Мцщазиря №1 (2 саат)
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MÜHAZİRƏ № 4 (2 saat)
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir. Plan: 1) XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azər-da təhsil: a) ibtidai məktəblər; b) orta təhsil; c) peşə təhsili; d) məktəbdənkənar təhsil. 2) XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azər-can maarifçilərinin pedaqoji fəaliyyəti XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda əsasən məktəb və peşə təhsili inkişaf etmişdi. Məktəblərin və şagirdlərin sayının artması Rusya və Azərbaycanın iqtisadi, ictimai və siyasi inkişafı ilə bağlı idi. Neft sənayesinin inkişafı ilə Bakı Rusiyanın aparıcı iqtisadi mərkəzinə çevrilmişdi. Bununla bərabər kənd təsərrüfatı, pambıqçılıq və ipəkçilik sahəsində də inkişaf edirdi. Məhz bu sahələrin inkişafı əsasında savadlı insanlara ehtiyac duyulurdu. Bakı netçiləri, burjuaziya maarifçiləri və b. təhsilin inkişafına vəsait ayırırdılar. 1905-1907-ci illlərin inqilabı Azərbaycanda xalq təhsilinin inkişafına təkan verdi. İnqilabçılar siyasi və iqtisadi tələblərlə yanaşı fəhlə uşaqları üçün məktəblərin açılması, uşaqların ana dilində təhsil alması, onlara lazımi biliklərin verilməsi və s. kimi təklifləri də irəli sürürdülər. Ana dilində məktəblərin təsis edilməsi, rus-əz-can məktəblərinin şəbəkəsinini genişdəndirilməsi az-lı müəllimlərin hazırlanması, rus məktəblərində az-can dilinin tədrisinin yaxşılaşdırılması və s. uğrunda maarifçi-pedaqoq H.ZƏrdabi, ictimai xadim- pedaqoq N.NƏrimanov, şair M.Ə.Sabir, tanınmış pedaqoq Mahmudbəy Mahmudbəyov, dramaturq-pedaqoq C.Məmmədquluzadə, pedaqoq və yazıçılar S.M.QƏnizadə, R.Əfəndiyev, F.Köçərli, Ü Hacıbəyov, A.Səhhət və b. mübarizə aparırdılar. A) İbtidai təhsil. Az-da rus dilli ibtidai təhsil məktəblərinin açılması ilə şəhər özünüidarəçiliyilə maarif cəmiyyətləri məşğul olurdular. İbtidai məktəblərin əksəriyyəti Bakıda yerləşirdi. Bakı fəhlələrinin tələbi ilə XIX əsrin 90-cı illərindən başlayaraq bu 28 cür məktəblərin açılmasına nəzarət neft sənayesi Şurasına həvalə edildi. Bunun nəticəsində ilk 2 ibtidai məktəb 1897-ci ildə Balaxanı və Bibiheybətdə, sonra Ramana (1900), Zabrat (1904), Sabunçu (1907-1910) açıldı. Təhsilin rus dilində verildiyi məktəblər fərdi şəxslər tərəfindən də açılırdı. Lakin bununla belə təhsildən kənarda qalan məktəbyaşlı uşaqlar yenə də az deyildi. 1905-1907-ci il inqilabı uşaqldarda maarif, elmə marağı daha da artırda. 1905-ci ilin fmartında az-can müsəlman müəllimləri çar hakimiyyətinə məktub yazaraq müsəlman oğlan və qızlarçunana dilində icbari ümumi ödənişsiz təhsil, az və rus dilli ibtidai məktəblərdə tədris olunan fənnlərin siyahısına həndəsə, coğrafiya, tarix, təbiətşünaslıq, dövlət qanunçuluğuhaqqında əsas biliklər, gigiyena və s. kimi fənnlərin əlavə olunması tələbini irəli sürdülər. XX əsrin əvvəəllrindən başlayaraq Bakıda “Nəşri-Maarif” (1906-1907), “Nicat” Səadət (1907-1917), “Səfa” kimi xeyriyyə cəmiyyətləri də fəaliyyətə başladı. Bu cəmiyyətlərin əsas məqsədi əhali arasında maarifi yaymaq məktəblərə maddi yardım göstərmək, yeni məktəblərin, kitabxanaların, qiraətxanaların açılmasını və müəllim kadrlarının hazırlanmasını təmin etməkdən ibarət idi. Daha sonra bu kimi cəmiyyətlər Şamaxı, Lənkəran, Şəki və s. bölgələrdə də açıldı. Bu dövrdə qabaqcıl maarifçilərin səyələri nəticəsində 1899 N.Nərimanovun «Ruslar üçün qısa az dili qrammatikası», M. Mahmudbəyovun «Türk əlifbası və ilk oxu», «İkinci il», H.ZƏrdabi «Türk nəğmələrinin toplusu», Ü.Hacıbəyovun «HƏndəsə üzrə tapşırınlar» və s. kimi dərsliklər çap olurdu. 1872-ci il nizamnaməsinə əsasən Az-da ibtidai məktəblərlə yanaşı yüksək ictimai məktəblər – şəhər məktəbləri də fəaliyyətə göstərirdi.bu tipli məktəblər Bakı, Şuşa, GƏncə, ƏLnkəran, Quba və Sabunçuda da açıldı. 1912-ci ildə şəhər məktəbləri ali ibtidai məktəblərə çevrildi. Bu məktəblərə şəhər və kənd 3 illik ibtidai məktəblərini, həmçinin rus-az-can miəktəblərini bitirənlər qəbul olunurdu. Ali ibtidai məktəblərdə ədəbiyyat, cəbr, həndəsə, fizika, az məktəblərində ana dili də tədris olunurdu. Buranı bitirənlər orta peşə məktəblərində, müəllimlik və mühasibat kurslarına daxil ola bilərdilər. b) Orta təhsil. 1914-15-ci tədris ilində Az-da 15 orta təhsil müəssisəsi gimnaziya-real məktəblər vardı. (Bakı, Gəncə,Şuşa,Şamaxı, LƏnkəran) dövlət orta təhsil 29 müəssisələrindən başqa 3 özəl orta təhsil müəssisələri də yarandı. Təhsil haqqının yüksək olması ilə əlaqədar hər kəs bu məktəblərdə təhsil ala bilmirdi. Az-can orta təhsil məktəbləri Rusiya məktəblərindən heç nə fərqlənmirdi. Təhsilin məzmunu, təlim metodları və s. eyni idi. C) Peşə təhsili əsasən Bakıda mərəkəzləşdirilmişdi. XX əsrin əvvəllərində əhalinin əksiriyyəti peşə təhsili olmadan işləyirdi. Texniki mütəxəssislərin olmaması, fabrik və zavodlarda texniki problemlərin yaranması, dəzgəhların sıradan çıxması, ehtiyatsızlıq üzündən xəsarət alanların çoxalmasına gətirib çıxarırdı. Bakı neft sənayesinə savadlı mühəndisələr lazım idi. Mühəndisəlrin əksəriyyəti Rusiyaının institut və texnikomlarını bitirirdildər. Fəhlə kadrları əsasən şəriklik yolu ilə hazırlaşırdı. 1906-cı ildə açılmış Bakı ibtidai texniki məkğəbi nəzdindəki sənət məktəbi ilə birgə şəhəri lazımi sayda mütəxəssislərlə təmin edirdi.1905-ci ilin yarvarında mexaniki və tikinti şöbəli orta texniki məktəbinə çevrildi. Məktəb 4 əsas və 2 hazırlıq sinfindən ibarət idi. Bura şəhər və kənd ibtidai məktəbini bitirənlər qəbul olunurdu. Məktəbin nəzdində dülgər, bənna, ədmirçi sinifləri də mövcud idi. D) məktəbdənkənar təhsil. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində məktəbdənkənar təhsil sahəsində inkişaf gözə çarpırdı. Bakıda Mixaylovski şəhər məktəbinin nəzdində bazar günü məktəbi fəaliyyət göstərirdi. Burada təhsil ödənişsiz idi. Elemaentar savad və ümumi biliklər verilirdi. 1907-ci ildə «Nicat» cəmiyyəti cümə məktəblərini təsis etdi. Burada fəhlələr, kiçik tacirlər, sənətkarlar təhsil alırdı. Onların yaşı 15-25 arasında dəyişirdi. Rəşid bəy Əfəndiyev (1863-1942). XIX əsrin II yarısında Az maarifinin inkişafında özünə məxsus yer tutur. O tananmış pedaqoq, şair, yazıçı, publisist, etnoqraf, tərcüməçi və Az-da K.D.Uşinskinin ilk davamçılarından olmuşdur. Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasının ilk məzunlarından olmuşdur. 1882-1893-cü illərdə Qurtqaşın və Xaçmax (Oğuzun kəndi) kənd məktəblərində müəllim işləyib. Daha sonra o 1900-1916- ci illərdə Qoridəki müəllimlər seminariyasının az-can şöbəsində az dili və şəriət müəllimi işləyib. R.Əfəndiynv Yerevan quberniyasındakı az məktəblərində inspektor işləyib, naxçıvan, quba və Qaraçayda pedaqoji kurslar təsis edib. O 1920-ci ildə açılmış və 1926-cı ildə podtexnikoma çevrilmiş müəllim kurslarına müdir təyin edilir. Bu məktəbdə o rus 30 dilindən dərs deyir. Ömrünün son illərini Az Elmlər Akad-da işləyir. Əfəndiyev xalqın mədəni geriliyini, savadsızlığın, uşaqların məktəb və mədrəsələrdə şikəst edilmiəsini mövhumatçılıqda görürdü. O hesab edirdi ki, xalqın rifahı onun mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsindən asılıdır. Savadsızlığın ləğvini ancaq az dilli məktəblərin genişləndirilməsi və ana dilində dərsliklərin hazırlanmasında görürdü. o ərəb-fars dilindəki dərslikləri tənqid edirdi. İbtidai siniflərçün «Uşaq baxçası» (1898) və «BƏsirət-ül-ətfal» (Uşaq aləmi 1901) adlı dərosliklərində yeni metodlalaraüstünlük vermişdir. Rəşid bəy Əfəndiyev ailə tərbiyəsi və qadın təhsili məsələlərinə böyük əhəmiyyət verirdi. Qadın təhsili haqqında fikirləri «Arvad məsələsi» (1914) adlı kitabı, «Qızlara məsləhət», «Analara müraciət», «Bacılara müraciət» kimi şerləri, «Qızıl gül», «Qann ocağı», «Qonşu qonşu olsa kor qız ərə gedər» adlı bədii əsərlərində öz əksini tapmışdır. Firudin Əhmədbəy oğlu Köçərli (1863-1920). 1885-ci ildə Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasını btirdikdən sonra Yerevan gimnaziyasına müəllim təyin olunur. 1895-ci ildə Zaqafqaziya müəllimlər sesinariyasında az dili və islam dinindən dərslər deyir.o da öz müasirləri kimi əlifbanın dəyişilməsinin tərəfdarı idi. Firudin bəy rus qrafikası əsasında yeni əlifbanın tərtib olunmasını təklif edirdi. Bununla o az-lılar arasında rus dilinin yayılması, iki xalq arasında dostluq və mədəni əlaqələrin möhkəmlənməsinin vacibliyini vurğulayırdı. Özünün ədəbi irsinin bir çox hissəsini Firudin bəy Köçərli tərbiyə probleminə həsr etmişdi. O, fiziki, əqli və əxlaqi tərbiyənin birləşdirilməsinə çağırırdı. Firudin bəyin tərbiyə haqqında fikirləri K.D.Uşinskinin fikirdəri ilə üst-üstə düşür. Publisistik məqalələrində köhnə təlim-tərbiyə metodlarını kəskin tənqid edərək tərbiyənin xəlqiliyini müdafiə etmiş, qadın hüquqları və onların təhsili məsələlərinə toxunaraq müəllimin ictimai rolu və məsuliyyəti haqqında fikirlərini bölüşmüşdür. Köçərli «Balalara hədiyyə» adlı kitabın müəllifidir. Uzun illər bu kitabdan ana dilindən dərslik kimi istifadə olunmuşdur. Nəriman NƏrimanov (1870-1925) – yazıçı publisist, həkim, Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasının məzunu. 1908-ci ildə Odessa univ-nin tibb fakültəsini bitirmişdir. Sadalananlarla bərabər NƏrimanov həm də əsas pedaqoq idi. Özünün pedaqoji bədii və 31 ədəbi əsərlərində, bir çox məqalələri və çıxışlarında hər zaman pedaqoji məsələlərə toxunmuşdur. Az-da ali pedaqoji təhsilin inkişafı onun adı ilə bağlıdır. 1855-ci ildə Qori müəllimlər seminariyasına qəbul olmuş, burada pedaqogika, psixologiyanı öyrənmiş Axundoa, Uşinski, Puşkin, Lermontov, N.V.Qoqol, L.N.Tolstoy yaradıcılığı ilə tanış olmuşdur. Hələ seminariyada təhsil aldığı dövrlərdə Qoqolun «Revizor» komediyasını az dilinə tərcümə etmiş, özünün ilk dramı «Nadanlıq»ı yazmışdır. 1890-cı ildə seminariyanın müvəffəqiyyətlə başa vuran NƏrimanov Borçalı qəzasının Qızıl Hacılı kəndinə müəllim təyin olunur. 1891-də Bakıya köçür burada pedaqoji, ictimai, siyasi fəaliyyətlə məşğul olur. O hətta yeni rus-azərb məktəbini açmağa cəhd etsədə mümkün olmür. 1894də Az-da ilk kütləvi kitabxana-qiraətxananı açır. Rus dilinin tədrisinə böyük əhəmiyyət verən Nərimanov « Samouçitelğ russkoqo əzıka dlə azer-üev» adlı kitabını yazır. Kitabda rus dilinin əlifbasından və səsələrin spesifik xüsusiyyətlərindən danışır. O QƏnizadə ilə birgə uşaqlarçun «Sovqat», «Məktəb» jurnallarını və «TƏzə xəbərlər» qəzetinin çapına cəhd göstərsə də buna icazə ala bilmir. Nərimanov təlim-tərbiyə işində müəllimin roluna xüsusi diqqət vermiş, müəllim kadrlarının hazırlanmasında gərgin fəaliyyət göstərmişdir. 1906-cı ildə Bakıda keçirilən Qafqaz müəllimlərinin I qurultayında sədr seçilir. 1921-ci ildə Bakıda oğlanlarçun ilk pedaqoji institut (indiki APİ) açılması onun adı ilə bağlıdır. Sultan Məcid Qənizadə (1866-1937). Sultan Məcid Murtuzəli oğlu QƏnizadə XIX əsrin sonu XX əvvəəllərində Az-da məktəb və pedaqoji fikrin inkişafında istedadlı pedaqoq, maarifçi, ictimai xadim, dramaturq alim və publisist kimi tanınıb. Bütün ömrünü xalqının maarifləndirilməsinə həsr edib. 1875-ci ildə S.Əzimin Şamaxıda açdığı yeni metodlu məktəbə daxil olub.fars, ərəb, rus dillərini bilib. Pedaqoji kursları bitirdikdən sonra 1883-cü ildə TFilis, Aleksandrovski müəllimlər institutuna daxil olub. 1887-ci ildə institutu bitirdikdən sonra Həbibə bəy Mahmudbəyovla birgə rus-tatar məktəbini açır. 1883-də Səmərqənddə məktəb açır. 1896-də H.Mahmudbəyov, İsi bəy MƏlikov və b. birgə rus-az-can kitabxana və qiraətxanasını təsis edir. Qənizadə Az-da rus klassik və 32 pedaqogikanın əsərlərinin yayılmasına çalışıb. Ərəb əlifbasının təlimini asanlaşdırmaq məqsədilə «Əlifbai-mütəhərriki» (1897), 1903-də «Tatar-rus lüğətini» yazıb. Uzun illər bir çox məktəblərdə inspektor işləyib. O 1906 «Rəhbər» jurnalında «Kiçik uşaqların tərbiyəsi haqqında» adlı silsilə məqalələr çap etdirmişdir. Onun bu məqalələri məktəbəqədər yaşlı uşaqların tərbiyəsi üzrə ilk elmi-pedaqoji iş sayılır. Müəllif bu əsərdə bir-sıra pedaqoji problemlərə xüsusən də uşaqların əqli və fiziki tərbiyəsi probleminə toxunaraq, valideynlərə məsləhət verir. Bundan başqa o fiziki tərbiyəyə diqqət yetirir. Ounun fikrincə fiziki tərbiyə insanın harmonik inkişafına kömək edir. Öz əsərlərində QƏnizadə müəllim əməyinin və şəxsiyyətini yüksək qiymətləndirir. 1906-da çap olunmuş «Təəssüf» adlı məqaləsində böyük qürurla müəllimlikdən, pedaqoji sənətin çətinliklərindən həmçinin müəllimlərin ağır maddi vəziyyətdən danışır. XIX əsrin sonu Azərbaycan tarixində Məmməd Tağı Səfərov (Sidqi) öz yeni metodlu məktəbləri ilə tanınmışdır. 1892-ci ildə Ordubadda böyük şöhrət qazanmış “Extər” (Ulduz) adlı məktəb açmışdır. Bu məktəb köhnə məktəbərdən orada dərslərin ana dilində və yeni metodlarla keçirilməsi ilə fərqlənirdi. Məktəbin tədris planına ana dili, hesab, coğrafiya, gigiyena, fars və ərəb dilləri daxil idi. 1894-cü ildə Sidqi Naxçıvan əhalisinin dəvəti ilə orada “Tərbiyə” adlı məktəbi təsis edir. bu məktəbin tədris planına azərbaycan, rus, fars və ərəb dilləri, tarix, coğrafiya, hesab daxil idi. Digər məktəblərdən fərqli olaraq burada sinif-dərs sistemi tətbiq olunurdu, şagirdlər yerdə yox, skamyada əyləşirdilər. Sidqi “Nümuneyi əxlaq”, “Müxtəsər coğrafiya riyasəti” (Coğrafiya dərsliyi), “Qirayət fəqini” (Oxu kitabı),”Qızlara hədiyyə”, “Xifu səhhət” (Məktəb gigiyenası) kimi pedaqoji əsərlərin müəllifidir. Sidqi Azərbaycanın pedaqogika tarixində ilk “Pedaqogika” dərsliyinin müəllifidir. Mahmudbəy Poladbəy oğlu Mahmudbəyov (1863-1923) pedaqogika tarixinə tanınmış pedaqoq, maarifçi, publisist, jurnalist, ana dili dərsliklərinin müəllifikimi daxil 33 olmuşdur. Ömrünün 40 ilini o pedaqoji kadrların hazırlanmasına, gənc nəzlin yetişdirilməsinə həsr edib. Mahmudbəy 1863-cü ildə Şamaxıda anadan olub. İbtifai təhsilini Şamaxı şəhər məktəbində alıb.1879-cu ildə Qori Zaqafqaziya müəllimlər Seminariyasının hazırlıq qrupuna qəbul olunaraq 1883-cü ildə oranı bitirir. O, uzun illər Ağcabədi, Ağdm, Göyçay, Qızılağac kənd məktəblərində işləməyə başlayıb. 1906-cı ildə öz yoldaşları ilə birgə “Rəhbər” jurnalını nəşr etdirib. Jurnalda təlim və tərbiyəyə dair aktual məsələr, ictimai məsələlər işıqlandırılır. Bundan başqa Mahmudbəy “Birinci il”, “İkinci il”, “Yeni məktəb”, “Türk ədəbiyyatına giriş” kimi dərsliklərin də müəllifidir. |