Mavzu. Shaxs ijtimoiylashuvi va ijtimoiy xulq-atvor (1 ma’ruza) Reja

 O‘zi- o‘ziga baho o‘ta yuqori
ham shaxs xulq-atvoriga yaxshi ta‘sir 
ko‗rsatmaydi. Chunki, u ham shaxs yutuqlari yoki undagi sifatlarning boshqalar 
tomonidan sun‘iy tarzda bo‗rttirilishi, noo‗rin maqtovlar, turli qiyinchiliklarni 
chetlab o‗tishga intilish tufayli shakllanadi. Ana shunday sharoitda paydo 
bo‗ladigan psixologik holat «noadekvatlilik effekti» deb atalib, uning okibatida 
shaxs hattoki, mag‗lubiyatga uchraganda yoki o‗zida nochorlik, o‗quvsizliklarni 
sezganda ham buning sababini o‗zgalarda deb biladi va shunga o‗zini ishontiradi 
ham(masalan, «halakit berdi-da», «falonchi bo‗lmaganida» kabi bahonalar 
ko‗payadi). Ya‘ni, nimaiki bo‗lmasin, aybdor o‗zi emas, atrofdagilar, sharoit, 
taqdir aybdor. Bundaylar xakida bora-bora odamlar «oyog‗i yerdan o‗zilgan», 
«manmansiragan», «dimog‗dor» kabi sifatlar bilan gapira boshlaydilar. Demak,
o‗z- o‗ziga baho realistik, adekvat, to‗g‗ri bo‗lishi kerak. 
Realistik baho shaxsni o‘rab turganlar
-ota-ona, yaqin qarindoshlar, pedagog 
va murabbiylar, kuni-qo‗shni va yaqinlarning o‗rinli va asosli baholari, real 
samimiy munosabatlari mahsuli bo‗lib, shaxs ushbu munosabatlarni ilk 
yoshligidanoq holis qabul qilishga, o‗z vaqtida kerak bo‗lsa to‗g‗rilashga 
o‗rgatilgan bo‗ladi. Bunda shaxs uchun etalon, ibratli hisoblangan insonlar guruhi-
referent guruhning rolьi katta bo‗ladi. CHunki biz kundalik hayotda hammaning 
fikri va bahosiga quloq solavermaymiz, biz uchun shunday insonlar mavjudki, 
ularning hattoki, oddiygina tanbexlari, maslahatlari, hattoki, maktab turib bergan 
tanbexlari ham katta ahamiyatga ega. Bunday referent guruh real mavjud 
bo‗lishi(masalan, ota-ona, o‗qituvchi, ustoz, yaqin do‗stlar), yoki noreal, 
xayoliy(kitob kaxramonlari, sevimli aktyorlar, ideal) bo‗lishi mumkin. Shuning 
uchun yoshlar tarbiyasida yoki real jamoadagi odamlarga maqsadga muvofiq ta‘sir 

---

yoki tazyik ko‗rsatish kerak bo‗lsa, ularning etalon, referent guruhini aniqlash 
katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‗ladi. 
Shunday qilib, o‗z- o‗ziga baho sof ijtimoiy hodisa bo‗lib, uning mazmuni va 
mohiyati shaxsni o‗rab turgan jamiyat normalariga, shu jamiyatda qabul qilingan va 
ehzozlanadigan kadriyatlarga bog‗liq bo‗ladi. Keng ma‘nodagi yirik ijtimoiy 
jamoalar etalon rolьini o‗ynashi okibatida shakllanadigan o‗z- o‗ziga baho- o‗z- 
o‗zini baholashning yuksak darajasi hisoblanadi. Masalan, mustaqillik sharoitida 
mamlakatimiz yoshlari ongiga milliy kadriyatlarimiz, vatanparvarlik, adolat va 
mustaqillik mafkurasiga sadokat hislarining tarbiyalanishi, tabiiy, har bir yosh 
avlodda o‗zligini anglash, o‗zi mansub bo‗lgan halq va millat ma‘naviyatini 
kadrlash hislarini tarbiyalamoqda. Bu esa, o‗sha yuksak o‗z- o‗zini anglashning 
poydevori va muhim shakllantiruvchi mexanizmidir. 
Demak, 
o‗z- o‗zini 
baholash- o‗z- o‗zini tarbiyalashning muhim mezonidir. o‗z- o‗zini tarbiyalash 
omillari va mexanizmlariga esa, quyidagilar kiradi: 
O‗z- o‗zi bilan muloqot( o‗zini konkret tarbiya obyekti sifatida idrok etish va
o‗zi bilan muloqotni tashkil etish sifatida); 
O‗z- o‗zini ishontirish( o‗z imkoniyatlari, kuchi va irodasiga ishonish orqali, 
ijobiy xulq normalariga bo‗ysundirish); 
O‗z- o‗ziga buyruk berish(tig‗iz va ekstremal holatlarda o‗zini qo‗lga olish va 
maqbul yo‗lga o‗zini chorlay olish sifati); 
O‗z- o‗ziga ta‘sir yoki autosuggestiya(ijtimoiy normalardan kelib chiqqan holda
o‗zida ma‘qul ustanovkalarni shakllantirish); 
Ichki intizom- o‗z- o‗zini boshqarishning muhim mezoni, har doim har yerda
o‗zining barcha harakatlarini muntazam ravishda korrektsiya qilish va boshqarish 
uchun zarur sifat. 
Lekin shaxsning nuqtai nazarini ta‘riflash uchun, aftidan, birgina o‗ziga o‗zi 
baho borishni bilish etarli emas. Muayyan shaxsning fikriga ko‗ra, guruhda unga 
o‗rt‘qlari berishi mumknn deb taxmin kilingan (kutilmagan baho), uning o‗zi 
guruhda sazovor bo‗lgan bahoning qandayligini bilish muhimdir, bu baho shunga 
o‗xshash tajriba tadbiri yordamida aniklanishi va shuningdek, u yuksak, o‗rtacha, 
ast bo‗lishi mumkin, o‗ziga o‗zi beradigai baho darajasiga ko‗roq yoki kamroq 
yaqinlashgan bo‗lishi, nihoyat turli referent guruhlariga nisbatan tugrlicha bo‗lishi 
mumkin. Kutilgan baho o‗z jamoasiga nisbatan barqaror bo‗libqolgani holda shaxs 
boshqa jamoaga qo‗shilgan, yangi aloqalar o‗rnatayotgan aytda jiddiy o‗zgaradi, 
barqarorligini yo‗qotib, susayib qoladi. 
Shaxsga beriladigan baholar sistemasidagi boshqa o‗zaro bog‗lanishlarni qarab 
chiqamiz. Qarshimizda o‗ziga o‗zi yuksak baho bergan, tevarak-atrofdagilar 
tomonidan past baholangan va kutilgan bahosi ham past bo‗lgan kishi - boshqa 
odamlar bilan munosabatlarda hoynahoy mojaroli tevarak-atrofdagilarni 

---

toshbag‗irlikda ayblashga moyil shaxs turibdi, deylik. Boshqa bir kishi kutilgan 
bahosi asossiz ravishda oshirib yubarilganligi bilai farq qiladi. Unnng tevarak-
atrofdagilarga nisbatan iltifotlik bilai munosabatda bo‗lnshini, o‗zini katta olishini 
kuzatish mumkin. Har holda agar bu hislatlar xulq-atvorda namoyon bo‗lmagan 
taqdirda ham ular potentsial jihatdan, asta-sekin tarkib topadi va qulay hollarda 
shaxs xulq-atvorinnig yali tuzilishida namoyon bo‗lishi mumkin. Negaki, buning 
uchun ularda qulay zamin mavjuddir. Uchta ko‗rsatkich - o‗ziga o‗zi baho bershi, 
kutilgan baho, guruhning shaxs tomonidan baholanishi - shaxsning tuzilishiga va 
kashi buni xohlaydimi yo‗qmi, bundan qathiy nazar, u o‗zining guruhdagi 
kayfiyatini, o‗zi erishgan natijalarning muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz 
ekanligini, o‗ziga 
va tevarak-atrofdagilarga nisbatan 
nuqtai 
nazarlarni 
belgilaydigan subyektiv vositalarni hisobga olishga ‗boekt iv ravishda majburdir. 
U hatt‘ bu ko‗rsatkichlarning mavjudligini sezmagan, baholar va o‗ziga o‗zi 
beradigan baholarning psixologik mexanizmi ko‗rsatadigan tahsir to‗g‗risida hech 
narsani bilmagan taqdirda ham ular bilan hisoblashishi kerak. o‗z mohiyatiga ko‗ra 
bu mexanizm ijtimoiy aloqalarning, mo‗ljallar va qadriyatlarning inson shaxsi 
diliga jo qilingan (interorizatsiyalashgan) mexanizmdir. Kishi munosabatga 
kirisharkan, faol harakat qilgan holda uning bu ko‗rsatkichlari bilan o‗zini 
solishtirib ko‗radi. Bu tekshirish asosan anglanilmagan holda yuz beradi, shaxs esa 
ana shu vositalar bilan belgilanadigan xulq-atvor tartiblariga moslasha boradi.