Mavzu. Shaxs ijtimoiylashuvi va ijtimoiy xulq-atvor (1 ma’ruza) Reja

Dunyoqarash
-tartibga solingan, yahlit ongli tizimga aylantirilgan bilim, 
tasavvurlar va g‘oyalar majmui bo‘lib, u shaxsni ma’lum bir qolipda, o‘z 
shaxsiy qiyofasiga ega tarzda jamiyatda munosib o‘rin egallashga chorlaydi.
Mustaqillik davrida shakllanayotgan yangicha dunyoqarash yoshlarda Vatanga 
sadoqatni, milliy kadriyatlar, an‘analarni e‘zozlashni, o‗z yaqinlariga mexribon va 
tanlagan yo‗liga-kasbi, maslagi va e‘tiqodiga sodiklikni nazarda tutadi. Yangicha 
fikrlash va yangicha tafakkur aynan mustaqillik mafkurasi ruhida tarbiya topib, 
sayqal topgan milliy ong, dunyoqarash va e‘tiqoddir. 
Shaxs xulq-atvorini ichkaridan, ichki psixologik sabablar tufayli 
boshqarish odatda
shaxsiy dispozitsiyalar
ham deb ataladi. Ular shaxs 
tomonidan anglanishi yoki anglanmasligi ham mumkin. Ya‘ni, ba‘zan shunday 
bo‗ladiki, shaxs o‗zi amalga oshirgan ishi yoki o‗zidagi o‗zgarishlarga nisbatan 
shakllangan munosabatning xaqiqiy sababini o‗zi tushunib yetmaydi, «Nega?» 

---

degan savolga « o‗zim ham bilmay qoldim, bilmayman», deb javob beradi. Bu 
anglanmagan dispozitsiyalar yoki ustanovkalar deb ataladi. Agar shaxs biror 
kasbga ongli tarzda kizikib, uning barcha sir-asrorlarini egallash uchun astoydil 
harakat kilsa, bunda vaziyat boshqacharoq bo‗ladi, ya‘ni, dispozitsiya anglangan, 
ongli hisoblanadi. 
Shu nuqtai nazardan 
motiv
-konkretroq tushuncha bo‗lib, u shaxsdagi u yoki bu 
hulq-atvorga nisbatan turgan moyillik, hozirlikni tushuntirib beruvchi sababni 
nazarda tutadi. Mashxur nemis olimi Kurt Levin motivlar muammosi, ayniqsa, 
shaxsdagi ijtimoiy hulq motivlari borasida katta keng kamrovli tadqiqotlar olib 
borib, shu narsani aniqlaganki, har bir odam o‗ziga hos tarzda u yoki bu vaziyatni 
idrok qilish va baholashga moyil bo‗ladi. SHunisi ajablanarliki, o‗sha bir konkret 
vaziyat xususidagi turli shaxslarning baholari ham turlicha bo‗ladi. Bundan 
tashqari, bir shaxsning o‗zi ham o‗zidagi holat, kayfiyatga bog‗liq holda bir xil 
vaziyatni alohida hollarda turlicha idrok qilishga moyil bo‗larkan. SHuning uchun 
ham odamning ayni paytdagi real harakatlarini o‗sha ma‘lum sharoitdagi ichki va 
tashqi stimullarga uning bergan bahosi yoki reaktsiyasi sifatida qaramay, balki 
unda shunga o‗xshash holatlarni idrok qilishga ichki bir hozirlik-dispozitsiyaning 
mavjudligi bilan tushuntirish to‗g‗riroq bo‗ladi. SHu ma‘noda shaxs hulqining 
motivatsiyasi turli sharoitlardan orttirilgan tajribaga tayangan, ongli tahlillar, 
hattoki, ijtimoiy tajriba normalarining ta‘sirida shakllanadigan sabablar 
kompleksini o‗z ichiga oladi. Masalan, texnika oliygoxlarida: «Materiallarning 
qarshiligi» nomli kurs bor deylik. SHu kursni o‗zlashtirish va undan sinovdan
o‗tish ko‗pchilikka osonlikcha ro‗y bermaydi. Hali kurs boshlanmasdanoq, yosh 
talabalarda shu kurs va uning talablariga nisbatan shunday ustanovka 
shakllanadiki, albatta, bu kurs qiyin, uni olib boruvchi o‗qituvchi o‗ta talabchan, 
kattikqo‗l va xokazo degan. Bunday motivatsiya mana necha avlod talabalari 
boshdan kechirayotgan holat. Endi konkret shaxsning dars jarayoni boshlangan 
keyingi harakatlari konkret motivlar bilan izohlanadi va tirishkok talaba uchun bu 
fan ham boshqa fanlar qatori tinimsiz izlanish, o‗z vaqtida darslarni tayyorlashni 
talab kilsa, boshqasi uchun(dangasaroq talaba uchun) bu darsdan keyin dars yo‗q 
va u qachon shu semestr tugashini kutib harakat qiladi. 
Har qanday motivlarning orqasida shaxsning extiyojlari yotadi. Ya‘ni, maqsadli 
hayotda shaxsda avval u yoki bu extiyojlar ppaydo bo‗ladi va aynan ularning 
tabiati va zaruratiga bog‗liq tarzda hulq motivlari namoyon bo‗ladi. Misol uchun 
talabaning o‗quv faoliyatini olish mumkin. Bilim olish maqsadi bilim, ilm olish, 
kiziquvchanlik extiyojini ppaydo qiladi. Bu extiyoj taraqqiyotning ma‘lum bir 
davrida, masalan, bog‗cha yoshidan boshlab koniqtirila boshlaydi. Bolaga sotib 
olib berilgan kitoblar, daftar va boshqa o‗quv kurollari, ma‘lum ta‘lim maskanida 
tashkil etilgan shart-sharoitlar va u yerdagi bevosita bilim olishga qaratilgan 

