Мавзу: Янги ўзбек адабиётининг асосий хусусиятлари. Янги ўзбек адабиёти тараққиётининг асосий босқичлари Режа

Tiriksan, o ‘Imagansan,
Sen-da odam, sen-da insonsan,
Kishan kiyma, bo 'yin egma,
Ki sen ham hur tug ‘ilg ‘onsan.
Cho‘lpon she’riyatida zulm va istibdodga barham berish maqsadida dushmanga qarshi qurol bilan bo‘lsa-da, ko'tarilish g‘oyasi ilgari surilgan. Bu holat «Bas endi» she’rida «Qo'limda so‘nggi tosh qoldi yovimga otmoq istayman» tarzida ochiq ifodalanadi:
Yetar, bas, chekdan oshgandir Bu qarg ‘ish, bu haqoratlar!
To ‘liqdir, balki toshgandir Tubanlik ham safolotlar!..
Qo ‘limda so ‘nggi tosh qoldi,
Yovimga otmoq istarman!
Ko ‘zimda so ‘nggi vosh qoldi,
Amalga yetmak istarman!..
Cho‘lponning «Bahorni sog'indim», «Kuz guli», «Vahm», «Tabiatga», «Kuzaklar», «Yorug¹ yulduzcha», «Po‘rtana» singari she’rlarida ham zulm-istibdodga, mustamlakachilikka qarshi erkinlik istagi, nola va fig‘on aks-sado beradi.
Shoiming «Xalq» she’rida esa ozodlik va erk mavzusi yanada boshqacha bir yo'sinda, g‘oyat aniq va tiniq bo‘yoqlarda aks ettirilgan:
Xalq dengizdir, xalq to ‘Iqindir, xalq kuchdir,
Xalq isyondir, xalq olovdir, xalq o'chdir...
Xalq qo'zg ‘alsa, kuch yo ‘qdirkim, to ‘xtatsin,
Quvvat yo ‘qkim, xalq istagin yo ‘q etsin.
Xalq isyoni saltanatni yo 'q qildi,
Xalq istadi: toj va taxtlar yiqildi...
Asarda shoir xalqning buyuk kuch-qudrat sohibi ekanini tasvirlash bilan birga, uning eng ezgu va muqaddas istagini ham obrazli tarzda ko‘rsatib beradi. Boshqacha qilib aytganda, xalq istagi o‘z erkini o‘z qo‘liga olib, ozodlikka erishishdir. Cho‘lpon nazdida, agar xalq istagi sari qo‘zg‘alsa, uni hech qanday kuch tutib qola olmaydi. Faqat gap xalqda ana o‘sha tilakni, istakni uyg‘ota olishdagina ekanligini ham shoir teran anglaydi. Shoiming istagi xalqda istak uyg‘otishdir:
Xalq istagi — ozod bo ‘Isin bu o ‘Ika,
Ketsin uning boshidagi ko ‘lanka.
Cho‘lpon o‘z she’rlarida xalq va Vatan obrazlarini aks ettirib, ozodlik va istiqlol g‘oyalarini ifodalar ekan, turli tasviriy vositalar, jumladan, tabiat manzaralaridan mohirona foydalanadi. Darhaqiqat, Cho'lpon tabiatni juda nozik va teran his qiladi. Lekin u tabiat manzaralarini shunchaki asar bezagi sifatida tasvirlamaydi. Aksincha, ularga insonni ulug‘lash, millatsevarlik, vatanparvarlik, erk-ozodlik g‘oyalarini ustalik bilan yuklay oladi. «Ko'klam keladir» she’rida shoir fasllar go‘zali — ko'klamning maftuni sifatidagina ko'rinmaydi. U yurt hayotida ham bahor singari o‘zgarish, tozarishlar ro‘y berishini orzulaydi, Vatanning ko'klam kabi gullab-yashnashini istaydi hamda bu ezgu tuyg'uni asarning umumiy ruhiga singdirib yuboradi:
Ko 'klamoyim yo ‘Iga chiqqan. Ko ‘klam oyim
qo ‘zg ‘algan.
