MƏDƏNİYYƏT: problemlər və perspektiVLƏR

Ədəbiyyat: 
 
1. Heydər Əliyev. Müstəqilik yolu ilə,Bakı. AU, 1997, səh 76 
2. R.Mehdiyev.“XX əsrin sonu,  XXI əsrin  əvvəllərində yeni dünya nizamı  və milli ideya”, 
“Azərbaycan” qəzeti  9 yanvar 2002-ci il; “Десятъ  летъ  изменившие  Азербайджан : 2003-
2013, M, Qrif ИK- 248 səh.; На пути к демократии: размишляя о наследии, Bakı, Şərq-Qərb, 
2007, 752 стр,  Азербайджан:  вызовы  глобализм,  Баку, 2009.; T.Əfəndiyev, H.Əliyev: 
Mədəniyyət və  ədəbiyyat, Bakı, 2013. Təhsil nəşriyyatı, 128 səh, onun: Qlobalizmin və 

 
18
kulturoloji təkamül, - “Sənət dünyası” qəzeti, 12 may 2014-cü il, №03 (15); S.Xəlilov. Fəlsəfə: 
Tarixvəmüasirlik, Bakı, 2006, onun: İslam dünyasının milli fəlsəfi fikri və onun tarixi məsələləri, 
Bakı, 2008; A.Şükürov. Fəlsəfə  və qlobalizm, Bakı, 2002, Y.Rüstəmov. Sivilizasiyaların 
qarşılıqlı münasibətləri, Bakı, 2007. R.Aslanova. İslam və  mədəniyyət, Bakı, 2002. 
M.Manafova. Beynəlxalq mədəni  əlaqələri, Bakı, 2008, onun:  “Mədəniyyət tarixi və 
nəzəriyyəsi”. Bakı, 2010.;  N.Abasov. Mədəniyyət siyasəti və  mədəni irs, Bakı, 2011.; İ. 
Hüsyenov. N.Əfəndiyev Xarici ölkələrdə  mədəni fəaliyyətin təşkili. Bakı, 2008.; Ə.Tağıyev 
Qlobalizm və millilik fəlsəfi –siyasi reallıqlar kontekstində Bakı, 2010, Təknur, 243 səh; Müasir 
qlobal siyasi proseslər və milli dövlət ideyası, Bakı, Səda, 2006, 287 səh.;  Э.А.Наджафов. 
Соотношении кулътури и цивилизации в общественном развитии, Баку, АУ, 2009,207 стр. 
və s 
3. Rəbiyyət Aslanova. Qloballaşma və milli müxtəliflik, Bakı, Elm, 2004, 264 s. Х.Ахмедова. 
Ролъ искусства в процессе глобализм, Баку, 2011, 172 с.; Sakit Hüseynov. Azərbaycanda dini 
tolerantlıq mədəniyyəti: Tarix və müasirlik, Bakı, Təknur, 2012, 176 s; Rəna Mirzəzadə. 
Multikulturalizm siyasəti: din və gender dialoqunda. Bakı, Təknur, 2012, 160 s; Aida Yusifzadə. 
Azərbaycan respublikası və müasir dövrün qlobal siyasi prosesləri, Dokt. diss, avtoreferatı, Bakı, 
2014, 42 s; Kamilə Qasımova. Müasir sosial-siyasi proseslər və mədəniyyətlərin dialoqu: nəzəri 
metodoloji problemlər, nam.diss.avtoreferat, Bakı, 2009, 25 s; Kənan Mustafayev. Qloballaşma 
prosesi spektrində dövlət suverenliyinin transformasiyası. Dokt. diss. avtoreferatı, Bakı, 2014, 25 
s.;  Əsədova Nailə  Şahbaz qızı. Müasir tarixi prosesdə sivilizasiyaların rolu, Avtoref.dokt.diss. 
Bakı, 2014, 26 s.; Elza Sahadulla qızı  İsmayılova. Qloballaşma dövründə  zəka axını (fəlsəfi-
sosioloji təhlil), Avtoreferat Bakı, 210, 23 s.; Arzuman İsrafil oğlu Kosayev. Qloballaşma və 
milli təhlükəsizlik, Avtoreferat dok.diss. Bakı, 2010, 22 s; Paşazadə  Əmanət Allahşükür qızı. 
Şərq və Qərb qadınlarının həyat tərzi. Avtoreferat, Bakı, 2011, 30 s; Günay Rza qızı Piriyeva, 
Qloballaşma prosesinin sosiomədəni rollarının dinamikasına təsiri, Avtoreferat, Bakı, 2011, 22 s; 
Habil Mirkişi oğlu Məmmədov. Azərbaycan respublikası ilə  Şərqi Avropa ölkələri arasında 
mədəni  əlaqələr. Avtoreferat, Bakı, 2013, 50 s;  Nigar Bəhmən qızı Sultanlı. Azərbaycan 
mədəniyyəti erməni təxribatının obyekti kimi: problemin tarixi və kulturoloji təhlili, Avtoreferat, 
Bakı, 2014, 22 s; Ахмедова  Шафаг  Фирудин  кызы.Проблемы  модернизации 
государственний власти в условиях глобализации Азербайджанской республики, Автореф. 
Баку, 23 с.  
1
Qloballaşma  şəraitində kulturoloji innovasiyalar və sosial-mədəni inkişaf. Beynəlxalq 
konfransın materialları. 21-22 dekabr 2012, 492 səh; “Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti 
Heydər  Əliyevin Azərbaycançılıq ideologiyasının ideya fəlsəfi  əsası kimi” mövzusunda elmi-
nəzəri konfransının materialları, Bakı, 7 may, 2013, 354 s; Mədəniyyət dünyası, XXIV, 202, 119 
s; Mədəniyyət dünyası, XXV, 2013, 242 s; mədəniyyət dünyası, XXVI,2013, 188 s; Elmi əsərlər, 
№15, 2013, 234 s; Multikulturalizm prosesləri qloballaşma  şəraitində (beynəlxalq elmi nəzəri 
konfransın materialları. Bakı, 22 noyabr, 2013. Təknur, 2014, 330 s.  
4. Взоимодействие культур в условиях глобализации Mатериалы международной научной 
конференции  посвященной  памяти  обшинацианолного  лидера  азербайджанского  народа 
Гейдара Алиева, М, Канон. 2010, 528 с; Ümummilli lider Heydər Əlirza oğlu Əliyevin irsi və 
milli ideologiyanın formalaşması məsələləri (2010 –cu il mayın 5-də keçirilmiş ümumrespublika 
elmi-nəzəri konfransının materialları, Elm və təhsil, 2010, 424 s; Ulu öndər Heydər Əliyevin irsi 
və politologiyanın aktual problemləri, Bakı, APDU nəşriyyatı, 2012, 302 s; Ulu öndər Heydər 
Əliyevin anadan olmasının 90-cı ildönümünə  həsr edilmiş beynəlxalq elmi-praktik konfransın 
materialları, Bakı  şəhəri, 6 may, 2013-cü il, 260 s; Ümumilli lider Heydər  Əliyevin anadan 
olmasının 89-cu ildönümünə həsr olunmuş III Beynəlxalq elmi Konfransın materialları, 2-5 may 
2012-ci il, 707 s; “Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti Heydər  Əliyevin Azərbaycançılıq 
ideologiyasının ideya fəlsəfi əsası kimi” mövzusunda elmi-nəzəri konfransının materialları, Bakı, 
7 may, 2013, 354 s; Heydər  Əliyev irsi və Azərbaycanın müasir inkişafında  İlham  Əliyev 
mərhələsi. Beynəlxalq elmi-praktik konfransın materialları, Lənkəran, 23-24 dekabr, 2006-cı il, 
Bakı, “Azərbaycan” nəşriyyatı, 2007, 200 s.  

 
19
Gülşən Əliyeva – Kəngərli  
Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor 
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və 
 İncəsənət Universiteti  
  
 
MULTİKULTURALİZM – TALEBİRGƏLİK   MƏDƏNİYYƏTİ 
 
Multikulturalizm bəşəriyyətə  təbiətən xas olan bir fikir, düşüncə formasıdır. Mistik 
əqidəyə görə, bütün insanları bir olan Allah yaradıb, hamımız Adəm atadan və  Həvva anadan 
törənmişik.  İnsanların dinlərə, irqlərə, millətlərə ayrılması sonrakı dövrün məhsuludur. Ağ  və 
qara dərili, göygöz və qaragöz olması  təbiətin işidir. Mütəfəkkirlərdən birinin belə maraqlı  və 
ziddiyyətli fikiri var: “Biz insanları bir-birindən ayıran adamları müqəddəsləşdirib adına 
peyğəmbər demişik”. Dünyanın dörd səma kitabından sonuncusu - ən kamili olan Quranda bütün 
əvvəlki dinlərə  və peyğəmbərlərə  dərin ehtiram ifadə olunur. Eləcə  də Yaxın  Şərq, türk və 
Azərbaycan mütəfəkkirlərinin bədii və  fəlsəfi  əsərlərində  Həzərəti Musanı, Həzrəti  İsanın 
şərəfinə  ən ali fikirlər söylənilir. Azərbaycan multikulturazlminin ideya-fəlsəfi qaynaqlarından 
biri də Qurandır. 
Azərbaycan multikulturazlmi öz mənşəyini dünyanın ən qədim düşüncə abidəsi olan türk 
mifindən və azərbaycanlı peyğəmbər Zərdüştün “Avesta” abidəsindən alır. 
Dünya  əhalisinin təxminən yarısını  təşkil edən türklər tarixə on yeddi imperiya bəxş 
etmişlər. Türkün tanrısı İslamdan əvvəl yaranmışdı və tək Allahın obrazı idi. Türk təfəkkürünün 
gücü təbiətə bağlılığında idi. Çünki, Allahın ən böyük əsəri, onun qüdrətinin ifadəsi olan təbiət 
azadlığın, ilkin demokratizimin yuvası idi. Türkün böyüklüyünü göstərən əlamətlərdən biri də öz 
cəmiyyətində başqa millətlərə asudə yaşamaq üçün rahat yer verməsi idi. Türklər insanı hansısa 
millətin, hansısa dinin, irqin nümayəndəsi kimi yox, təbiətin bərabərhüquqlu üzvü kimi qəbul 
edirdilər. Bu bütün türk fütuhatlarına xas doğal bir xüsusiyyət idi. Başqa millətlər dünyada heç 
bir xalqın içərisində türklərin içərisində olduğu qədər rahat və təhlükəsiz yaşamayıblar. Bu – gün 
də tarixdə türk əsri olan XXI yüzillikdə də belədir. Türk azadlıqsevərliyinin, türk əxlaqının və 
türk demokratiziminin ənənəsindən və  təbiətindən gəlir. Türklərin tarixi təcrübəsi Azərbaycan 
multikulturazlminin tarixi konteksti kimi hərtərəfli öyrənilməlidir. 
Butün dünyam sarmış qloballaşma prosesinə,  Azərbaycan Sovet İmperiyasının totalitar 
ideoloji başlanğıcından xilas olmuş yeni-müstəqil dövlət kimi daxil oldu. Qısa tarixi müddət 
ərzində vüsətli iqtisadi-siyasi inkişaf keçirən ölkəmiz həmtəbii sərvətlərindən,  həm də yeni 
texnologiyalardan səmərəli istifadə edərək, dünyada baş verən qlobal proseslərdə önəmli yer 
tutmağa nail oldu. Milli sərvətlərin və  mənəvi dəyərlərin insan amili ilə tarixi müstəvidə 
əlaqələndirilməsi vətəndaş  cəmiyyətinin həm də dunya sivilizasiyaları ilə  təmasların qurulmasına 
təminat yaratdı. 
Monoteist  əqidə, ailə  dəyərləri, digər sivilizasiya daşıyıcılarına münasibətdə tolerantlıq və 
birgə yaşama vərdişləri bizim həyat prinsiplərimizin əsasında dayanır. 
Qeyd olunan mənəvi dəyərlərin hansı rol oynadığına aydınlıq gətirmək üçün əvvəlcə dini 
inancın cəmiyyətimizdə yerinə nəzər salmaq istərdik. Hazırda Azərbaycan və ümumilikdə türk 
sivilizasiyası əsasən islam mədəniyyətinin əhatə dairəsindədir. İslam bir fəlsəfə, din, həyat tərzi 
olaraq türkün ruhuna yaxındır və onunla əksər hallarda harmoniya təşkil edir. Bununla belə, dini 
dünyagörüşümüzdə monoteizm yalnız islamla əlaqədar deyildir. Yəni, türk sivilizasiya 
təmsilçiləri üçün xarakterik olan təkallahlılıq islamdan əvvəl də mövcud olmuşdur. 
Türk xalqlarının inanclarında hər zaman Tanrı  əsas yer tutmuşdur. Tarixin müxtəlif 
dövrlərində ауrı-ауrı türk xalqları islam, xristianlıq, iudaizm, buddizm, tenqriçilik, atəşpərəstlik, 
şamanizm kimi din və inanc sistemlərinə tapınmışlar. Lakin xüsusi vurğulanmalıdır ki, qədim 
dövrlərdən bəri türk xalqları  təkallahlı etiqada üstünlük vermişlər. Zaman- zaman kənar 
müdaxilələr hesabına türklərin dini inancında fərqli təsirlər olsa da, monoteist dini inanc bizim 

 
20
cəmiyyətimiz üçün daim xarakterik olmuşdur. Beləliklə, Azərbaycanda dini müxtəliflik və 
dözümlülük tarixi ənənələrə əsaslanır. 
Sivilizasiya müstəvisində bizim cəmiyyətimiz üçün əsas səciyyəvi cəhətlərdən biri də 
müxtəlif azlıqlara dözümlü yanaşmadır. Azərbaycan üçün milli-etnik assimilyasiya etmək heç 
zaman xarakterik olmamışdır. 
Şübhəsiz ki, Azərbaycan nümunəsində türk mənəviyyatının, qoruyucu türk əxlaqının ən 
yaxşı  sərgiləndiyi qaynaq klassik və müasir ədəbiyyatımızdır. Azərbaycan türk mənşəyinin, 
əxlaq və düşüncəsinin, etnik mədəniyyətinin ensiklopediyası olan “Kitabi-Dədə Qorqud”dan üzü 
bəri 1300 ildir ki, multikultural dəyərlər oğuz etnokulturasının üzvi tərkib hissəsi kimi bədii-
fəlsəfi  əksini tapmaqdadır. Eposun maraqlı boylarından biri olan “Qanlı qoca oğlu Qanturalı” 
boyunda Qanturalı “kafir” qızı – Trabzon hakiminin qızı Sarı donlu Selcan xatunu sevir və onun 
yolunda çox cəfalar çəkir. “Bayburanın oğlu Bamsı Beyrək” boyunda əsir düşmüş Beyrəyi mərd 
və  cəsarətli xristian qızı (öz atasının  əleyhinə gedərək) xilas edir. Beyrək onu “hallalıqla 
alacağına” and içir. Lakin andına sadiq qalmır. Dastanın “İç Oğuzla, Dış Oğuz asi olub Beyrəyin 
öldürdüyü boy”unda andına xilaf çıxdığına, oğuzun sözünü hörmətdən saldığına görə Beyrək 
ölümlə  cəzalandırılır. Eposda xristian qızları bacarıqlı, sədaqətli, mərd və  cəsarətli təsvir və 
təqdim olunur. Onlar türkləri saflığına və qəhrəmanlığına görə sevirlər. “Kitabi-Dədə Qorqud” 
göstərir ki, türklər ta qədimdən multikultural düşüncəyə malik idilər. 
Başqa xalqlara, dinlərə, təriqətlərə dözümlülük türk-Azərbaycan mənəviyyatının ən gözəl 
və  ən qiymətli cəhəti idi. Türklər hətta fəth etdiyi ölkələrdə  də başqa dindən olan əhalini 
incitməmişlər. Məhsəti Gəncəvi “Nə tamam kafirik, nə tam müsəlman” deyə əslində dinə loyal 
münasibət bəsləyir.  Şərqin böyük filosof şairi  Ə. Xaqaninin anası müsəlmanlığı  qəbul etmiş 
xristian (nestorian) idi, damarlarında xristian qanı axırdı. Eləcə  də Azərbaycan Səfəvilər 
dövlətinin banisi Ş.İ. Xətainin nənəsi Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin arvadı Aləmşah bəyim 
– Dəspinə xatun Trabzon hakimi IV İohanın xristian qızı idi.  
Bizim klassikləri insanın dini və irqi xüsusiyyətləri narahat etmirdi,  onlar kamil insanı 
təsvir və tərənnüm edirdilər. Akademik Kamal Abdulla doğru yazır ki, “Poeziyamızda müxtəlif 
dinlərin müqəddəslərinə - İbrahimə, Musaya, Süleymana, İsa Məsihə, Məryəmə dərin hörmətlə 
müraciət edilməsi, onların həyat və  əməlləri ilə bağlı  Şərq poetikasının sehirli və füsunkar 
çağlarında uyğun təşbeh və  bənzətmələrlə yazılması, istər müqayisəli, istərsə  də müqayisəsiz 
bədii fiqurlar yaradılması artıq öz-özülüyündə multikultural və tolerant əhvalın bariz nümunəsi 
kimi diqqəti cəlb edir.” (“Azərbaycan multikulturalizminin ədəbi-bədii qaynaqları”, Bakı, 
2016.s. 5) 
Bilikdə Xızr odur,  pak  nitqdə Musa, 
Xəlil tək yaradar, ruh verər necə İsa  
yaxud Ə.Xaqani başqa bir şeirində yazıb: 
Xaçpərəst, ağbəniz  yarın eşqilə 
Danışdım Abxazda  gürcücən belə. 
Şərqdə intibah ədəbiyyatının dahisi Şeyx Nizami kamil insanı təsvir edərkən onu hər cür 
dindən, təriqətdən, irqdən üstün tuturdu, onda insana məxsus  ən ali fiziki və  mənəvi  
keyfiyyətlərə, Allaha əmanət olan ruhun qüdrətinə önəm verirdi. Nizaminin “Yeddi gözəl” və 
“İskəndərnamə”  əsərlərini müəyyən mənada Azərbaycan  ədəbiyyatında ilk mükəmməl poetik 
multikulturalizm nümunəsi hesab etmək olar. Nizaminin kamil insan konsepsiyası  bəşəri 
xarakter daşıyırdı. Bu konsepsiyanın əsasında belə bir ümumbəşəri qayə dayanır: 
Hər yoxuşun enişi, hər təpənin düzü var. 
Bir günəşdən dünyada hamıya işıq çatar. 
Nizami idrakından işıq alan bu qayə  ədəbiyyatımızda 800 il davam etdi. XX əsr 
Azərbaycan romantiziminin görkəmli nümayəndəsi onu belə poetikləşdirir: 
Həpimiz bir günəşin zərrəsiyiz 
Həpimiz bir yuva pərvərdəsiyiz. 
Dünyanın peyğəmbərləri Nizami üçün kamil insan idealı idi. Dahi şair onları insanlara 
nümunə göstərirdi: 

 
21
Bu dünyanın nəbzini kim tutarsa İsa kimi 
İnsafı, mürvətiylə olar dünya hakimi. 
Və yaxud: 
Ruhlara dərs öyrət, sən İsa kimi 
Eşqdən şam yandır, o Musa kimi. 
Şeyx Nizami yeddi ölkənin gözəllik simvolu olan gözəlləri bir günbəzin altına toplayıb, 
onları Bəhram şaha müdrik nağıllar söylədir. Bəhramı 7 gözəli hər biri bir ibrət nümunəsi olan 
hekayələri ilə şahı kamil insan səviyyəsinə qaldırır. Bununla da şair demək istəyir ki, bu dünya 
hikməti bir xalqın, bir qövmün yox bütün xalqların idrakından yaranır. Ona görə də yer üzünün 
böyük fatehi İskəndəri yaradıcılığının yekunu olan əsəri üçün qəhrəman seçir ki, insanı  nəfs, 
dünya malından tamamən azad etsin, kamillik üçün zəkanın, elmin, mərifətin həlledici olduğunu 
göstərsin. Təsadüfi deyil ki,  Şərqi fəth və dərk etdikdən sonra vətəninə qayıdan fateh: 
Əmr etdi, verilsin belə bir fərman: 
«Alimdir gözümdə ən uca insan. 
Elmlə, biliklə! Başqa cür heç kəs, 
Heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz. 
Rütbələr içində seçilir biri 
Hamıdan ucadır alimin yeri» 
Türk-müsəlman mütəfəkkirlərinə, o cümlədən Şeyx Nizamiyə, Nəsimiyə, Füzuliyə - bütün 
orta əsr sufilərinə görə elm ən multikultural bir xəzinədir, elmin milliyyəti, dini olmadığı kimi, 
vətəni də yoxdur. 
İnsanın mistik məhəbbət yolu ilə Allaha qovuşması haqqında fəlsəfi təlim olan sufizmə 
görə bu yolda dini, irqi ayrıseçkilik heç bir əhəmiyyət kəsb etmirdi. İnsanla Allah arasında ancaq 
ilahi eşq var idi. Başqa heç nə, nə milli fərq, nə din, nə  də peyğəmbərlər. Hələ  Şeyx Nizami 
deyirdi: 
Hamısı bir idi: həm qara, həm ağ 
Dedi: “Hökm eləsin məhəbbət ancaq”. 
Yaxud: 
İdrakı dinləsək söylərdi o da 
Hər şey eşq üstündə durur dünyada. 
Şeyx Mahmud Şəbüstərinin, Qazi Bürhanəddinin, böyük hürufu şair-filosof  İmaddədin 
Nəsiminin, dahi Mövlanə  Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığında bütün dinlərə, bəni insana, 
Allahın yaratdıqlarına ehtiram, onların gözəlliklərini, onlara bu gözəlliyi bəxş edən ilahi eşqi 
tərənnüm əsas yer tutur. 
Qorxdular həq deməyə, döndülər insan dedilər -  Səni bu hüsni-cəmal ilə, bu lütf ilə görüb, 
bu  hürufi şair Nəsiminin poetik bəyanatıdır.  Ədəbiyyat tariximizdə  böyük iz qoymuş  bədii-
fəlsəfi cərəyan olan hürufizm təmsilçiləri, xüsusən, Nəsimi üçün müsəlman, xristian, yəhudi və s. 
anayışlar önəmli deyildi. Şeyx Nizamidən gələn  ənənəyə uyğun kamil insan və cahil insan 
təsəvvürü var idi. Ümumiyyətlə kamil insan “Həqdən qopmuş nur parçası” həqqin özü  
“Ənəlhəq” idi. 
Milli Azərbaycan dövləti – Səfəvi imperiyasının banisi, şah və şair Ş.İ.Xətai. 
Əgər  Tövrat, əgər İncili Zəbur 
Bəhökmi – Ənbiya Fürqan deyilmi? – deyə bir beytdə üç müqəddəs kitabını adını ehtiramla 
çəkir. 
Orta çağlar dünya və Azərbaycan  ədəbiyyatının klassiki, böyük  sufi şair Mövlanə 
Məhəmməd Füzuli məhəbbəti  ən  böyük din, eşqi insanın mahiyyətini bildirən ilahi cövhər, 
hüsnü Allahı əks etdirən lövhə-ayna, hesab edirdi. İnsan onun üçün və bidət etdiyi təlim üçün bu 
əlamətlərlə qiymətli idi. O, məcnunun uşaqlığının –  
Xurşid kimi kəmalə qabil 
İsa kimi tifillikdə kamil-deyə təqdim edir.  

 
22
Füzuli deyir : “Müslim oldur ki, əhli-aləm ilə // Sidq ola qövli, xeyr ola əməli” Belə 
fikirlər,  şairin yaradıcılığına müqəddəs Qurandan gəlirdi. Burada da müsəlmanlara başqa 
dinlərdən olan xalqlara hörmətlə yanaşmaq, onlarla ünsiyyət tövsiyə olunur. 
Bəxşi-Xuda, rəşki-Məsihadır eşq 
Mayeyi-möcüzeyi-Musadır eşq 
Bu beytdə eşq müqəddəslərin - Allahın və onun peyğəmbərləri İsa və Musanın müsəlman, 
xristian və musəviliyindən asılı olmayaraq İnsana bəxş etdiyi möcüzə adlandırılır.  
XVII əsrin böyük Azərbaycan şairi məşhur “Bərqa və Gülşa” poemasının müəllifi həkim 
Rüknəddin “Məsihi” təxəllüsünü xəstələri sağaldan  İsa Məsihin  şərəfinə götürmüşdü. Bu, 
özlüyündə multikultural – bəşəri düşüncənin simvolu sayıla bilər. O, “Bərqa və Gülşa” 
poemasında Həzrəti İsanı belə dilə gətirir: 
İsayi-Məsihə çün zəmanə 
Yar olmadı çıxdı asimanə 
XX  əsrin  əvvəllərində  bədnam “Türkmənçay” işğal aktı  nəticəsində Azərbaycan  İran və 
Rusiya arasında bölündükdən sonra Azərbaycanda multikulturalizm meylləri güclənir, həm 
işğalçı qonşularla, həm də Qafqaz xalqaları ilə münasibətlər formalaşır, Azərbaycan bədii-
ictimai düşüncəsi Avropa uklonuna daxil olur. A.Bakıxanovun,  İ. Qutqaşınlının, M.Ş.Vazehin, 
Q.B.Zakirin, M.F.Axundzadənin, S.Ə.Şirvaninin yaradıcılığında müxtəlif xalqların 
nümayəndələrinin obrazları yer alır. M.F.Axundzadənin “Puşkinin ölümünə  Şərq poeması” 
multikulturalizmin parlaq nümunəsidir. Dövrün əsas ədəbi-fəlsəfi  hərəkatı- maarifçiliyə uyğun 
olaraq poeziyada beynəlmiləlçilik, başqa dillərə  aşinalıq tərənnüm olunurdu. Mükəmməl  şərq 
təhsili görmüş, Yaxın  Şərq ölkələrini qarış-qarış  gəzmiş S.Ə.Şirvani insana yeni-multikultural 
prizmadan baxırdı: “Demə bu kafir, ol müsəlmandır // Hər kimin elmi var, o, insandır” “Oğluma 
nəsihət” şeiri də bu mənada diqqətəlayiq nümunədir.  
Ey oğul, hər lisanə ol racib 
Xassə ol rus elminə talib 
Çün ona ehtiyacımız çoxdur 
Bilməsək dil əlacımız yoxdur 
XX əsr Azərbaycan ədəbi-tarixi mühitində multikulturalizmi milliliklə bəşərililiyin vəhdət 
tapdığı  bir bədii-fəlsəfi düşünüş forması kimi diqqəti cəlb edir. Mirzə  Cəlilin “Kamança”, 
M.Ə.Sabirin “Beynəlmiləl”, N.Nərimanovun  “Bahadır və Sona”, H.Cavidin “Şeyx Sənan”, C. 
Cabbarlının “1905-ci ildə” əsərləri XX əsr multikultural ədəbiyyatın dəyərli bədii nümunələridir.  
Dahi Sabirin “Kim ki insanı sevər, aşiqi hürriyət olur” misrası dövrün şüarı idi, onun 
müasiri Abdulla Şaiq isə yazırdı: 
Ayramaz bizləri təğyiri-lisan 
Ayramaz bizləri təbdili – məkan 
Ayramaz bizləri İncil Quran, 
Ayramaz bizləri sərhəddi – şəham. 
Elə buna görə  də A.Şaiqin “Həpimiz bir günəşin zərəsiyiz”  şeiri Birləşmiş Millətlər 
Təşkilatının proqramını əhatə edən” əsər kimi ümumbəşəri əhəmiyyət kəsb etdi... 
Multikulturalizm Azərbaycan xalqının ümumturk və ümumdünya kontekstində tarixi 
yaşam tərzidir. O, bizim dünya ilə münasibətlərimizi ehtiva edir.  
 

 
23
 
KULTUROLOGİYA 
 
 
Севиль Керимова 
Диссертант Азербайджанского Университета 
Туризма и Менеджмента 
 
 
АЗЕРБАЙДЖАН  И   ИТАЛИЯ  В   КОНТЕКСТЕ   СРАВНЕНИЯ 
ВОЗРОЖДЕНЧЕСКИХ   КУЛЬТУР  ЭПОХИ СРЕДНЕВЕКОВЬЯ 
 
Тема межкультурных коммуникаций Востока и Запада, исходящая к периоду Древ-
него  мира  и  создавшая  предпосылки  для  различного  рода  культурных  практик,  порой, 
весьма  противоречивых,  предполагает,  тем  не  менее,  поиск  логических  параллелей  при 
исследовании отдельных, эпохальных по историческому масштабу явлений, каким пред-
ставляется Ренессанс. Исследования по данному вопросу являются актуальной проблемой 
при новой историко-культурной ситуации, поскольку сама идея и практика мультикульту-
рализма  требует  в  сложившихся  условия  реформаторского  пересмотрения.  В  данном  ас-
пекте  выявление  механизмов,  содействовавших  усилению  культурных  контактов  между 
Азербайджаном и Италией именно в период развитого Средневековья и на фоне высокой 
возрожденческой  культуры  позволяет  как  равноправно  их  идентифицировать,  так  и  кос-
нуться вопросов, их разводящих. Данная тема, достаточно обширно исследованная в ряде 
трудов  в  контексте  сравнения  Восточного  и  Европейского  Возрождения,  начиная  с 30-х 
гг. ХХв., позволяет также пересмотреть научные и социальные воззрения последнего сто-
летия в новых ракурсах. 
Азербайджанский Ренессанс как явление исторического масштаба становится объ-
ектом  исследования  в  сравнительно  недалекий  период,  с 40-х  годов  прошлого  столетия, 
что объясняется рядом причин, как объективного, так и субъективного характера. Весьма 
продуктивной, и даже стартовой, стало издание материалов конференции, состоявшейся в 
1984г. в Баку «Проблемы Азербайджанского Ренессанса», в ходе которой само содержа-
ние культуры Возрождения вышло за рамки традиционного ее понимания как чисто евро-
пейской и представленной в регионе только лишь армяно-грузинской компонентой. В те-
зисах  видных  отечественных  историков  литературы  и  искусства  М.Рафили,  А.Гаджиева, 
А.Шарифа, М.Дадашзаде, М.Ибрагимова, М.Джафарова, З.Буньятова, Г.Алиева, З.Кулие-
ва сама идея Азербайджанского Возрождения приобрела неабстрагированные общие чер-
ты и характеристики, позволяющие определять ее новую хронологию и мировую культур-
но-эстетическую  значимость: «...азербайджанскую  ренессансную  культуру  следует  рас-
сматривать  в  широком  контексте  связей  с  китайской,  индийской,  персидской,  арабской, 
среднеазиатской, византийской, древнегреческой, европейской научно-философской и ху-
дожественно-эстетической культурой» (2;13). 
Ренессансные  проявления  в культурной  жизни  исторического  Азербайджана  и  го-
родов-государств  Италии  разнятся  хронологически,  однако  при  этом  основные,  статиче-
ские определяющие, как, например, гуманизм, составивший ядро возрожденческой фило-
софии, интерес к светлой античности, сводят их в общее русло. Исходя к хрестоматийным 
определениям  и  свойствам  средневекового  Возрождения,  эпоха  Низами,  как  культурная 
картина  в  ее  восточном,  тюркско-мусульманском  ренессансном  варианте  и  итальянское 
Риночименто, первое и ведущее направление этого масштабного процесса в европейской 
культуре, оказываются яркими носителями типологических качеств, позволяющих диффе-
ренцировать их в масштабе Восток-Запад, и вместе с тем, оба термина логически связыва-
ются не в локальное, а историческое явление, сложное и многоплановое по своему содер-
жанию. 

 
24
Согласно исследованиям Н.И.Конрада наиболее существенными для эпохи мирово-
го Возрождения были три обстоятельства: широкое, везде одинаковое, равное и свободное 
чувство  человечности,  освобождение  человеческого  разума  от  непреклонных  и  незыбле-
мых догм, что не мешало Возрождению пользоваться не только методами свободной свет-
ской мистики, но и все тем же разумом, однако в смысле свободного и рационального ис-
кания истины, и опора на древние авторитеты вопреки ближайшим средневековым авто-
ритетам,  т.е.  опора  на  античность,  не  на  ее  первобытные  или  последние, "перезрелые", 
особенности, но на античность среднего и классического типа (4;341),. 
Таковы наиболее общие и в то же время основные движущие силы эпохи Ренессан-
са, какою она предстает и в истории исследуемых регионов. Все явления культуры этой 
эпохи либо прямо созданы этими силами, либо целиком определяются ими. Определялся 
ими  и  самый  стиль  жизни:  для  гуманистов  как  Италии,  так  и  Азербайджана  характерно 
стремление к практической деятельности, к распространению своих идей. Одинаковыми в 
обеих культурах были и средства их распространения: публичные выступления, занятия с 
учениками,  беседы  с  друзьями,  дискуссии  с  противниками;  послания,  памфлеты,  статьи, 
трактаты, образовавшие научную, публицистическую литературу: исследования, коммен-
тарии к классикам, составившие специально возрожденческую филологию. Вся эта много-
образная деятельность существенно повлияла на возникновение некого стереотипа отно-
сительно формирования в эпоху Возрождения особого общественного слоя – интеллиген-
ции, по своему положению, характеру деятельности, по самому своему типу резко отлич-
ного от деятелей культуры прежних времен – выступавших в облике пророков, мудрецов, 
учителей,  мастеров.  При  этом  сильно  разнятся  социальные  и  этические  характеристики 
статуса гения на Востоке и Западе: мифологизированный образ ученого-энциклопедиста, 
одиночки,  наделенного  духом  поиска  и  авантюризма,  достаточно  мобильного,  свободно 
меняющего своих могущественных покровителей противоположен более емким по фило-
софскому  содержанию,  поддерживающим  мерный  ритм  жизни,  восточным  представите-
лям, чаще предпочитавшим аскетизм роскоши дворцов или бунтарям, упорно отстаиваю-
щим свои взгляды. Неоднозначна и оценка их последовательности. Эстеты итальянского 
Возрождения  часто  «проявляют  разного  рода  колебания,  неуверенность,  скептицизм  и 
глубокие  отчаяния  в  своих  возрожденческих  стремлениях» (3;12), тогда  как  исходными 
для представителей эпохи Низами стали стабильность, четкость, и в первую очередь, дан-
ное обстоятельство сказалось на характере синтеза естественно - научных блоков. 
Н.И.Конрад правильно связывает также Возрождение во всех странах с переходом 
от  деревенской  культуры  к  городской  культуре (см.  там  же, 239). Однако,  само  понятие 
городской культуры, и более того, государственности, становится при этом характеризую-
щей  чертой  Возрождения.  Турецкий  историк  архитектуры  Д.Кубан,  сравнивая  итальян-
ское Риночименто с Османским культурным взлетом XVI века, кардинально расходит их 
эволюционные пути, выводя свою исходную к разному пониманию позиций гуманизма в 
городской  среде  разобщенной  политически  Италии  и  незыблимом  на  тот  период  импер-
ском монолите Османов (11;245). Немаловажным аргументом ряда авторов является факт 
интенсивного развития торговли на и через территории государства Атабеков и Ширван-
шахов, что стимулировало формирование четкой системы договоров и сделок, требующих 
как  единой  и  точной  метрической  системы,  так  и  наличие  стабильной  правовой  базы.  В 
итальянских городах в данный период наметились серьезные тенденции к росту промыш-
ленности,  обработке  сырья,  начавшего  поступать  с  Востока,  что  и  предопределило  впо-
следствии расцвет и мощь одних городов (Венеция, Генуя, Неаполь и др.) в ущерб других, 
геостратегически более слабо представленных. 
Ситуация с ренессансными проявлениями в Азербайджане на стыке I и II тыс.н.э. 
носила более прогрессивный характер, нежели спустя два половиной века во Флоренции. 
Условное  представление  ее  в  лице  гения  Низами,-  дань  обобщенности  всего  масштаба 
происходящего тогда в культурной, экономической, политической и общественной жизни. 
Формирование единой художественной системы, народности, языка, становление этно-ре-

 
25
лигиозной целостности под эгидой сильного централизованного государственного аппара-
та, - все это предвосхитило дальнейшую судьбу азербайджанского Возрождения, диффе-
ренцируемого по линейному принципу исторического развития « …12-16 века – вот гра-
ницы  азербайджанского  Ренессанса.  Низами-Насими-Физули-  вот  вершины  выражения 
азербайджанского  литературного  Ренессанса». (2;14).Значимой  компонентой  отечествен-
ного средневекового Возрождения в ее органичном развитии стало, в отличии от Италии, 
сильное влияние историко-политических событий, в частности, собственно сельджукско-
го,  и  впоследствии  монгольского  периода,  стимулировавшем  тенденции  к  государствен-
ным объединениям и культурному синтезу. 
Идеи Возрождения в Италии носили, порой, неординарный характер и не представ-
ляли  единой  философско-этической  платформы,  и  не  смогли  найти  прочного  и  оконча-
тельного выражения, поскольку не существовало цельной государственной системы. Не-
вероятно активной и необузданной оказалась и «обратная сторона» Rinascimento (3;123). В 
условиях городов-государств, вынужденных постоянно соперничать друг с другом за сфе-
ры  экономического  влияния,  войнами  с  Францией  и  Испанским  двором  и  нарастающей 
силой Османов, неравномерно патронируемые Папской курией, ренессансные взлеты со-
седствовали с разгулом страстей, своеволием и распущенностью, жестким пуританством 
Саванаролы, Инквизицией, изнурительными эпидемиями чумы и венерических заболева-
ний, охотой на ведьм, что отразилось не только на нравственных началах, но и на демо-
графической картине. 
Сдерживающим  фактором  подобной  ущербности  азербайджанского  Возрождения 
выступали,  большей  частью,  исламские  догмы  и  выдержанные  позиции относительно их 
реформирования. Однако, в нашем случае, религия и тотальность меняли суть гуманизма 
в ее западном понимании, что и породило впоследствии проблемы идентификации «Му-
сульманского Ренессанса» (6) как масштабного гуманистического направления. Те же ге-
нии-скитальцы  азербайджанского  Ренессанса  становились  объектами  ереси  и  непонима-
ния, но данный аспект не принял столь глобального характера, а факты жертвенности не-
изменно ассоциировались с идеями обновления. 
Важной Возрождения в обоих рассматриваемых регионах стало повсеместное рас-
пространение специальной научной, прикладной литературы, трактатов по изобразитель-
ным  искусствам,  медицине,  алхимии,  иногда,  чрезвычайно  смелых  для  своего  времени. 
Работы Альберги, Витрувия, да Винчи, Вазари эквиваленты по идейной значимости тру-
дам Садик бей Афшара, Сейфеддина Урмави, Абдулькасима Мараги. 
Для данного периода характерны и относительно интенсивные контакты Азербай-
джана и Италии, фиксированные в науке как торговые и военные союзы, дипломатические 
миссии,  способствующие  в  течении  всего  развитого  Средневековью  взаимному  обмену 
социокультурной  практикой  и  художественными  образами.  В  городах  Италии  пользова-
лись популярностью азербайджанские ковры, они фигурируют на картинах мастеров Ри-
ночименто,  в  отдельных  работах  воспроизводятся  орнаменты (9;156). О.Шуази  отмечает 
предвестника купола флорентийского дуэмо Санта Мария дель Фьоре «…Существовало и 
другое влияние, с которым, думается нам, приходится считаться, — влияние мусульман-
ского Востока. Тип конструкции купола Санта Мариа дель Фьоре отнюдь не создан Бру-
неллеско…Наиболее древнее применение его на Востоке, насколько нам известно, встре-
чается  в  мавзолее  Султаниэ  (Южный  Азербайджан,  С.К.),  относящемся  к XIV в.  Мы  не 
считаем невероятной мысль, что Италия заимствовала непосредственно из Азии принцип 
облегченного  пустотами  свода  и  тот  смелый  конструктивный  прием  возведения  его  над 
пролетами,  который  так  сильно  поразил  воображение  людей XV в. «(10). Не  менее  важ-
ным стало влияние на итальянскую литературу гения Низами, и в частности, его великого 
творения  «Хамсе».  Так,  отмечается  своеобразная  трактовка  отдельных  моментов  поэм 
«Семь  красавиц»  в  «Декамероне»  Бокаччо  и  «Турандоте»  Гоцци, «Лейли  и  Меджнун»  в 
«Орландо» Аресто, «Игбалнаме» в «Божественной комедии» Данте (1) 

 
26
В  контесте  идентификации  термина  Возрождения,  хронологический  приоритет 
употребления  которого  остается  за  Вазари,  и  Азербайджаном,  и  Италией,  следует  отме-
тить, что возрожденцами стали считать себя сами итальянцы, и в этом сказывалась неиз-
менное упование собственной историей и культурой, породившей основы европоцентриз-
ма.  В  азербайджанском  варианте  Возрождение  также  носило  естественно-исторический 
характер, но долгий период не иденфицировалось ее носителями как специфическое явле-
ние. Весьма интересную парадигму возрожденческой культуры в исследуемом аспекте да-
ет Лосев «…На фоне возникновения и нарастания конфронтации двух миров менялось со-
держание  их  культурных  контактов.  В IX-X вв.  христианские  переводчики  познакомили 
мусульман  с  античным  научно-философским  наследием.  В  ХII-ХIV  вв.  роли  перемени-
лись - Европа познает античное наследие опосредованно через арабов (т.е. арабоязычную 
литературу С.К.), восполняя тем самым для себя недостающие элементы материально-ду-
ховной культуры. В ХIV-ХVI вв. наступает полоса культурного отчуждения Европы от ис-
ламской "учености", т.к. Ренессанс резко развел культурные судьбы Европы и мусульман-
ского Востока. Европа ориентируется непосредственно на античное наследие без посред-
ничества мусульман у которых уже нечего взять и с которыми надо только бороться.» (5) 
Таким образом, проблема культуры Возрождения, или Ренессанса в традиционном пони-
мании связанная с особым этапом развития культуры в Италии, а затем в других европей-
ских  странах  в XV-XVIII веках  имеет  свой,  достаточно  емкий  восточный  аспект,  позво-
ляющий  проецировать  ее  содержание  на  последующих  исторических  этапах  контактов  с 
Востоком.