---

faoliyatning o‗zi, bola uchun motiv o‗rnini bosadi. Yana bir oddiy misol: 
qo‗lingizda kitob bor. Siz hali uni o‗qishni boshlamadingiz. Lekin o‗qish istagi 
bor, shu istakning ortida esa, o‗sha mazmunni bilish va uning tagiga yetish 
extiyoji turadi. Rus olimi R. Nemov shaxsdagi motivatsion sohani quyidagicha 
tasavvur qiladi. 
Umuman, har qanday shaxsdagi mavjud ehtiyojlarni ikki 
guruhga bo‗lish mumkin: 
Biologik ehtiyojlar
-bu-fiziologik(tashnalik, ochlik, uyqu), jinsiy, moslashuv 
extiyojlari. 
Ijtimoiy ehtiyojlar
-bu-mehnat qilish, bilish, estetik va axloqiy-ma‘naviy 
extiyojlar. 
Ehtiyojlarni biologik hamda ijtimoiy turlarga bo‗lganimiz bilan shu narsani 
unutmasligimiz lozimki, shaxsdagi har qanday extiyojlar ham ijtimoiylashgan 
bo‗ladi, ya‘ni, ular o‗sha jamiyat va muhitdagi kadriyatlar, madaniy normalar va 
insonlararo munosabatlar xarakteriga bog‗liq bo‗ladi. Masalan, eng tabiiy va 
tushunarli hisoblangan bizning yemishga-ovqatga bo‗lgan extiyojimizni olsak, u 
ham konkret muhitga qarab turlicha harakatlarni keltirib chiqaradi. Yana misol 
uchun, tUy marosimlari yoki juda t o‗qin dasturxon atrofida o‗tirgan odam nima 
uchun shunchalik ko‗p ovqat istehmol qilib yuborganini bilmay qoladi. Agar bu 
tabiat qo‗yni yoki paxta dalasidagi xashar bo‗lsa-chi, bir burda issik non ham 
butun tanaga rohat bahsh etuvchi malham bo‗lib, ochlikni bilintirmaydi. 
Kamtarona dasturxondan ovqat yeb o‗rgangan kishi oz-oz yeyishga o‗rgansa, 
yoshligidan normadan ortiq yeb o‗rgangan odam vrach oldiga borib, o‗zi uchun 
ozdiruvchi dori-darmon so‗rasa so‗raydiki, lekin uyda o‗zi yemishini nazorat 
qilishi kerakligini bilmaydi. Demak, bu ham madaniyatga, etikaga, oila muhitiga 
bevosita bog‗liq narsa ekan-da. 
Umuman shaxs ijtimoiy xulqi motivi haqida gap ketganda, uning ikki tomoni 
yoki elementi ajratiladi: