Мавзу: Янги ўзбек адабиётининг асосий хусусиятлари. Янги ўзбек адабиёти тараққиётининг асосий босқичлари Режа

Reja:

1. 
   1. Shoirning milliy adabiyotdagi o`rni.
   
2. 
   2. Cholpon lirikasining o`ziga xosligi.
   
3. 
   3. Badiiy mahorat darajasi.
   

Tayanch tushunchalar: munaqqid, maqola va risola, erk mavzusi, bosh qahramon
Qonxo‘r istibdodning begunoh qurboni boigan ulug‘ shoir, iste’dodli adib, mohir dramaturg, munaqqid va tarjimon Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cholpon XX asr o'zbek adabiyoti tarixida alohida o‘rin tutadi. U yangi o‘zbek adabiyoti vakillarining birinchi avlodiga mansub bo‘lib, Hamza, A. Qodiriy, Fitrat singari so‘z san’atkorlari bilan bir safda turadi.
Cho'lponning iqtidori noyob, iste'dodi o‘tkir, ilhomi xayol singari edi. Biroq u o‘z ijodiy imkoniyatlarini to'Iiq ro'yobga chiqara olmagan. Shoir ko‘zi ko'rgan, ko‘ngli tuygan, iqtidori pishitgan durdona asarlarini qog‘ozga ko'chirishga ulgurmay, armon bilan dunyodan o'tgan. Choipon shaxsga sig‘inish hukmronlik qilgan qaltis davrda, ayni kuchga to‘lgan va ijodiy kamolotga yetgan chog'i qirq yoshida «xalq dushmani» sifatida qamoqqa olingan va 1938-yili qatl etilgan.
1956-yilda Cho‘lpon nomi oqlandi. Biroq bu holat uni ijodkor sifatida o‘qish-o‘rganish imkonini bermadi. Faqat istiqlolga erishilganidan so‘nggina uning ijodi o‘zining asl bahosini oldi, qadrini topdi. Natijada, Choiponning «Yana oldim sozimni» (she’rlar), «Kecha va kunduz» (roman), «Yorqinoy» (pyesa) kabi bir qancha ajoyib asarlari qayta nashr etildi. Cho`lponning hayoti va ijodi haqida Ozod Sharafiddinov, Naim Karimov, D. Quronov, Z. Eshonova, N. Yo`ldoshev kabi olimlarning bir qancha tadqiqotlari yaratildi.
Avvalo shuni qayd etish lozimki, Cho'lpon ijodi 20- yillardayoq ko‘pchilikning diqqatini o‘ziga jalb etgan. Cho‘lpon she’riyatiga birinchi bo‘lib o‘z davrining taniqli munaqqidi Vadud Mahmud yuqori baho bergan. U shoirning «Buloqlar» to‘plami haqidagi taqrizida: «Bu kun o‘zbek adabiyotiga yana yangi bir to‘n kiygizildi, Cho‘lponning «Buloqlar» otliq yangi bir she’rlar to‘plami bosilib chiqdi. Choipon o‘zbekning yangi shoiridir. Shuning uchun o‘zbek dining bu kungi ruhi, holi, sezgisi «Buloqlar»da qaynaydir. 0‘zbek tili, o‘zbek ohangi «Buloqlar»da sayraydir. 0‘zbekning ruhi to‘lqunlari bunda ko‘piradir, ko‘klar tomon uchadir, ko‘tariladir» («Turkiston» gazetasi, 1924-yil, 10-dekabr), — deb yozgan edi.
Umuman olganda, 20-30-yillarda Cho‘lpon ijodi haqida ko‘plab maqola va taqrizlar yozilgan. Olim Sharofiddinovning «0‘zbek shoiri Cho‘lpon», Oybekning «Cho`lpon shoirni qanday tekshirish kerak», Usmonxonning «Munaqqidning «munaqqidi» kabi maqolalari shu davrning mahsulidir. Biroq bu davrda yozilgan maqolalarning aksariyatida shoir ijodi ko‘proq qora bo‘yoqlarda yoritilgan. Masalan, «0‘zbek shoiri Cho'lpon» nomli maqolada «Cho‘lpon yo‘qsul xalqning shoiri emas. U millatchi, vatanparast, badbin ziyolilarning shoiridir...», — deb yozilgan.
XX asrning 20-30-yillarida Cho`lpon ijodi, asosan, qoralangan bo‘lsa, so'nggi davrlarda, xususan, XX asrning 90- yillaridan boshlab shoir asarlarining g‘oyaviy-badiiy xususiyatlarini tadqiq etishda xolislik tamoyillariga tayanildi. Shunga ko‘ra, Cho'Ipon ijodiga haqli ravishda yuqori baho berilgan. Chunonchi, Ozod Sharafiddinov, Baxtiyor Nazarov, Naim Karimov, Erik Karimov, Sherali Turdiyev kabi munaqqidlarning turli maqola va risolalarida ChoMponning she’riy va nasriy asarlari hozirgi kun talablari darajasida tahlil etilgan. Cho‘lponning ulug‘ va noyob ijodkor, xalqparvar va vatanparvar yozuvehi ekanligi ko‘plab dalillar asosida ko‘rsatib berilgan.
Ozod Sharafiddinov o‘zining «ChoMponni anglash» risolasida shoir ijodini sinchkovlik bilan teran tahlil qilib, haqli ravishda quyidagi xulosaga kelgan: «ChoMponni anglash — so‘z san’atining botiniy qonuniyatlarini teran anglash, ularning shoir ijodida qanday zohir topishini anglashdir. Choiponni anglash — uning buyuk umumbashariy g'oyalarini, uning yuksak insoniy tuyg‘ularini yurakka singdirib olishdir. Choiponni anglash — Vatanni, ko‘hna Turkistonimizni Choipon ko‘zi bilan ko'rib, Choipon yuragi bilan seva bilmoqdir. Bir so‘z bilan aytganda, Choipon har bir adabiyot muxlisining yurak mulkiga aylanishi shart. Buning uchun esa Cho‘lpon merosini yangi tafakkur asosida bag‘rikenglik bilan tadqiq etmoq lozim».
* * *
Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lpon («Choipon» — taxallusi. U «Tong yulduzi» ma’nosini anglatadi) Andijonda savdogar oilasida tug‘ilgan. Shoirning aniq tug‘ilgan vaqti borasida ilmda har xil qarashlar bor. Jumladan, taniqli olim professor N. Karimov yozadi: «Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lponning tug‘ilgan sanasi shu paytgacha ilmiy adabiyotda 1897-yil, deb kelingan edi. Adabiyotshunoslar shu sanani Choiponning tug'ilgan yili sifatida tanlaganlarida 1937-yilda boiib o‘tgan tergov materiallariga asoslangan edilar. Ammo boshqa mo'tabar yozma va og‘zaki manbalar uning 1898-yilda tug‘ilganini tasdiqlaydi. Shuning uchun ham bundan keyin shu sanani Choiponning tugilgan yili, deb belgilashimiz to‘g‘ri boiadi»⁴⁴. Taniqli choiponshunos garchi «mo'tabar manbalar» qaysilar ekanligini keltirmagan boisa-da, uning fikrini e’tiborga olish lozim boiadi. Choipon eski maktab va madrasa ta’limini olgan. Rus-tuzem maktabida o‘qigan. Sharq va G‘arb adabiyotlarini puxta o‘rgangan. Nizomiy, Jomiy, Navoiy, Bobur, Umar Xayyom, Bedil, Fuzuliy, Thakur, Pushkin, Lermontov, Gogol, Tolstoy, Dostoyevskiy, Chexov, Gorkiy, Mayakovskiy, Yesenin, Abdulla To‘qay, Muqimiy, Furqat kabi yozuvchilar ijodi bilan astoydil qiziqqan. Choipon arab, fors, turk, rus tillarini yaxshi bilgan. A. Pushkinning «Dubrovskiy», N. Gogolning «Revizor», M. Gorkiyning «Opa», V. Shekspirning «Gamlet» kabi mashhur asarlarini, shuningdek, Krilov, Blok, Bryusov va boshqalaming she’rlarini o‘zbek tiliga mohirlik bilan tarjima qilgan.
Cho‘lponning adabiy-ijodiy faoliyati 1913-yilda boshlangan, uning dastlabki she’r, hikoya, ocherk va maqolalari «Sadoyi Farg‘ona», «Sadoyi Turkiston», «Turkiston viloyatining gazetasi», «Oyina», «Sho‘ro» kabi gazeta va jurnallarda chop etilgan. Cho‘lpon 1917-yillardayoqma’rifatparvarvademokratik kayfiyatdagi yosh ijodkor sifatida tanila boshlagan. Uning «Qurboni jaholat», «Doktor Muhammadiyor» singari dastlabki asarlarida qoloqlik va jaholatga qarshi ma’rifatparvarlik va adolatparvarlik g‘oyalari targ‘ib qilingan.
Cho‘lpon endigina yigirma yoshga qadam qo‘yganda Oktabr to‘ntarishi sodir bo'ldi. Shoir shundan so‘ng «Qizil bayroq», «Ishtirokiyun», «Turkiston», «Buxoro axboroti» kabi gazetalar tahririyatlarida mehnat qildi. Cho‘lpon ongida, dunyoqarashida o‘sish-o‘zgarishlar yuz berdi. Bu evrilishlar shoir ijodida ham o‘z ifodasini topa bordi. Shoirning «Uyg'onish» (1922), «Buloqlar» (1924), «Tong sirlari» (1926), «Soz» (1935) to‘plamlari o'zaro taqqoslansa, Cho‘lpon she’riyatidagi g‘oyaviy-badiiy fazilatlar, shuningdek, ijodiy kamolot yo'lidagi izlanishlar, turfalik va ziddiyat ochiq ko‘rinadi.
Choipon — tom ma’nodagi milliy shoir. U yurt hayotidagi yutuqlar, ibratli yumushlardan qanchalik quvonsa, erksizlik va tutqunlikdan, tengsizlik va adolatsizlikdan shunchalik iztirob chekadi. Shoir she’rlarida dard va alamning ufurib turishi ham, awalo, millat, Vatanga muhabbat tuyg'ularining kuchliligi bilan.izohlanadi. Shoir Vatan istiqbolini ko'zlab dard chekadi, qiynaladi va o‘zining ana shu yurak tug‘yonlarini rang- barang shakllarda ifodalaydi. Zamonda kechayotgan evrilishlarga Cho‘lponning munosabatini uning she’rlari aniq ko‘rsatadi. Masalan, «Amalimning o‘limi» she’rida: «Qarshimda yig‘lagan bu jonlar kimlar? Qullar o‘lkasining insonlarimi?» — deb qayg‘ursa, «Men va boshqalar” asarida erk istab faryod chekadi: