Mavzu: Tovar va pul munosabatlari rivojlanishi bozor iqtisodiyotining shakllanishi va amal qilishining asosidir

oddiy yoki tasodifiy, muntazam,
kengaytirilgan, umumiy va pul shakllari mavjud.
Ayirboshlash jarayonining tarixan uzoq davom etgan davri mobaynida turli
tovarlar umumiy ekvivalent rolini o‘ynagan. Masalan, ayrim joylarda chorva
mollari, ayrim joylarda tuz, ayrim joylarda mo‘yna, nodir metallar (kumush, mis,
oltin) va boshqalar. Ekvivalent rolini o‘ynovchi turli tovarlar ichidan ba’zi birlari
o‘zining barcha tomonidan tan olinishi tufayli ajralib chiqa boshladi (masalan,
nodir metallar). Chunki, ekvivalent rolini o‘ynovchi tovarlarning barchasi ham
ayirboshlash jarayonida vositachilik vazifasini bir xilda muvaffaqiyatli bajara
olmas edi. Natijada, barcha tovarlarning qiymatini bir xil tovar qiymati orqali
taqqoslash mumkin bo‘lgan qiymatning umumiy shakli vujudga keldi.
Tarix va arxeologiya fanilarining bergan ma’lumotlariga ko‘ra, tovar-pul
munosabatlari eng qadimdan paydo bo‘lgan va rivojlangan davlatlardan biri
bizning mamlakatimiz hisoblanadi. Chunki bu yerda pul ishlatila boshlanganiga 2
ming yildan oshgan. Bunga misol qilib, hozirgi O‘zbekiston hududida yashagan
xalqlar va qabilalar foydalangan dastlabki pul belgilari hamda tangalarni ko‘rsatish
mumkin. Tarixchilarning tadqiqotlariga ko‘ra, eramizdan avvalgi V-IV acrlarda
Axmoniylar imperiyasida zarb qilingan oltin dariklar va kumush sikllarni,
eramizdan avvalgi III-II asrlar oxiriga borib, Shimoliy Baqtriya, So‘g‘d, Buxoro,
Xorazmda kumush va suberatli (bronza ustiga yupqa kumush qoplangan)
“o‘xshatma” tangalar zarb qilinganini aytish mumkin.
Umumiy ekvivalent rolining nodir metallarga, jumladan oltinga yuklatilish
sabablari quyidagilar orqali izohlanadi:
- sifat jihatdan bir xil o‘lchamga keltirish mumkinligi;
- zanglamasligi va uzoq muddat saqlash mumkinligi;
- bo‘linuvchanligi va bo‘lgandan keyin yana yaxlit holga keltirish
mumkinligi;
- bo‘linganda ham o‘z qiymatini saqlab qola olishi;
- tabiatda nisbatan kamyobligi;
- ozgina miqdordagi va og‘irlikdagi nodir metallning qiymati ancha
yuqoriligi.
Shu xususiyatlarga ko‘ra umumiy ekvivalent rolini o‘ynovchi ko‘plab tovarlar
ichidan maxsus tovar – oltin pul ajralib chiqdi. Shunday qilib,