Mavzu. Shaxs ijtimoiylashuvi va ijtimoiy xulq-atvor (1 ma’ruza) Reja

Shaxsning faolligi.
Shaxs o‗zining faoliyati tufayli tevarak-atrofdagi olam bilan 
faol munosabatda bo‗ladi. Shaxsning faolligi deganda odamning atrofdagi tashqi 
muhitga ko‗rsatadigan ta'siri tushuniladi. Tashqi muhit bilan faqat odamlar emas, 
hayvonlar ham o‗zaro munosabatda bo‗ladilar. Lekin hayvonlar tashqi muhitga 
moslashib yashaydilar, odamlar esa tashqi muhitga moslashibgina qolmasdan, uni 
o‗zgartirishga ham qodirlar. Shaxsning faolligi uning turli qiziqishlarida, 
ehtiyojlarida namoyon bo‗ladi. XX asr boshlarida avstriyalik psixolog Z.Freyd 
shaxs faolligini quyidagicha tushuntiradi. Odam o‗zining avlodlaridan nasliy yo‗l 
bilan o‗tgan instinktiv mayllarining namoyon bo‗lishi tufayli faoldir, instinktiv 
mayllar asosan jinsiy instinktlar shaklida namoyon bo‗ladi Z.Freyd shaxsning 
faolligini jinsiy mayllar bilan bog‗laydi. Shaxsning faolligini hozirgi zamon ilmiy 
psixologiyasi to‗g‗ri hal qilib beradi. Inson shaxsiy faolligining asosiy manbai 
uning ehtiyojlar, deb tushuntiradi. Psixologik nuqtai nazardan borliq to‗g‗risida 
mulohaza yuritilganda, tirik mavjudotlarning (oddiy tuzilishga ega bo‗lganidan 
tortib, to murakkabigacha) tevarak-atrof bilan hayotiy ahamiyatga ega bo‗lgan turli 
xususiyatli bog‗lanishlarni ta'minlab turuvchi faoliyati (qaysi darajasi, shakli 
ekanligidan qat'iy nazar) ularning barchasi uchun umumiy bo‗lgan xususiyat 
hisoblanadi. Ularning faolligi tufayli murakkab tuzilishli faoliyat yuzaga kelib, 
(ongning mahsuli sifatida) turlituman mohiyatli har xil ko‗rinishdagi ehtiyojlar 
(ularning toifalarga aloqadorligi kelib chiqishi jihatidan biologik, moddiy, 
ma'naviy va boshqalar)ni qondirish uchun xizmat qiladi. Xuddi shu boisdan faollik 
faoliyatning asosiy mexanizmlaridan biri bo‗lib, tirik mavjudotlarning o‗z 
imkoniyati darajasida tashqi olam ta'sirlariga javob qilish uquvchanligining tarkibi 
sanaladi. Shu o‗rinda A.Maslouning ehtiyojlar ierarxiyasini keltirib o‗tish zarur. 
Psixologik manbalarga asoslanib, fikr yuritishimizda ehtiyoj - jonli mavjudotning 
tobe ekanligini ifoda etuvchi va mazkur shart-sharoitlarga nisbatan faolligini 
namoyon qiluvchi holat tariqasida ifodalaniladi. Insonning faolligi boshqa 
mavjudotlardan ham mohiyat, ham shakl jihatidan tafovutga ega bo‗lib, yuzaga 
kelgan ehtiyojlarning turli vaziyatlarda qondirilishida o‗z ifodasini topadi. 
Jumladan, mavjudotlar va hayvonlar o‗zlarining tanasi va uning a'zolari tuzilishiga, 
instinktlarning turli-tumanligiga binoan, o‗z o‗ljasini tutib olishga nisbatan 
intilishni vujudga keltiruvchi tabiiy imkoniyati uni oldindan payqash, sezgirlik 
orqali zudlik bilan faol harakat qiladi. hayvonlar ehtiyojlarining qondirilish 
jarayoni qanchalik maqsadga muvofiq ravishda kechgan bo‗lsa, bu esa o‗z 
navbatida ularning qurshab olgan yashash muhitiga engillik bilan moslashuvini 

---

ta'minlaydi. Masalan, asalari xatti-harakatlarining tug‗ma, irsiy dasturida uning 
gullarga qo‗nib, nektar yig‗ish ehtiyojlari bilan cheklanib qolmasdan, balki bu 
ehtiyojlarni qondirish ob'ektlari (gullarning navlari, ularning uzoq va yaqinligi, 
qaysi tomonda joylashganligi, mo‗l-ko‗lligi kabilar va hokozo) aks etadi. Shu 
boisdan mavjudotlarning ehtiyojlarida ularning faolligi omili sifatida tabiiy 
alomatlar instinktlar, shartsiz reflekslar va hokazolar bevosita qatnashadi. 
Odamning ehtiyoji unga ta'lim va tarbiya berish jarayonida shakllanadi, ya'ni 
insoniyat tomonidan yaratilgan ijtimoiy tajriba, ko‗nikma, malaka, odat, 
ma'naviyat, qadriyatlar bilan yag‗indan tanishishi ularni o‗zlashtirish orqali amalga 
oshiriladi. Tabiat tomonidan vujudga keltirilgan jism, narsa, buyum inson uchun 
ovqat, chanqoq biologik ehtiyojni qondiruvchi o‗lja ma'nosini va ahamiyatini 
yo‗qotadi. Odam boshqa mavjudotlardan farqli o‗laroq, ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot 
davrining xususiy ehtiyojlariga xizmat qiluvchi muayyan buyumni zaruriyat 
talabiga binoan tubdan qayta o‗zlashtirishga, takomillashtirishga qodir ongli zotdir. 
Xuddi shu boisdan odamning o‗z ehtiyojlarini qondirish jarayoni ijtimoiy-tarixiy 
taraqqiyot darajasi bilan o‗lchanadigan faoliyat shakli va turini egallashning faol 
muayyan maqsadga yo‗naltirilganligi, ma'lum rejaga asoslangan ijodiy ko‗rinishi 
sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Insondagi tor ma'nodagi ehtiyojlar uning 
shaxsiy talablarini qondirish bilan cheklanib qolmasdan, balki hamkorlik 
faoliyatida yuzaga keluvchi jamoaviy ehtiyojlar yakkaxolligiga oid xususiyat kasb 
etadi. Aytaylik, ma'ruza o‗qishga taklif qilingan mashg‗ulotga o‗qituvchining 
puxta tayyorgarligi o‗z predmetining o‗ta fidoiysi ekanligi uchun emas, balki 
jamoa nufuziga dog tushirmaslik ma'suliyati ijtimoiy burch hissiga nisbatan ehtiyoj 
sezganligi tufayli amalga oshadi. Shaxsiy ehtiyoj guruhiy, jamoaviy munosabatlar 
uyg‗unlashib ketganligi sababli o‗zaro qorishiq xususiyatiga ega bo‗ladi. Har 
qanday individual faoliyatga nisbatan ehtiyojning tuzilishi ijtimoiy alomat, 
umumiylik, hamkorlik xususiyatini kasb etib, faoliyatga yondashuvda yakkaxollik 
umumiylikni, umumiylik esa alohidalikni uzluksiz ravishda beto‗xtov aks ettirib 
turadi. Psixologiya fanida ehtiyojlarni tasniflash ularni kelib chiqishi va o‗z 
predmetining xususiyatiga binoan amalga oshiriladi. Odatda o‗zlarining kelib 
chiqishiga binoan ehtiyojlar tabiiy va madaniy turga ajraladi. Tabiiy ehtiyojlarda 
inson faoliyati faolligi o‗z shaxsiy hayotini himoya qilish, o‗z avlodi hayotini 
saqlash, uni qo‗llab-quvvatlash uchun zaruriy shartsharoitlarga yuritilganlik, 
tobelik aks etadi. Tabiiy ehtiyojlar tarkibiga odamlarning ovqatlanishi, tashnalikni 
qondirishi, jinsiy moyillik, uxlash, issiq va sovuqdan saqlanish, musaffo havoga 
intilish tana a'zolariga dam berish kabilar kiradi. Tabiiy ehtiyojlar uzoq vaqt 
davomida qondirilmasa, uning oqibatida inson halokatga mahkum bo‗ladi, o‗z 
sulolasi hayoti va faoliyatini xavf ostida qoldiradi. Inson faoliyatining faolligi 
insoniyat madaniyati mahsuli bilan bog‗liqligini ifodalab, madaniy ehtiyojlarni 

