Мцяллиф адлы кимйяви реаксийалар

Kimyəvi işarələr və kimyəvi formullar. Kimyəvi tənliklər. Kimyəvi 
işarələr – kimyəvi elementin adının göstəricisidir. O, kimyəvi elementin latınca 
adının ilk, yaxud ilk iki hərfi ilə ifadə edilir. Məsələn, H, O, K, F, S, P, Cl, Fe, Ag, 
Hg, Na, Cu, He, Ar və s. 
Kimyəvi işarə: 
1. Kimyəvi elementin adını 
2. Kimyəvi elementin bir atomunu 
3. Kimyəvi elementin nisbi atom kütləsini 
4. Kimyəvi elementin bir molunu 
5. Kimyəvi elementin molyar kütləsini göstərir. 
Məsələn, H – hidrogen elementinin kimyəvi işarəsi olub, onun bir atomunu 

---

1(65)2019 
74 
(bir molunu) göstərir. Dövri sistem cədvəlinə baxmaqla bu elementin adını, nisbi 
atom kütləsini (A
r
) və molyar kütləsini (M) müəyyən etmək olur: A
r
(H)=1 a.k.v.; 
M(H)=1 q/mol. 
Bəzi kimyəvi elementlərin adı ilə oxunuşları eyni, bəzilərində isə fərqlidir.
Bu, aşağıdakı cədvəldən daha əyani görsənir: 
 
Cədvəl 1. Bəzi elementlərin adları, oxunuşu və kimyəvi işarəsi 
Azərbaycanca adı 
Latınca adı 
İşarəsi 
Azərbaycanca oxunuşu 
Azot 
Nitrogenium 
N 
En 
Alüminium 
Aluminium 
Al 
Alüminium 
Barium 
Barium 
Ba 
Barium 
Berillium 
Beryllium 
Be 
Berillium 
Bor 
Borum 
B 
Bor 
Brom 
Bromum 
Br 
Brom 
Natrium 
Natrium 
Na 
Natrium 
Hidrogen 
Hydrogenium 
H 
haş 
Dəmir 
Ferrum 
Fe 
ferrium 
Qızıl 
Aurum 
Au 
Aurium 
Yod 
Iodum 
I 
Yod 
Kalium 
Kalium 
K 
Kalium 
Kalsium 
Calcium 
Ca 
Kalsium 
Oksigen 
Oxygenium 
O 
o 
Silisium 
Silicium 
Si 
Silisium 
Litium 
Lithium 
Li 
Litium 
Magnezium 
Magnesium 
Mg 
Magnezium 
Mis 
Cuprum 
Cu 
Cuprium 
Civə 
Hydrargyrum 
Hg 
Hidrargyrum 
Qurğuşun 
Plumbum 
Pb 
Plimbium 
Kükürd 
Sulfur 
S 
es 
Gümüş 
Argentum 
Ag 
Argentium 
Karbon 
Carboneum 
C 
Se 
Flüor 
Fluorum 
F 
Ef 
 
Kimyəvi formullar - maddələrin tərkibinin göstəricisidir (maddənin miqdarı 
və vəsfi tərkibinin kimyəvi isarələrlə göstərilməsidir). Buna empirik formul da 
deyilir. Məsələn, tərkibində 6 ədəd karbon, 12 ədəd hidrogen və 6 ədəd oksigen 
atomu olan birləşmənin kimyəvi formulu C
6
H
12
O
6
kimidir. Kimyəvi formul: 
1. Maddənin adını 
2. Maddənin bir molekulunu 
3. Maddənin nisbi molekul kütləsini 
4. Maddənin bir molunu 
5. Maddənin molyar kütləsini 
6. Maddənin hansı elementlərdən təşkil olunduğunu 
7. Maddənin tərkibində olan element atomlarının sayını göstərir. 

---

Kimya məktəbdə 
75
 
Məsələn, H
2
SO
4
formulu sulfat turşusunu, onun bir molekulunu, bir molunu, 
M
r
-ini (2∙1+32+4∙16=98), molyar kütləsini, onun hidrogen, kükürd və oksigen 
elementlərindən 2:1:4 mol nisbətində təşkil olunduğunu göstərir. 
Beləliklə, kimyəvi işarələr atomları, kimyəvi formullar isə molekulları ifadə 
edir. 
Kimyəvi tənliklər - kimyəvi reaksiyaların kimyəvi işarə və kimyəvi 
formullarla göstərilməsidir. Məsələn, təbii qazın yanma reaksiyası aşağıdakı 
kimyəvi tənliklə ifadə edilir: 
CH
4
+ O
2
→ CO
2
+ H
2
O + Q 
Oxdan solda başlanğıc (reaksiyaya daxil olan), sağda isə reaksiya 
məhsullarının (reaksiyadan alınan) maddələrin formulları “+” işarəsi ilə 
əlaqələndirilir. Ekzotermik reaksiyalarda +Q, endotermiklərdə isə -Q də göstərilir. 
Sonra reaksiya tənliyi əmsallaşdırılır, yəni reaksiya tənliyinin sağında və 
solundakı bütün növ element atomlarının cəmi bərabərləşdirilir. Məsələn, 
CH
4
+ 2O
2
→ CO
2
+ 2H
2
O 
Bu reaksiya tənliyində hər iki tərəfdəki atomların sayı bərabər olsun deyə, 
müvafiq maddələrin formullarının qabağında uyğun əmsallar yazıldı və nəhayət, 
tənliyin sağ və sol hissəsindəki atomların sayı - 1 C, 4H, 4O atomları eyni sayda 
oldu.