Ko ‘k ko ‘ylakning bitishiga uncha ko ‘p ham
qolmagan!..
Ko ‘klamoyning ipak ko ‘ylak etaklari sudralib,
Qora yerning boshlarini silab-siypab keladilar.
U silashdan, i siypashdan quvvat olib, kuch olib
Qora yer ham ko ‘ksidagi oltinlarni beradir.
Ko ‘klam bilati yurtimga ham bir ko ‘karish
kelsaydi,
Ko ‘ngillar ham havolardek ko ‘klam hidi
bersaydi,
Dillarga ham havolardek ko‘klam ruhi kirsaydi!..
Cho‘lponning «Bahorda», «Binafsha», «Boychechak», «Istash», «Bahomi sog'indim», «Bahor keldi», «Yana ko‘klam», «Go‘zal» kabi she’rlarida ham tabiat tasviri millat, uning dard- istaklari bilan uzviy birlikda yorqin va jozibali qilib ifodalangan.
Cho'lpon she’riyatining asosiy mavzusi — Vatan, bosh qahramoni esa — millati, xalqi. Uning har qanday she’ri zamirida millat va yurt erki, taraqqiyoti g‘oyasi yotadi.
Cho‘lpon o‘z she’rlarida zamonaviy, xalqchil g‘oyalami olg‘a surar ekan, tom ma’nodagi rostgo‘y shoir sifatida doimo haq so‘zni aytadi, haqiqatni yozadi. Cho‘lpon nafaqat ijod, hatto inson erki toptalgan va rost gap qatag‘on qilingan mash’um 30-yillarda ham haqiqatni oehiq-oydin aytishdan tap tortmagan. Shoir millat ahliga qarata: «Kishan kiyma, bo'yin egma, ki sen ham hur tug‘ilg‘onsan», — deganida yangi sho‘rocha mustamlakachilikni nazarda tutgan edi. U doimo ko‘rgan, o‘ylaganini qo‘rqmay ifodalay olgan. Jumladan, kolxoz vositasida butun Sho‘ro tizimining tanazzulga mahkumligini ochib beradi:
Kolxoz, uning fikricha,
Gullaydigan bir narsa!
Faqat Sho 'ro bir ozroq Kenglik bilan qarasa.
Ki ya 'ni:
Oliq-soliqning,
Kommunist-firqalikning Ipini tortib tursa...
Ko‘rinadiki, Choipon she’riyatining mavzu doirasi juda keng. Shoir o‘z asarlarida yangi davr muammolari, Vatan qismati, inson qadr-qimmati, xalq qudrati, erk, ma’naviyat hamda ma’rifat taraqqiyoti kabi zamonaviy masalalarni aks ettiradi. Shu bois shoir ijodida zamonaviy ruh bo‘rtib turadi.
Aytish kerakki, o‘sha davrda yashab ijod etgan boshqa shoirlar bisotida bo‘lgani kabi, Cho'lpon ijodida ham zamonasozlik va murosasozlik ruhida yozilgan «qizil» she’rlar uchraydi. «Ozod turk bayrami», «YU-yil», «Qizil bayroq», «0‘n yil Leninsiz», «Diyorim», «Soz» kabi she’rlar shu jumladan bo‘lib, ularda inqilob va yangi hayot mavzusi bir tomonlama tasvirlanadi, madh etiladi. Mash’um shaxsga sig‘inish davrida, mamlakatimizda jabr-zulm, adolatsizlik va qama-qamalar avjga chiqayotgan bir paytda (1935-yilda) e’lon qilingan «Soz» she’rini olaylik. Unda zamonasozlik, murosasozlik ochiq ko'rinadi. Biroq bu ham Cho‘lponona ustalik bilan amalga oshirilganki, hatto mana shunday she’rlar-da adabiyotimizdan o‘zining munosib o‘rnini topa oladi: