabda 
o‘zboshimchalik qiladi, lekin oilada hushyor va gapga quloq soladi, yoki aksincha. 
Oilada muomalasi qo‘pol, o‘zboshimcha, maktabda esa o‘zini xushmuamala, 
intizomli tutadi. Buning sababi nimada? Bunday holatlarning hammasi uchun bir xil 
sabab va to‘g‘ri javobni topish amri mahol. Chunki har bir holatda uning sabablari 
turlicha bo‘lishi mumkin. Demak, sinf rahbari va ota-onalarning maqsadlari bir xil 

---

16 
bo‘lsa ham, ularning hamkorligi, bir-birini tushunishi, muomala munosabatlari 
qarama-qarshiliklarsiz bo‘lmaydi. 
Sinf rahbarining faoliyati kamol topayotgan kishi shaxsini tarkib toptirishga 
qaratilgandir. Bu faoliyatning natijalari tarbiyalanuvchining qiyofasida, uning 
shaxsidagi xususiyatlarida, xarakter va xulq-atvorida o‘z aksini topadi. Tarbiyachi 
pedagog 
nimaga 
intilayotgani 
ravshan 
va 
aniq 
tushunilmagan 
joyda 
tarbiyalanuvchilar shaxsini takomillashtirishga astoydil intilish bo‘lmaydi, balki 
tarbiyada o‘tkaziladigan ish tasodifiy tusga ega bo‘lib, buning uchun ajratilgan 
vaqtni to‘ldirish uchungina olib boriladi. Tarbiya faoliyatining maqsadlarini aniq 
bilmagan va bu maqsadlarni hisobga olmagan holda to‘la qimmatli tarbiya yo‘q va 
bo‘lishi ham mumkin emas. Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning maqsadi jamiyat 
talablariga bog‘liq bo‘lib, bu talablar o‘z navbatida ishlab chiqaruvchi kuchlarning 
rivojlanish darajasi va jamiyatda yoshlarni o‘qitish va tarbiyalash ishlarining 
hammasi yosh avlodda ma’naviy axloq va e’tiqodni shakllantirishga, ularni Vatanga 
cheksiz sadoqat ruhida tarbiyalashga xizmat qilishi lozim. 
Yoshlarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash tuzimini takomillash-tirishda 
boshlang‘ich maktab muhim o‘rin egallaydi. Ma’naviy axloqiy tarbiya – ma’naviy 
ongni bir maqsadni ko‘zlab tarkib toptirish, axloqiy tuyg‘ularni rivojlantirish hamda 
xulq-atvor ko‘nikmalari va odatlarini hosil qilishdan iborat. Sinf rahbari 
o‘quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning quyidagi vazifalarini hal etishi 
kerak: 
1) Tug‘ilib o‘sgan joyiga, O‘zbekiston Respublikasiga yuksak muhabbat 
tuyg‘ularini, uning tabiati va kishilar haqida, Vatanning himoyachilari va mehnat 
qahramonlari to‘g‘risida, ota-bobolarimiz, ularni dunyo sivilizatsiyasiga qo‘shgan 
hissalari to‘g‘risida ko‘proq bilishga intilishni tarbiyalash. 
2) O‘quvchilarda Vatanimizning boy tarixi, shuningdek boshqa mamlakatlar 
to‘g‘risida, tinchlik uchun kurash haqida, chet ellardagi bolalar tashkilotlari haqida 
dastlabki tasavvurlarni hosil qilish. 
3) Bolalarda o‘rtoqlik tuyg‘usini, boshqalarga yordam ko‘rsatish ishtiyoqini, 
umumiy foyda yo‘lida birgalikda faoliyat ko‘rsatishga intilishni tarkib toptirish. 

---

17 
Bolalar o‘rtasida, o‘g‘il va qiz bolalar o‘rtasida do‘stona munosabatlarni 
rag‘batlantirish, soxta o‘rtoqlik ko‘rinishlariga qarshi kurash olib borish lozim. 
4) O‘z so‘zi va va’dasi uchun, o‘qituvchi va jamoa topshiriqlarining bajarilishi 
uchun mas’uliyat tuyg‘usini tarbiyalash. 
5) Bolalarda kishilarga to‘g‘ri munosabatni, keksalar, bemorlar, nogironlarga 
nisbatan e’tibor va g‘amho‘rlikni, xushfe’l va batartib, kamtar va haqgo‘y bo‘lishni 
tarbiyalash. 
O‘quvchilarni barcha kishilarning yaxshi va yomon xatti-harakatlarini farqlay 
olishga, o‘z xatti-harakatlariga va o‘rtoqlarining xatti-harakatiga adolatli baho 
berishga o‘rgatishi hamda o‘z kuch-g‘ayratini o‘quvchilarda nopoklik, adolatsizlik, 
kishilarga rahm-shafqatsiz bo‘lishga nisbatan salbiy munosabatni tarkib 
topshtirishga qaratishi kerak. O‘quvchilarni tarbiyalash o‘qitishga qaraganda ancha 
qiyin degan fikrni o‘qituvchilar orasida tez-tez eshitish mumkin. Ma’naviy-axloqiy 
tarbiya, ta’lim berish bilan mustahkam aloqada bo‘lgani holda, o‘zining 
xususiyatlariga ega. Ma’naviy-axloqiy tarbiya o‘sib kelayotgan avlodni 
tarbiyalashning barcha jarayonlarini bilim berish va o‘rgatish bilan birga qamrab 
oladi. Bunday ikkita o‘zaro bog‘langan tomon: hayotni bilish va unga bo‘lgan 
munosabatni tarkib toptirish protsesslari ajralib turadi. Hayotni bilish ma’lumot 
olishning asosiy funksiyasi, unga bo‘lgan munosabatni tarkib toptirish tarbiyaning 
asosiy vazifasini tashkil etadi. 
Sinf rahbari faqat ta’lim-tarbiyaning birligini emas, balki ularning 
xususiyatlarini ham ko‘ra bilishi muhimdir. Maktabdagi tarbiya inson shaxsini 
tarkib toptirish yuzasidan olib boriladigan ulkan ishining bir qismi xolos, u bolaning 
ilgarigi tajribalarini hisobga olgan holda tashkil etiladi, undagi barcha yaxshi 
sifatlarni o‘stirib, noto‘g‘ri tasavvurlar, odatlarni tuzatib borishi va bo‘lajak sifatga 
zamin tayyorlashi kerak. Ma’naviy-axloqiy tarbiya o‘quvchi maktabni 
tamomlagandan keyin ham tugallanmaydi, u butun umr bo‘yi davom etadi. 
Ma’naviy-axloqiy tarbiya, ta’lim berish bilan bog‘liq bo‘lgani holda, o‘z 
xususiyatlariga, o‘ziga xos vazifalari, uni tashkil etishning forma va metodlariga ega 
bo‘lib, maxsus ravishda o‘rganilishi lozim. O‘quvchilarni ma’naviy-axloqiy 

---

18 
tarbiyalashning muhim sharti ularning o‘quv va o‘qishdan tashqi xilma-xil 
faoliyatlarining birligi to‘g‘risidagi tushunchalar bilan bog‘liqdir. 
O‘quv va ma’naviy-axloqiy tarbiya faoliyati bir-birlarini to‘ldirishi lozim. Sinf 
rahbari tomonidan tarbiyaviy bosqichga rahbarlik qilingan taqdirdagina tarbiyada 
biror maqsadga qaratilganlik bo‘lishi mumkin. Ma’naviy-axloqiy tarbiyalash avvalo 
tarbiyalanuvchi shaxsining tarkib topish protsessiga rahbarlik qilishni taqozo etadi. 
Biror maqsadga qaratilgan tarbiya protsessida tarbiyalanuv-chilarning jismoniy 
hamda ma’naviy-axloqiy yetukligi o‘sib borishiga qarab ularning mustaqilligi va 
ijodiy aktivligi ortib boradi. O‘quvchilar jamoasining ongliligi ortib borishi bilan 
tarbiyachining vazifalari o‘zgaradi. Tarbiya davomida tarbiya-lanuvchining 
qarashlari, hayotiy nuqtai nazari asta-sekin tarkib topadi. 
Sinf rahbarining faoliyati ko‘p qirrali va sermazmundir. U o‘zi rahbarlik 
qilayotgan sinf o‘quvchilarini tarbiyalash bilan bir qatorda o‘quv yili yoki chorak 
davomida nimalar qilish kerakligi, bolalar hayotini nima bilan band qilish va 
tanlangan ish turini qanday amalga oshirishni bexato aniqlash kabi ancha murakkab 
muammoni yechadi. Bu borada sinf rahbariga turli xil manbalar yordam 
beradi.Tarbiyaga kompleks yondoshish, biror o‘quvchini ham e’tibordan 
qochirmaslik sinf rahbari uchun alohida masaladir. Tarbiyalash uchun sinf rahbari 
tarbiya obyekti bo‘lgan bolani yaxshi bilishi, uni yaxlit idrok etishi kerak. Ko‘pchilik 
sinf rahbarlari bolani darsda o‘quvchi, musobaqada sportchi sifatida, ya’ni har bir 
aniq ish sharoitidan kelib chiqib idrok etadi va shunga ko‘ra muomala qiladi, bola 
shaxsining boshqa tomonlari esa hozircha hisobga olinmaydi. Ammo har bir 
bolaning o‘z tajribasi, o‘z emotsional madaniyat darajasi, qadrlaydigan narsalar, 
ehtiyotlari, talablari, umidlari, aloqalari, munosabatlari kabi butun bir dunyosi bor. 
Tarbiyada ana shular hisobga olinishi kerak. Sinf rahbari o‘z o‘quvchisining ichki 
dunyosini, kechinmalarini, hulqida vujudga kelayotgan holatlarning sababini, 
irodasini yaxshi bilsagina uning qalbiga yo‘l topa oladi va bolaga ta’sir etishning 
to‘g‘ri yo‘lini aniqlaydi. Ana shunday sifatlarga e’tibor bergan sinf rahbari tarbiyada 
yetakchi o‘rinni egallaydi. 

---

19 
Shuni ham unitmaslik kerakki, bolaga tarbiyaviy ta’sir etuvchi omillar hozirgi 
davrda g‘oyat darajada ko‘paydi: oila, keng jamoatchilik, radio, televideniya, kino, 
teatr, kitob, jurnal, musiqa va boshqalar. 
Sinf rahbarining bolaga tarbiyaviy ta’sir etishdagi yetakchilik, birdamlik rolini 
tarbiyaviy ta’sirning bu qadar ko‘p tarmoqlari orasida saqlab qolish g‘oyat 
qiyinlashib boryapti. Ba’zan bolaga tarbiyachidan ko‘ra o‘rtog‘i, qo‘shnisi, 
ko‘chadagi do‘stlari kuchliroq ta’sir etishi hollariga duch kelamiz. Ammo buning 
aksi bo‘lgan taqdirdagina tarbiyada muvaffiqiyatga erishiladi. Bunga esa 
tarbiyachining nuqtai nazari ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Chunki, har bir bolada 
ma’lum kurtaklar: yaxshilik va poklik bilan bir qatorda salbiy, aktivlik va passivlik 
sifatlari mavjud. U munosabatlarga e’tibori jihatidan ham har xil sifatlarga ega. Agar 
tarbiyachi unga optimistik nuqtai nazardan yondashsa, bola yaxshilikka intilib, 
uning umidini oqlaydi va aksincha, bolaga oldindan noshud, yalqov, tartibsiz deb 
qaralsa hamda o‘jarlik va terslik bolaning sifati deb hukm chiqarilsa, u holda 
tarbiyalanuvchi o‘zini xuddi shunday qilib ko‘rsatadi. Natijada u bu borada ham 
tarbiyachining «umidini oqlaydi». 
Sinf rahbari bolalarni yaxshi bila olishi uchun ularni o‘rganish darsda, darsdan 
tashqari vaqtlarda umuman bolaning hayoti o‘tadigan barcha sharoitlarda amalga 
oshiriladi. Bolani o‘rganish bilan sinf rahbari uning individual xususiyatlari haqida 
aniq ma’lumotga ega bo‘ladi. 
Bolaning 
individual 
xususiyati 
uning 
xulqiga, 
o‘zlashtirishiga, 
munosabatlariga, jamoadagi o‘rniga ta’sir etadi. Shu boisdan ham jamoadagi 
individlar tarbiyalanayotganda alohida o‘quvchini unitish yaramaydi. Chunki sinf 
rahbari ko‘pgina tashkiliy ishlarni uyushtirishda kimga suyanish, kimga qanday 
vazifa yuklash, kimga mustaqillik berish va kimga muntazam yordam berish 
kerakligini faqat ularning individual xususiyatlarini yaxshi bilish tufayligina bexato 
aniqlaydi. Demak, individual munosabat bolaga tarbiyaviy ta’sir etishning eng 
samarali yo‘lini topish imkoniyatini beradi. 
Tarbiyaviy ishlar jarayonida sinf rahbari butun sinf jamoasini ham o‘rganishi 
kerak. Sinf rahbari o‘ziga berilgan sinfni qabul qilib olishi bilan bolalar haqida 

---

20 
ko‘pgina ma’lumotlarni aniqlaydi. Bu ma’lumotlar bolaning oilasidan, 
o‘qituvchilaridan, o‘rtoqlaridan olinadi va tarbiyaga yagona ta’sir birligi ham shu 
asosda vujudga keladi. 
Mana shu o‘rinda bolalar, ota-onalar va o‘qituvchilar o‘rtasidagi o‘zaro 
munosabatlar masalasiga alohida e’tibor berish lozim. Bu uchlik markazida bola, 
ya’ni o‘quvchi turadi, maktab va oila esa unga ikki tomondan ta’sir etadi. Ayni 
vaqtda bola maktab bilan oilasidagi aloqani ta’minlovchi vosita rolini ham bajaradi. 
Lekin uning maktab haqidagi oilaga yetkazadigan ma’lumotlari hamisha ham 
haqiqatga to‘g‘ri kelavermaydi va u hatto kundalik orqali beriladigan axborotlarni 
ham o‘zicha talqin etib beradi. Ko‘pincha oila bilan maktab o‘rtasida vujudga 
keladigan anglashilmovchilik ham mana shu tufayli ro‘y beradi. O‘quvchi 
kattalarning o‘zi bilan muomola qilayotgan vaqtdagi pozitsiyasini solishtirib ko‘rish 
orqali ma’lum xulosaga keladi va o‘ziga hukm chiqaradi. Xuddi shu hol uning 
xulqida o‘z aksini topadi va u bir gal o‘qituvchining, boshqa vaqt ota-onasining 
tarbiyasini oladi. Hatto eng vijdonli bolada ham bu holning ro‘y berishi tabiiydir. 
Ana shu holatning vujudga kelmasligi uchun ota-onaga yordam berish, 
o‘qituvchi bilan ota-ona o‘rtasidagi hamkorlikning to‘g‘ri bo‘lishida oila tarbiyasiga 
rahbarlik qilish zarur. Buning uchun u har bir oilani har tomonlama o‘rganishi kerak. 
Sinf rahbari har bir o‘quvchisi oilasiga individual munosabatda bo‘lishi uchun 
quyidagilarni o‘z ichiga olgan dasturga ega bo‘lishi kerak: 
1. 
Oila haqida umumiy ma’lumot: oila tarkibi, kattalarning ish joyi, kasbi, 
oilaning moddiy jihatdan ta’minlanganlik darajasi, uy-joy sharoiti. 
2. 
Oilaning madaniy darajasi: oila a’zolarining ma’lumoti, oilaviy 
kutubxona bor-yo‘qligi, qanday matbuotga yozilishi, an’analari va oilaviy 
bayramlar. 
3. 
Oilaning tarbiyaviy imkoniyatlari: ota-onaning bolaga va bolaning ota-
onaga munosabati, ularning insoniy yetukligi, bolalarning o‘z ota-onalarining kasbi 
haqidagi tushunchalari, oilada salbiy ta’sirning bor-yo‘qligi. 

---

21 
4. 
Bolaga oiladan tashqarida ko‘rsatilayotgan ta’sirlar va ota-onalarning 
ularda munosabati, o‘rtoqlari, hovli, ko‘cha, qo‘shnilar, ota-onaning tanishlari, 
qarindoshlar va boshqalar. 
Sinf rahbari tarbiyaviy ishining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan uning bolalar ichki 
dunyosiga chuqur singib kirishiga, ularning kechinmalari hamda xulq-atvorini 
tushunishiga bog‘liqdir. O‘quvchining nima bilan yashayotganligini, uning qiziqishi 
va mayillari qandayligi, irodasining o‘ziga xosligi hamda xarakteri xususiyatlarini 
o‘rganish uning qalbiga mumkin qadar ishonchli yo‘l topish, unga tarbiyaviy ta’sir 
etishning maqbul metodlaridan foydalanish demakdir. 
Tarbiyachi o‘quvchining individual xususiyatlarini yaxshi o‘rgangan va 
tushungan taqdirdagina, bu o‘quvchi shaxsini muvaffaqiyatli tarbiyalab yetishtira 
oladi. O‘quvchilarni o‘rganish o‘qituvchining, ayniqsa sinf rahbarining vazifasidir. 
U o‘quvchilarni faqat darsdagina emas, balki sinfdan tashqi vaqtda ularga tarbiya 
berish davomida ham, o‘quvchilar uylariga borganda ham, har xil ekskursiyalar 
vaqtida ham o‘rganadi. 
Sinf rahbari sinfni qabul qilib olgandan keyin, uning birinchi ishi, odatda, 
o‘quvchilarni o‘rganish bilan bog‘liq bo‘ladi. 
Bu ish uning o‘ziga biriktirilgan sinfdagi butun ish faoliyati mobaynida davom 
etadi va uning tarbiyaviy ishi tizimida muhim bir tomonni tashkil etadi. 
O‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlari, ularning xulqlari va mayllarini, ular 
olgan tarbiya darajasini bilgan holda, ma’lum maqsadga qaratilgan va ta’sirchan reja 
tuzish oson bo‘ladi. O‘quvchilarni o‘rganish ko‘p vaqt va kuch talab etadi. Ammo 
keyinchalik bular hammasi katta natijalar beradi. Sinf rahbari o‘quvchilarni, 
ularning xususiyatlarini bilgan holda, ular kamoloti jarayonini muvaffaqiyatli tarzda 
yo‘lga solib ketishi mumkin bo‘ladi. O‘quvchilarni o‘rganishga boshqa o‘quvchilar, 
yetakchilar va ota-onalar jalb etiladi. 
Bunda o‘qituvchilar hamda sinf rahbarlari ishidagi munosiblikka rioya qilish 
juda muhimdir. O‘quvchilarni o‘rganish natijalari bilan barcha o‘qituvchilarni 
tanishtirib borish zarur. Shu bilan birga ularning har qaysi o‘quvchi to‘g‘risida 
bilganlarini ham hisobga olish lozim. Bular o‘quvchilarga tarbiya berish jarayonida 

---

22 
ularga bir xilda talablar qo‘yish va ularga bir xil muomola qilishga erishishga 
yordam beradi. O‘quvchilarni o‘rganish ularga induvidual yondashishining zarur 
shartidir. O‘quvchilarni ularga ta’lim va tarbiya berish jarayonida har qaysi 
o‘quvchiga indivudual yondashishga erishish maqsadida o‘rganish lozim. 
O‘quvchilar o‘z xarakteriga, qiziqishi va mayliga ko‘ra bir xil emas. Ulardan bir 
xillari bir muncha chaqqon, boshqa bir xillari esa sustkash, uquvsiz, ba’zi 
o‘quvchilar jasur va shijoatkor, boshqa birlari esa uyatchan va tortinchoq bo‘lishadi. 
Ba’zi bir o‘quvchilar o‘z tashkilotchiligi va qa’tiyligi bilan ajralib tursa, boshqa 
birlarida esa bu xususiyatlar mavjud emas. Xullas, sinf bir biriga o‘xshamagan, turli 
xususiyatdagi bolalardan tashkil topgan bir jamoadir. Sinfda tashqi ko‘rinish 
jihatidan bir-biriga o‘xshash bolalar bo‘lmagani singari, o‘z ichki xususiyatlari 
jihatidan bir biriga o‘xshaydigan bolalar ham bo‘lmaydi. Ularning xarakteri, 
qiziqishlari, kayfiyatlari va xohishlari, ularning xulq-atvorlari sabablari, ko‘nikma 
va malakalari, odatda, turlicha bo‘ladi. Har qaysi o‘quvchi o‘ziga xos, boshqalarga 
o‘xshamaydigan xususiyatga ega bo‘ladi. U alohida shaxs sifatida kamol topib 
boradi.Odatda sinf rahbari sinfdagi barcha o‘quvchilarga nisbatan yagona tarbiyaviy 
vazifalar qo‘yadi va hal etadi. Masalan, u o‘zining barcha o‘quvchilarini 
mehnatsevarlikka, bir jon, bir tan bo‘lishiga, haqqoniylikka o‘rgatishga harakat 
qiladi. Ammo bu vazifalarni hal etish yo‘llari, vosita va metodlari o‘quvchilarning 
induvidual xususiyatlariga qarab turlicha bo‘lishi mumkin. Ularning ba’zilarini o‘z 
vaqtida rag‘batlantirish, ba’zilariga buyurish, xulq-atvor qoidalarini buzgan 
o‘quvchilarni jazolash darkor. Buning uchun esa ularni chuqur va har tomonlama 
o‘rganmoq zarur. Sinf rahbari o‘z o‘quvchilarini bilmasa, u o‘quvchilarga 
yondashishda, pedagogik ta’sir ko‘rsatish metoddarini tanlashda katta xatolarga yo‘l 
qo‘yishi mumkin.O‘quvchilarga individual yondashishning amalga oshirishi tarbiya 
va ta’lim berish prinsiplaridan biridir. Bu tamoyil o‘qituvchilar va sinf 
rahbarlarining o‘quv-tarbiyaviy ish tajribalarida bolalarni sevish va hurmat 
qilinishing nomoyon bo‘lishi, ularning kamoloti to‘g‘risida kundalik g‘amxo‘rlik 
qilish asosida keng qo‘llanadi. 

---

23 
Tarbiyachi o‘quvchilar jamoasini tarbiyalar ekan, hech qaysi o‘quvchini 
nazardan chetda qoldirmasligi darkor. O‘quvchilarning xulq-atvori, tartib-intizomi, 
o‘zlashtirishi ko‘p jihatdan ularning individual xususiyatlariga bog‘liqdir. Ba’zi bir 
o‘quvchi o‘zining o‘qishga bardoshsizligi tufayli darslarga ulgurmasligi, ikkinchi 
birining darsda yaxshi javob berishga jur’atsizligi, tortinchoqligi halaqit berishi, 
yana birining yaxshi o‘qishiga vaqtida o‘zlashtirmaganligi sabablarini bilgan 
taqdirdagina, uning oldini olish borasida real va ta’sirchan tadbirlar qo‘llash mumkin 
bo‘ladi. 
1. O‘quvchilarning individual xususiyatlarini hamisha va hamma holda hisobga 
olmoq zarur. 
O‘quvchilarga individual yondashish bu har qaysi o‘quvchining 
xususiyatlariga faol tarzda moslashish emas. Bu eng avvalo har qaysi o‘quvchining 
individual xislatlarini, uning psixologik taraqqiyoti xususiyatlarini, uning shaxsiy 
tajribasini hisobga olgan holda unga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishning yanada samarali 
yo‘llarini faol ravishda qidirib topishdir. Bunday yondashishga faqat tarbiyalash va 
o‘qitish qiyin bo‘lgan o‘quvchilargina emas, balki istisnosiz hamma o‘quvchilar 
muhtojdir, 
tarbiyachining, 
o‘qituvchining vazifasi faqat qoloqlarni va 
intizomsizlarni ilg‘orlar va intizomlilar qatoriga yetkazib olishdangina iborat emas, 
balki shu bilan birga barcha o‘quvchilarning, jumladan, eng yaxshi, intizomli, 
bilimli, san’atga havasmand bolalarning ham aqliy, ham jismoniy quvvatlarini va 
tashkilotchilik qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirishdan iboratdir. 
2. O‘quvchilarni o‘rganib, ularga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish. 
O‘quvchi shaxsini o‘rganish ham piravord maqsad emas, balki ularga ta’lim-
tarbiya berish uchun zaruriy shart-sharoitdir. Odatda tajribali sinf rahbarlari 
o‘rganayotib tarbiya berish, tarbiyalayotib o‘rganib borish qoidasiga amal qiladilar. 
O‘quvchilarni o‘rganishi bu tarbiyachilar uchun muvaffaqiyatli tarbiyalashning 
zaruriy shart-sharoiti bo‘lib xizmat qiladi, tarbiyalash esa o‘z navbatida 
o‘quvchilarni kamol toptirish jarayonida ularni o‘rganishning asosiy yo‘llaridan biri 
sinfdatida foydalaniladi. O‘quvchilarni o‘rganish borasidagi ishlar shaxsning kamol 
topishida tabiiy tarzda faol ishtirok etish bilan, o‘quvchilarda zaruriy ma’naviy 

---

24 
xislatlar va xarakter xususiyatlarini tarkib toptirish bilan organik ravishda qo‘shilib 
ketadi. Sinf rahbari o‘quvchilar xulq-atvoridagi ijobiy xislatlarni rivojlantirish, 
salbiy xususiyatlarga barham berishni “loyihalashtiradi”. 
3. O‘quvchilarni o‘rganishni rejali tarzda va muntazam olib borish darkor. 
O‘quvchi xulq-atvoridagi yakka-yarim uchraydigan va tasodifiy voqealarni 
emas, balki uning shaxsida juda ko‘p uchraydigan tipik xususiyatlarni o‘rganmoq 
kerak. Shuni hisobga olish kerakki, o‘quvchilar hamma vaqt o‘sib kamol topib 
boradilar. Ularning qiziqishlari doim o‘zgarib boradi, ularning ichki dunyolari 
doimo boyib boradi. Shuning uchun ham o‘quvchilarni faol rivojlanishga o‘rgatmoq 
va bu rivojlanishni boshqarib borish zarur. 
Bolalarni o‘rganish ularga tarbiya va ta’lim berish sifatini oshirishga 
bo‘ysindirilmog‘i lozim. O‘quvchilarni muntazam tarzda o‘rganish asosida 
boshlang‘ich jamoaga hamda alohida o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etishining 
yanada samarali usul va metodlarini tanlab olishga ijodiy yondashish mumkin 
bo‘ladi. O‘quvchilarning individual xususiyatlari, mayllari hamda qiziqishlarini 
qayd qilib berish bilangina cheklanib qolish noto‘g‘ri bo‘lur edi. Bu o‘rganish 
asosida o‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, bular bilan olib 
boriladigan tarbiyaviy ishini tashkil etish muhimdir. O‘z o‘quvchilarini yaxshi 
o‘rganish demak, tashqi tomoniga emas, balki ular hulq-atvor sabablarini 
o‘rganishga e’tibor berish kerak. 
4. O‘quvchilarni tabiiy hayot va ish faoliyati sharoitida o‘rganish. 
O‘quvchini ta’lim jarayonida ijtimoiy foydali hayotga va jamoat ishiga jalb 
qilish lozim. O‘qituvchilarning o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi bilan, ota-onalar 
va tevarak-atrofidagi kishilar bilan munosabatlarga kirishini o‘rgatish juda muhim 
ahamiyat kasb etadi. Bu munosabatlar jarayonida shaxs yanada to‘la ochiladi. 
O‘quvchilarni tabiiy hayot va kundalik xatti-harakat jarayonida o‘rganish ularga 
haqiqiy baho berishga yordam beradi. 
5. O‘quvchilarni xilma-xil metodlar va usullar bilan o‘rganish. 
O‘rganish metodlari qanchalik turli-tuman bo‘lsa, o‘quvchilarni shunchalik 
to‘la va asosli o‘rganishi mumkin bo‘ladi. Ayni bir vaqtda qo‘shimcha metodlar 

---

25 
sifatida o‘quvchilar bilan, o‘quvchilarning ota-onalari bilan suhbatlardan foydalani-
ladi. O‘quvchilarni o‘rganish metodikasi ta’sirchan bo‘lmog‘i kerak. O‘quvchini 
o‘rganish uning xarakteri va hulq-atvoridagi salbiy xususiyatlarining oldini olish 
hamda ijobiy xislatlarni mustahkamlash yo‘llarini belgilab olishda muhim ahamiyat 
kasb etadi.
4
6. O‘quvchilarni o‘rganib, ular hayoti va turmush sharoitlari bilan tanishish. 
O‘quvchilarning axloqiy xislatlari, uning yutuqlar va kamchiliklari shakllanishida, 
eng avvalo uning ta’lim va tarbiya olish jarayonida ijtimoiy uy sharoiti, tevarak-
atrofi ham ahamiyat kasb etadi. O‘quvchilarni o‘rgatish dasturi ularni faqat maktab-
dagina emas, balki shu bilan birga uy sharoitida, oilada ham o‘rganishni nazarda 
tutmog‘i darkor. 
7. O‘quvchining alohida xususiyatlarini emas, balki butun shaxsini o‘rganmoq 
darkor. 
Sinf rahbari tarbiyaviy ishning turli bosqichlarida o‘quvchi xulq-atvorining ayrim 
tomonlarini o‘rgatishga e’tiborini qaratishi mumkin. O‘quvchini har tomonlama 
o‘rganishga erishmoq uchun dasturni oldindan yaxshi o‘ylab tuzish, o‘quvchilarni 
o‘rganish rejasini, suhbat savollarini, insholar mavzularni tayyorlab olish zarur. 
4
Mukhamedov, G., Khodjamkulov, U., Shofkorov, A., & Makhmudov, K. (2020). Pedagogical Education Cluster: Content and 
Form. ISJ Theoretical & Applied Science, 1(81), 250-257 

---

26