---

yuzaga keltiradi. Madaniy ehtiyojlar to‗g‗risida mulohaza yuritilganda uning 
ijtimoiy ildizlari kishilik tarixining dastlabki manbalari bilan uzviy bog‗lanib 
ketishini ta'kidlab o‗tish lozim. Lekin tabiiy ehtiyojlar madaniy ehtiyojlar bilan 
o‗zaro uyg‗unlashgan bo‗lib, birinchisi ikkinchisini taqozo etadi. Chunki ular bir-
birining negizidan kelib chiqadi. Xuddi shu boisdan madaniy ehtiyojlar ob'ektiga 
tabiiy ehtiyojlarini qondiruvchi uy-ro‗zg‗or buyumlari, mehnat faoliyati orqali 
boshqa kishilar bilan boqlanish vositalari, madaniy aloqalar o‗rnatish usullari, 
shaxslararo muomalaga kirishish uslublari, ijtimoiy turmush zaruriyatiga aylangan 
narsalar, o‗qish va tajriba orttirish yo‗llari kiradi. Odatda jamiyatda ta'lim va 
tarbiya tizimini egallash, xalq an'analari, marosimlari, bayramlari, odatlari rasm-
rusumlari, xulq-atvor ko‗nikmalarini o‗zlashtirish jarayonida rangbarang madaniy 
ehtiyojlar vujudga keladi, yangicha ma'no kasb eta boshlaydi. Yuqorida ta'kidlab 
o‗tganimizdek, tabiiy ehtiyojlar qondirilmasa, ular insonni halokat yoqasiga 
etaklaydi, biroq madaniy ehtiyojlarning qondirilmasligi unday oqibatlarga olib 
kelmaydi, uning kamolotini sekinlashtiradi. Psixologiya fanida ehtiyojlar o‗z 
predmetining xususiyatiga ko‗ra moddiy va ma'naviy turlarga ajratiladi, ularni 
keltirib chiqaruvchi mexanizmlar manbai turlicha ekanligi e'tirof etiladi. Insonning 
ovqatlanishi, kiyinishi, uy-joyga ega bo‗lishi, maishiy turmush ashyolariga 
intilishi, komfort hissini qondirish bilan bog‗liq madaniyat predmetlariga nisbatan 
ehtiyoj sezish moddiy ehtiyojlar majmuasini yuzaga keltiradi. Ma'naviy 
madaniyatni yaratish va o‗zlashtirish shaxsning o‗z fikr mulohazalari va his-
tuyg‗ulari bo‗yicha boshqa odamlar bilan muomalaga kirishishi hamda axborot 
almashtirishi, badiiy va ilmiy adabiyotlar bilan tanishishi, mahalliy matbuotni 
o‗qish, kino va teatr ko‗rish, musiqa tinglash kabilarga ehtiyoj sezish, ya'ni ijtimoiy 
ong mahsuliga tobelik ma'naviy ehtiyojlar tizimini vujudga keltiradi. Ma'naviy 
ehtiyojlar moddiy ehtiyojlar bilan uzviy bog‗liq bo‗lib vujudga kelgan ma'naviy 
ehtiyojlarni qondirish jarayoni moddiy ehtiyojlarning tarkibiga kiruvchi moddiy 
narsalar yordamida amalga oshiriladi, chunonchi kitob, yozuv qog‗ozi va 
boshqalar. Ehtiyojlarning turlari haqida fikr bildirilganda yana shu narsaga e'tibor 
berish kerakki, kelib chiqishiga binoan tabiiy turga taalluqli ehtiyoj o‗z predmetiga 
ko‗ra moddiy guruhga xuddi shu mezonlar bo‗yicha bir davrning o‗zida madaniy 
ehtiyojning moddiy yoki ma'naviy ehtiyoj turkumiga kiritish mumkin. Shu tariqa 
ehtiyojning kelib chiqishi va predmeti, xususiyati bo‗yicha ikki mezonga asoslanib, 
muayyan guruhlarga ajratiladi. Inson ongining tarixiy taraqqiyotiga nisbatan va 
ehtiyojlarning ob'ektiga bergan munosabatiga binoan har xil tasniflanadi va xuddi 
shu mezonlarga ko‗ra ular rang-barang turlarga ajratiladi. Ularning izchilligi, 
barqarorligi, davomiyligi, ko‗lami, ahamiyatliligi, predmetliligi, ijtimoiyligi, 
individualligi kabi xususiyatlari bilan o‗zaro bir-biridan farqlanadi. Ehtiyojlar 
faoliyati va xulq-atvor motivlari bilan teng alohada bo‗ladi.

---

Psixologiya fanida ehtiyoj quyidagi tiplarga ajratiladi: 
1. Individual - yakka shaxsga yo‗naltirilgan.
2. Guruhiy - real guruhlarga moddiy va ma'naviy intilish.
3. Jamoaviy - jipslashgan guruhlar talabi majmuasi. 
4. Xududiy - etnik guruhning muayyan o‗ziga xos talablari qondirilishi.
5. Etnik - ma'lum millat yoki xalqlarning safarbarligini ta'minlash. 6. 
Umumbashariy - er yuzi xalqlarining umumiy talablarining majmuaviy aks etishi.