Maxsus psixologiya oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tiflopsixologiya toshkent 2013

9.2. Nutqida kamchiligi bo‘Igan bolalarning
diqqati
Nutqida kamchiligi boigan bolalar diqqatining o‘ziga xosligi.
Diqqat deb ongni bir nuqtaga to‘plab, muayyan bir obyektga aktiv 
qaratilishiga aytiladi.
Nutq kamchiligiga ega bo'lgan bolalar uchun diqqat-e’tiborning 
o‘zgaruvchanligi, ixtiyoriy diqqatning pastligi, o‘z harakatlarini 
rejalashtirishdagi qiyinchiliklar kabi bir qator xususiyatlar xos- 
dir.
Diqqat ta’sir etuvchi analizatorlarning (ko‘rish yoki eshitish) 
ishtirokiga ko‘ra farqlanadi: nutqida kamchiligi bor bolalarda diqqat- 
ni to‘plash ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Masalan, nutqi 
to‘liq rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi bolalarda rang, shakl, 
figuralarning fazoviy joylashishini farqlashda xatolar ko'p uchraydi. 
Bunday bolalar diqqatining tarqoqligi tufayli biron-bir ishni oxiriga 
yetkaza olmaydi.
Nutqi to‘liq rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi bolalarda 
diqqatni nutq va amaliy harakat o‘rtasida bo'lish amalda bajarib 
bo‘lmaydigan qiyin vazifa hisoblanadi. Bolalar diqqatidagi kamchi­
liklar butun ish jarayoni davomida kuzatiladi. Ularda diqqatning 
ko‘chishi, ya’ni bir narsadan ikkinchi boshqa narsaga, faoliyatning 
bir turidan boshqa turiga o‘tishi qiyinchiliklar bilan kechadi. Buning 
sabablaridan biri ketma-ket qilinadigan ish mazmunlari o‘rtasida 
bog'liqlikning borligi yoki yo‘qligida. Agar bunday bog‘liqlik 
bo‘lsa, diqqat tez va oson ko‘chadi. Diqqat ko‘chishining yengillik 
yoki qiyinlik sabablaridan yana biri diqqat qaratilgan narsalarga 
va bajarilayotgan ishlarga nisbatan bolalarning munosabatlaridadir. 
Nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bolalarda diqqat ko‘chishining qiyin- 
ligi ularning o‘z nuqsonlariga nisbatan munosabatlari bilan ham 
belgilanadi. Ba’zi bolalar o‘z nuqsonlarini anglab, undan uyala- 
dilar, ba’zilar nuqsonlariga parvo ham qilmaydilar va to‘g‘rilashga 
intilmaydilar. Mana shu omillar diqqatni to‘plashga va nutq kam- 
chiliklarini yengishga to'sqinlik qiladi.
Motor alalik bolalar bilan o'tkazilgan eksperimental tadqiqotlar 
natijalari asosida quyidagi xulosalarga kelindi:
168

---

I
— motor-alalik bolalarda ixtiyoriy diqqatning miqdor ko'r- 
satkichlari darajasi nutqi me’yorda rivojlangan bolalarga nisbatan 
ancha past;
— motor-alalik bolalarda ixtiyoriy diqqatning xarakteri ko‘rish 
va eshitish qo'zg'atuvchilarining ta’siriga bog'liq bo'ladi: bunda 
nutq kamchiliklariga ega bo'lgan bolalar uchun berilgan vazifalar- 
ni bajarishda so'z bilan ifodalangan og'zaki ko'rsatmalardan ko'ra 
ko'rish orqali berilgan ko'rsatmalarga o'z diqqatini jamlash osonroq 
kechadi;
— motor-alalik bolalar uchun faoliyatning reproduktiv turi (nor- 
mada — produktiv) ko'proq xos bo'ladi, ularda biron vazifani baja­
rishda mustaqil izlanish, har xil variantlarni sinab ko'rish qobiliyati 
sust bo'ladi;
— o'yin faoliyatida esa motor alalik bolalar vazifani bajarishda 
normal bolalar bilan bir qatorda faoliyat ko'rsatishlari mumkin, bu 
ularning aynan o'yin sharoitida ko'nikmalarni yuqoriroq darajada 
qo'llay olishlaridan, ya’ni faolroq faoliyat ko'rsata olishlaridan darak 
beradi, demak alalik bolalar faoliyatining sifati logoped ularning 
diqqatini qay darajada jamlay olishiga bog'liq;
— motor-alalik bolalarda ixtiyoriy diqqat past darajada rivoj­
langan bo'ladi va bu ularda ruhiy jarayonlarning shakllanishiga 
to'sqinlik qiladi yoki faoliyat tuzilishining buzilishiga olib keladi. 
Bunda: a) yo'l-yo'riqlarni bolalar aniq emas, balki uzuq-yuluq 
idrok etadilar; ular berilayotgan vazifa shartlariga diqqatlarini 
jamlashga, uni bajarish usullari va vositalarini izlashga qiynaladi­
lar; yo'l-yo'riqlarni aniqlashtirib olish maqsadida odatda nutqdan 
foydalanmaydilar; b) m otor alalik bolalar berilgan vazifalarni xa- 
tolar bilan bajaradilar, bunda xatolar xarakteri va vazifaning ba- 
jarilish vaqti m e’yordagi bolalarnikidan sifat jihatdan ancha farq 
qiladi; d) vazifalarni bajarishda barcha o'z-o'zini nazorat qilish 
turlari (oldingi, joriy va keyingi) shakllanmagan yoki ancha buzil­
gan bo'ladi (O.N. Usanova, Y.F.Garkusha, 1985).
Diqqatning salbiy jihatlaridan biri parishonxotirlikdir. Pari- 
shonxotirlik diqqatni uzoq vaqt davomida jadal bir narsaga qaratishga 
layoqatsizlikda, diqqatning osongina va tez-tez bo'linib turishida 
namoyon bo'lishi mumkin. Parishonxotirlikning bu ko'rinishi
169

---

ko‘pincha ish qobiliyati susayib ketishining va xulq-atvordagi 
uyushmaganlikning sabablaridan biri hisoblanadi.
Shunday qilib, har qanday nutq buzilishlariga ega bo‘lgan 
bolalarning ixtiyoriy diqqatini shakllantirish uchun uni faoli­
yat jarayonida muntazam va tizim li rivojlantirib borish kerak. 
Bunda diqqat buzilishining har bir nutq kamchiligida (alaliya, 
dizartriya, rinolaliya, duduqlanish va h.k.) o‘ziga xos namoyon 
bo‘lish xususiyatlari hisobga olinishi va bu ish boshqa oliy psixik 
funksiyalarning rivojlanishi bilan yaqin aloqada olib borilishi 
shart.