MƏDƏNİYYƏT: problemlər və perspektiVLƏR

Ədəbiyyat: 
1.  AbdullayevAdil, Sadıq İslam. Azərbaycanda nəşriyyat tarixi:Dərslik.B.,2015; 
2.  Azərbaycan qəzeti [Sayt] : tammətnli elektron elmi jurnalların bazası: 
http://www.azerbaijan-news.az/
;
 
3.  Bakubookinfo[Sayt]: tammətnli elektron elmi jurnalların bazası: 
http://www.bakubookfair.com/; 
4. 
"Kitabşünaslıq və nəşriyyat işi" elmi jurnalı;
 
5.  Wikipedia [Sayt]: tammətnli elektron elmi jurnalların bazası: 
https://az.wikipedia.org/
 
 
 
Bahar İsgəndərova 
ADMİU- magistrant 
HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN KİTAB MƏDƏNİYYƏTİ 
 
 
Azərbaycanın dahi oğlu, zəmanəmizin qüdrətli şəxsiyyətlərindən biri olan Heydər Əliyevin 
vətənin, xalqın inkişaf naminə 30 ildən çox misilsiz xidmətlər göstərməsi, ölkənin  ən ağır 

 
47
günlərində ona rəhbərlik etməsi, yenicə müstəqilliyini qazanmış Respublikanı parçalanıb, məhv 
olmaqdan qoruması dünya dövlətləri, demokratik cəmiyyətlər tərəfindən rəğbətlə qarşılanmış və 
yüksək dəyərləndirilmişdir. 
XX  əsrin 70-ci illərinin  əvvəllərindən mədəniyyətimizin inkişafında Heydər  Əliyev 
mərhələsi başlamış  və bu gün də davam etməkdədir.Həmin illərdə geniş  mədəniyyət 
müəssisələrinin yaradılması  və  təşəkkülü, mədəniyyət ocaqları üçün çoxsaylı möhtəşəm 
binaların tikdirilməsi  ənənəsi də  məhz ulu öndərimiz Heydər  Əliyevin təşəbbüsü və birbaşa 
dəstəyi ilə gerçəkləşmişdir.Ulu öndər mədəniyyətin inkişafına, mədəni sərvətlərimizin mühafizə 
olunub gələcək nəsillərə çatdırılmasına xüsusi qayğı göstərirdi.Bu müdrik şəxs Azərbaycanda 
kitabxana işinin inkişafına da öz dəyərli töhfələrini vermişdir.Məlumdur ki, Azərbaycanda 
kitabxana quruculuğunun genişlənməsi, intensiv prosesə çevrilməsi və təbliği problemləri də 70-
ci illərin  əvvəllərindən başlayaraq böyük vüsət almışdır. Buna əyani sübut olaraq bir sıra 
şəhərlərdə, rayon mərkəzlərində yeni kitabxana binalarının tikilməsi, respublika kitabxana 
şəbəkəsinin sürətli inkişafı, kitabxanaçı kadrların hazırlanması üçün səmərəli tədbirlərin həyata 
keçirilməsi, kitabxanaların maddi texniki bazasının gücləndirilməsi və s. kimi faydalı  işlər 
görülmüşdür. Bu sahənin inkişafına dair 1974-cü ildə Heydər Əliyevin imzaladığı “Zəhmətkeş-
lərin tərbiyəsində  və elmi-texniki tərəqqidə kitabxanaların rolunu artırmaq haqqında” qərara 
əsasən yaranmış kitabxana sistemləri o dövr üçün əhəmiyyətli idi və bu gün də onlar xalqımızın 
maariflənməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Heydər  Əliyevin ikinci dəfə Azərbaycana rəhbərlik etməyə başladığı ilk illərdə 
Azərbaycanda kitabxana quruculuğunda  daha bir uğurlu addım ataraq 1995-ci ildə respublikada 
kitabxana işinin ətraflı şəkildə təhlil etməyi Nazirlər Kabinetinə tapşırdı. Beləliklə, 1998-ci ildə 
dekabrın 29-da Heydər  Əliyev “Kitabxana işi haqqında” qanununa imza atmaqla kitabxana 
sahəsinə olan qayğısını bu dəfə yüksək qanunvericilik səviyyəsində bildirdi.Bu qanun Dövlət 
Kitabxana  Şəbəkəsinin formalaşdırılmasında, kitabxana sahəsinə dair normativ-hüquqi bazanın 
yaradılmasında, kitabxana işçilərinin sosial müdafiəsinin möhkəmləndirilməsində mühüm rol 
oynamışdır.Məhz bu qanunun müddəalarına  əsaslanaraq 2000-ci ilin mayında “Azərbaycan 
Respublikasının Milli Kitabxanasının  Əsasnaməsinin təsdiq edilməsi barədə” qərar qəbul 
edilmişdir.Nəhayət 2004-cü ildə M.F.Axundzadə adına Dövlət Kitabxanasına “Milli Kitabxana” 
statusu verildi.Dahi liderimiz Heydər  Əliyev 1995-1997-ci illərdə dörd dəfə Milli kitabxanaya 
gələrək onun problemləri ilə maraqlanmış, fondlarının lazımı ədəbiyyatla təmin edilməsi barədə 
tədbirlər görməyi tapşırmışdır. 
Heydər  Əliyevin  ənənələrinin davamı olaraq indi ölkəmizdə kitab nəşri və kitabxanaların 
fəaliyyətinin gücləndirilməsi, hətta müəllif hüquqlarının qorunması sahəsində  də xeyli ardıcıl 
işlər görülür. Son illər kitabxanalarımızın təmir olunması, müasir avadanlıqlarla təchiz edilmiş 
yeni binalara köçürülməsi və s. kitab mədəniyyətinin sistemi, yüksələn xətlə inkişaf etdiyini bir 
daha təsdiqləyir. 
                     
   Elnarə Məmmədzadə  
ADMİU- magistrant 
 
 
II DÜNYA MÜHARİBƏSİNDƏ İTİRİLMİŞ MƏDƏNİ  İRS 
 
       Müasir  dünyanın  qlobal problemlərindən biri sayılan itirilmiş  mədəni irsin təzahür 
formalarından biri  mədəniyyət və incəsənətin şahəsərlərinin öz əzəli yerlərindən, daha doğrusu, 
yarandığı  məkanlardan başqa yerlərə köçürülməsidir. Bu neqativ hadisəyə  səbəb olan başlıca 
amillərdən biri müharibələrdir. Bəşər  tarixi yüzlərlə müharibələrə  şahidlik etmişdir. Bu 
müharibələrin ağır nəticələrindən biri də  mədəni irsə vurulan zərbədir.  İkinci Dünya 
müharibəsinin bu aspektdən vurduğu ziyan ölçüyəgəlməzdir. Bu müharibə dövründə nasist 
Almaniyası  tərəfindən bir çox ölkələrin mədəni irsi başqa yerlərə köçürülmüşdür. Beynəlxalq 
hüquq çərçivəsində bu hadisə iki halla müşahidə olunur: 

 
48
-birinci hal, təcavüzkar dövlət tərəfindən qəsb olunmuş  ərazidən mədəni irs dəyərlərinin 
işğalçı dövlətin öz ərazisinə köçürülməsi ilə; 
-ikinci hal, qələbəni  əldə etmiş  işğalçıların öz ərazilərində dağıdılmış, məhv edilmiş, 
oğurlanmış abidələrin əvəzinə qəsb etdikləri ölkənin dəyərlərinin başqa yerlərə köçürülməsi 
ilə. 
İkinci dünya müharibəsi zamanı nasist Almaniyası  işğal olunmuş  ərazilərdə  mədəni 
dəyərlərin üzə  çıxarılması  və köçürülməsi məqsədilə xüsusi təşkilatlar təşkil etmişdir. Alman 
hərbi qüvvələri Sovet İttifaqı  ərazisində    incəsənət  əsərlərinin ardıcıl  şəkildə  məhv edilməsi, 
muzey, saxlancların və  şəxsi kolleksiyaların məhv edilməsi və  oğurlanmasını  xüsusi bir plan 
əsasında həyata keçirirdi.  1943-cü ildən başlayaraq SS və Gestapo, Maliyyə Nazirliyi, Reyxin 
Mədəniyyət Palatası  bu planın həyata keçirilməsinə başladı.  Əmlakların oğurlanması ilə yanaşı, 
faşistlər çoxlu sayda mədəniyyət və tarix abidələrini, çoxəsrlik tarixə malik şedevrləri də məhv 
etdilər. 1942-ci ilin noyabrında Moskvada faşist Almaniyası  və onun mütəffiqləri tərəfindən 
dağıdılmış, oğurlanmış mədəni dəyər və abidələrin siyahısını və vəziyyətini öyrənmək məqsədilə 
xüsusi komissiya təşkil edildi.  Lakin bununla belə, sovet və Rusiya dövləti Qərbə daşınmış 
özünəməxsus mədəni dəyərlərin axtarılması  məqsədilə heç bir iş görə bilmədi.  Bu dəyərlərin 
yerləşdiyi əraziləri tapmaq çox çətin olduğundan onların qaytarılması da mümkün olmadı. Çünki 
daşınmış incəsənət  əsərlərinin çoxu artıq  şəxsi kolleksiyalarda yerini tapmışdı.Böyük Vətən 
müharibəsi bitdikdən sonra Almaniya və onun müttəftiqlərinə  məxus mədəni dəyərlər 
kompensator restitusiyası ilə Almaniya və onun keçmiş hərbi mütəfiqləri-Bolqastan, Macarıstan, 
İtaliya, Runiniya, Finlyandiyada trofey briqaları ilə SSRİ-nin  ərazisinə  daşınır.  Almaniyanın 
danışıqsız təslimindən sonra SSRİ bir neçə il ərzində həm sovet, həm də alman xalqına məxsus 
incəsənət əşyalarını daşıyır.  
 
Könül Yüzbaşeva  
ADMİU-magistr 
 
МЯДЯНИ ИРСИН МЦЩАФИЗЯСИ САЩЯСИНДЯ РЕРИХ 
 ПАКТЫНЫН ЯЩЯМИЙЙЯТИ 
 
Бу  эцн  дцнйада  мядяни  ирсин  мцщафизяси  ян  актуал  проблемлярдян  биридир.  Мядяни 
ирсин  мцщафизяси  иля  ялагядар  бир  сыра  конвенсийалар,  щцгуги  норматив  актлар  вя  ганунлар 
гябул  едилмишдир.  Илк  дяфя  мядян  ирсин  мцщафизяси  мясялясини  проблем  кими  галдыран,  айры-
айры халгларын мадди мядяниййят нцмуняляринин бцтцн бяшяриййятя мяхсус олмасы идейасыны 
иряли  сцрян  мяшщур  рус  ряссамы  Николай  Константинович  Рерих(1874–1947)  олмушдур. 
Археоложи  абидялярин  мцщафизяси  вя  консерваисйасы  идейасы  Н.К.  Рерихя  мцяллими,  археолог 
А.А. Спичинин тясири иля кечмишдир. ХЫХ ясрин сону ХХ ясрин яввялляриндя илк дяфя мящз Н.К. 
Рерихин тяшяббцсц иля, тарих-мядяниййят абидяляринин ашкар едилмяси вя гейдиййаты принсипини 
юзцндя  бирляшдирян  «Петербург  губернийасынын  археоложи  хяритяси»  тяртиб  едилмишдир. 
Абидялярин  реставрасийасы  ишиндя  Н.К.Рерихин  ясас  кредосуну  ашаьыдакы  кими  ифадя  етмяк 
олар:  абидянин  щяртяряфли  юйрянилмяси,  абядинин  щазырландыьы  орижинал  материала  минимум 
мцдахиля,  абидянин  горунмасы  вя  мцщафизясини  цчцн  орижинал  материаллардан  вя 
технолоэийалардан истифадя.  
Мядяни  ирсин  мцщафизясиндя  Н.К.Рерих  музейляря  вя  шяхси  коллексионерлярин  ишиня 
бюйцк  юням  верирди.  Консепсийанын  ясас  мцддяаларындан  бири  дя  абидялярин  мцщарибя 
шяраитиндя  мцщафизясинин  тяшкил  едилмясидир.  Бу  мясяля  Ы  дцнйа  мцщарибяси  заманы  хейли 
сайда  мядяни  ирс  нцмунясинин  мящв  олмасындан  сонра  даща  да  актуал  олду.  Бу  сащядя 
Рерих  бир  сыра  ишляр  эюрмцш,  АБШ  вя  Франса  дювлят  башчыларына,  дипломатик 
нцмайяндяликляриня  мцраъият  етмиш,  таблолар  чякмиш,  мятбу  органларында  чыхыш  етмиш, 
хейриййя  сярэиляри  вя  ауксионлар  кечирмишдир.  Онун  консепсийасынын  ясас  гайясини  ХХ  ясрин 
яввялляриндя мядяни ирсин мцщафизяси, археоложи ирсин музейляря верилмяси, тябият абидяляринин 

 
49
горунмасы тяшкил едирди. Рерих пакты преамбуладан вя 8 бянддян ибарятдир. Рерих пактынын 
ясасыны  абидялярин  горунмасы,  цзя  чыхарылмасы,  тядгиги,  реставрасийасы,  мцкяммял  дювлят 
мцщафизя системинин формалашмасы, иътимаи нязарятин щяйата кечирилмяси тяшкил едир.Абидялярин 
конкрет бир дювлятя, юлкяйя дейил, бцтцн бяшяриййятя мяхсус олмасы, мцщафизяйя ещтийаъы олан 
обйектлярин  эениш  сийащысы,  сцлщ  вя  мцщарибя  шяраитиндя  мцщафизянин  неъя  тяшкил  едилмяси 
мясяляляри хцсуси дягигликля ишлянмишдир. О, археолоjи абидялярин мцщафизяси ишиндя музейлярин 
фяалиййятиня,  бярпа  емалатханаларынын  ишиня,  абидялярин  мцщафизя  методикасыны  щазырлайан 
елми  мяркязлярин  вя  бу  ишдя  мясул  олан  щюкумят  идаряляринин,  комплекс  тядбирляри  щяйата 
кечиря биляъяк иътимаи ъямиййятлярин ишиня бюйцк ящямиййят верирди. 
1930-ъу  илдя  пактын  лайищяси  Миллятляр  Лигасынын  музей  ишляри  цзря  комитясиня  тягдим 
олунмушдур. Тарихдя мядяни ирсин мцщафизяси сащясиндя илк бейнялхалг мцгавиля олан Рерих 
Пакты  Вашингтонда 15 апрел 1935-ъи  илдя  АБШ  вя  20 Латын  Америкасы  юлкяси  тяряфиндян 
имзаланмышдыр. Рерих Пакты ясасында 1954-ъц ил 21 апрел –14 май тарихиндяЩаага шящяриндя 
кечирилян  конфрансда 45 дювлятин  иштиракы  иля  щярби  мцнагишяляр  заманы  мядяни  дяйярлярин 
мцщафизяси  щаггында  конвенсийа  гябул  едилир.  Лакин  Миллятляр  Лигасы  иши  баша  чатдыра 
билмяди. Илк вахтлар бу бейнялхалг тяшкилат тяряфиндян дястяклянян Рерих Пакты диэяр хейирхащ 
башланьыълар кими талесизлийя уьрады. ЫЫ Дцнйа мцщарибясинин башланмасы Николай Рерихин бу 
тяшяббцсцнц  йарымчыг  гойду.  Онун  арзусу  щяйата  кечмяди,  мцщарибя  бяшяр  ювладынын 
йаратдыьы  йцзляръя  надир  мядяни  ирс  нцмунясини  мящв  етди.Рерих  пактындакы  мядяни  ирсин 
мцщафизяси иля баьлы  щуманист идейалар бу эцн дя актуалдыр.    
 
Mahnur  Həsənova  
ADMİU- magistrant 
 
 
TƏHSİL NƏŞRİYYATINDA ELMİ REDAKTƏ PROBLEMİ 
 
 
Məlumdur ki, müharibə şəraitində müstəqilliyini yenicə əldə etmiş respublikanın özünün 
o dövrdə iqtisadi durumu o qədər də yaxşı deyildi. Buna baxmayaraq, hökumət keçid dövründə 
dövlət nəşriyyat sisteminə müvafiq qayğı və maliyyə dəstəyi göstərmişdir. 
1992-ci ildə  MİN-in yeni-milli dərsliklərin nəşrindən imtina etməsi və digər məsələlər 
“Maarif” nəşriyyatının iqtisadi vəziyyətini getdikcə daha da çətinləşdirirdi. Nəşriyyatın yeni 
ədəbiyyatlar nəşr etmək imkanları azalırdı. Son illərdə “Maarif”, hətta dərslik sifarişlərini də 
günü-gündən itirirdi. Təhsil Nazirliyi isə vəziyyətdən çıxmaq üçün çevik və doğru qərar qəbul 
etdi. Müstəqilliyini yenicə qazanmış bir ölkədə, milli təhsil sisteminin bünövrəsinin qoyulduğu 
çətin bir dövrdə  təhsilin  əsas və  həlledici amili olan dərsliklərin taleyini, təbii ki, şübhə altına 
qoymaq olmazdı. Ona görə də TN dərhal rəhbər dövlət orqanlarına müraciət etdi və 1992-ci ilin 
dekabr ayında respublika Nazirlər Kobinetinin müvafiq sərəncamı ilə “Öyrətmən” (indiki 
“Təhsil”) nəşriyyatı təsis edildi.  Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, “Təhsil” nəşriyyatı respublikada 
müstəqillik illərində  təsis edilmiş ilk və ümumiyyətlə Azərbaycanda isə son dövlət nəşriyyatı 
oldu. 
“Təhsil” nəşriyyatı  fəaliyyətə  cəmi 8 nəfər yaradıcı heyətlə başladı.  İlk aylarda heç bir 
maliyyə imkanı, hətta oturmağa binası belə olamayan nəşriyyat az bir zamanda yığcam, 
bacarıqlı, öz işinə güvənən professional bir kollektiv yaradraq məqsədinə nail olmağı bacardı. 
Nəşriyyat milli dərsliklərimizin yaranması üçün əlindən gələni etdi. Onun gərgin fəaliyyətinin 
nəticəsi olaraq, bütün dərsliklər yeniləşdirildi,  ən başlıcası isə tarix dərsliklərinin yazılması 
sahəsində böyük işlər görüldü. Təsadüfi deyil ki, nəşriyyat yarandığı gündən keçən qısa vaxt 
ərzində 2003-cü ildən başlayaraq hər il “İlin kitabı” adına layiq görülən “Ata yurdu” (5-ci sinif 
üçün dərslik), 8-9-cu siniflər üçün “Azərbaycan dili”, 10-11-ci siniflər üçün “Azərbaycan dili” 
dərslikləri kimi seçilən kitablar nəşr etmişdir. 2003-2005-ci illərdə “İlin nəşriyyatı” fəxri adına 
(diplomuna) layiq görülmüşdür. Nəşriyyatın  ən böyük uğuru isə onun 2005-ci il MDB 

 
50
ölkələrinin “kitab sənəti” II Beynəlxalq müsabiqəsində  ən yüksək balla qalib gələn “Qarabağ: 
real tarix, faktlar və sənədlər” kitabıdır. Bütün bunlar nəşriyyatda işlərin nə dərəcədə möhkəm 
əsaslar üzərində qurulduğunu bir daha sübut edir. Başqa sözlə, “Təhsil” nəşriyyat fəaliyyətinin 
başlıca üç komponenti yaradıcı  şəkildə bir araya gəlmişdir ki, bunun müsbət nəticəsi özünü 
nəşriyyatın qazandığı uğurlarda büruzə verir.  
1993-1995-ci illərdə digər nəşriyyatlar kimi, “Öyrətmən” (“Təhsil”) nəşriyyatı da başqa 
alternativ olmadığı üçün çap məhsullarının, o cümlədən dərsliklərin yayımını (satışını) 
“Azərkitab” və “Azkoopkitab” vasitəsilə  həyata keçirirdi. Lakin nəşriyyat satış  təşkilatlarının, 
əsas da “Azərkitabın” satışdan əldə olunan pulun vaxtlı-vaxtında geri qaytarmaması səbəbindən 
qarşılaşdığı maliyyə  çətinliklərini dərindən təhlil etdi. O dövrdə hadisələrin axın istiqamətini 
doğru qiymətləndirərək düzgün qərar qəbul etdi. “Təhsil” vəziyyətdən yeganə çıxış yolunu satış 
təşkilatlarının yararsız xidmətindən imtina etməklə yeni, daha etibarlı  və çevik yayım 
mexanizminin yaradılmasında gördü. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq “Təhsil” nəşriyyatı 
qarşıya qoyulan məqsədə nail ola bildi və  tədris kitablarının nəşrində öz fəaliyyətini uğurla 
davam etdirir. Bu gün Azərbaycan Respublikasının nəşriyyat sistemində “Təhsil” nəşriyyatının 
uğurlu fəaliyyəti diqqəti cəlb edir. Bu nəşriyyatın yaranma tarixi ölkəmizdə demokratik 
hərəkatın canlanması, respublikamızın müstəqillik qazanması ilə üst-üstə düşür. 
Hazırda “Təhsil” nəşriyyatı müvafiq redaksiyaları, bu redaksiyalarda səmərəli fəaliyyət 
göstərən təcrübəli redaktorları olan və müasir poliqrafik bazaya malik bir nəşriyyatdır. 
 
 
Sona Məmmədova  
ADMİU- magistrant 
 
M.İQBAL “KAMİL İNSAN” HAQQINDA 
 
 
Məhəmməd  İqbal (1877-1937) fəlsəfə, din, incəsənət üzrə çoxlu sayda fundamental 
tədqiqatların, əsərlərin müəllifi olan görkəmli Şərq şairi, mütəfəkkiri və ictimai xadimidir. Onun 
1905-ci ildə Avropaya gedişindən öncə Məhəmməd İqbal doğma vətənində fəlsəfə üzrə təhsilin 
bütün səviyyələri üzrə: incəsənət üzrə bakalavr, fələsəfə üzrə magistr təhsilini bitirmişdir. O, 
Avropanın iki möhtəşəm – Kembric və Münhen universitetlərinin fəlsəfə doktoru idi. 
Məhəmməd  İqbalın fəlsəfi sisteminin nüvəsini xudi, yəni  şəxsiyyət haqqında 
konsepsiyası  təşkil edir. Müəllif özünün yazdığı  “Əsrari-Xudi” poemasını, məhz bu 
konsepsiyaya həsr etmişdir. 
Dünyanın varlığı insanın əsəridi, 
Gördüyüm hər şey öz sirrindi. 
Elə ki, insan ayıldı,  
Dünyanı aşkar xəyalına gətirdi.  
Gördü ki, dünyada düşmənlik toxumunu əkiblər.  
Bununla da insanlığı özlüyündən çıxarıblar.* 
Kamillik konsepsiyası  fəaliyyət  aktivliyinin  prinsipidir və  şəxsiyyətin dinamik 
fəaliyyətinin dinamikasıdır. İqbal öz Xudi konsepsiyasında  şəxsiyyətin özünütəsdiqi prinsipini 
irəli sürür və Allaha yaxınlaşmanı “ülvi bağlarla” əlaqənin kəsilməsi kimi deyil, insanın bütün 
dünyəvi “ülvi” bacarıqlarının kamillik idealına aparan istiqamətdə kamilləşməsi prosesi kimi 
nəzərdən keçirir. 
Öz mülahizələrini filosof aşağıdakı kimi təsdiq edirdi: “Stimulun, məhz ideal məqsəd və 
nəticələrə  tətbiqində insanın bütöv məni təbiətin  ən nəhəng energetik gücü kimi dərk olunur. 
Yalnız mənin möhtəşəm təsiri nəticəsində insan şəxsi mahiyyətini itirmədən Allahla vəhdətə 
çatır. Fəaliyyət – düşüncənin ali formasıdır.” 

 
51
İqbal xalqı köhnəlmiş, mühafizəkar fikirlərdən, din xadimlərinin yaratdığı  şablonlardan 
xilas olmağa, gələcəyə baxmağa çağırır. O, Quranın mahiyyətinə söykənməyə, Məhəmməd 
peyğəmbərin təlqin etdiyi yüksək ideyalarla yaşamağa çağırır. 
Məhəmməd İqbal müsəlman kütlələrinin sosial-mədəni geriliyini dərindən dərk etdiyinə 
görə, köləlik vəziyyətinin onlarda ruh düşkünlüyü, çarəsizlik, qeyri-kamillik kimi keyfiyyətlərini 
formalaşdırdığını müşahidə edirdi. Məhz elə ona görə  də, mütəfəkkir bu psixoloji 
çatışmazlıqların aradan qaldırılmasının  əsas çıxış yolunu öz şüurunu dəyişməkdə, apatiya və 
passivliyin özündən təcridində görürdü. 
 

 
52
 
SƏNƏTŞÜNASLIQ 
 
 
Эльдар Юлдашев 
Старший научный сотрудник-соискатель 
Государственного института искусств и культуры Узбекистана 
Председатель Совета молодых учёных 
 
 
ОБ ИСТОРИИ ФИКСАЦИИ МАКОМА 
 
Маком  (узбек. Maqom) в  Узбекистане  является  таким  же  великим  образцом 
музыкальной культуры как и мугам (азерб. Muğam, ماقم) в Азербайджане. Являясь устным - 
музыкальным  творчеством,  не  сохраняясь  в  нотном  тексте,  маком  как  исторический 
музыкальный феномен мог сохраниться и благодаря аудиозаписи, и лучшие его образцы 
дошли до наших дней благодаря именно этой фиксации. 
Первым  первопроходцем  в  фиксации  макома  был  композитор,  этномузыковед  и 
фольклорист, Народный артист Узбекистана Виктор Успенский. 
С 1918 года  переехав  в  Ташкент,  он  занился  широкомасштабным  исследованием 
музыкальной  культуры  народов  Центральной  Азии.  В  сложных,  а  подчас  опасных  для 
жизни условиях провел восемь этнографических экспедиций по всему региону. Так, по их 
результатам  был  составлен  первый  нотный  сборник  традиционной  народной  узбекской 
музыки. А уже в 1923 году в Бухаре Успенским сделана первая аудиозапись шашмакома 
(партия  танбура  и  усули).  Данная  аудиозапись,  под  названием «Шашмаком» была 
опубликована в Москве 1924 году. 
В 1931 году В. А. Успенский возглавлял музыкально-этнографическую экспедицию 
в  Ферганскую  долину,  где  он  записывал  вариации  и  разновидности  узбекского  и 
таджикского шашмакома. 
Одну  из  записей  шашмакома  Успенского  можно  услышать  в  богатой  коллекции 
Народного  хафиза  Узбекистана  Ульмаса  Расулова. 26-28 августа, 2013 года  участвуя  в 
международной  научно-теоретической  конференции «Музыкальные  традиции  Востока  в 
контексте 
современной 
культуры» в 
рамках 
международного 
музыкального 
фестиваля «Шарк тароналари» в г. Самарканде, Народный хафиз Узбекистана и альтруист 
–  собиратель-коллекционер  раритетных  пластинок  Улмас  Расулов  выступил  с  докладом. 
Большим  интересом  для  окружающих  были  воспроизведенные  фонограммы 
грампластинок,  датируемых  началом  ХХ  века  (самая  ранняя  запись  его  коллекции 1909 
года).  В  выступление  было  сказано,  что  именно  благодаря  сохранившимся 
грампластинкам  как  образцовым  фактическим  доказательствам,  мы  можем  познать 
секреты  исполнения  мастеров  того  времени.  Воспроизведенные  примеры  Узбекской 
народной  музыки  и  Шашмакомов,  благодаря  аудио  фиксации,  стали  основным 
аргументом тюркской культуры Центральной Азии. 
Всем  известно,  что  основным  элементов  передачи  народного  творчества,  было  не 
письменным, а устным способом. Поэтому именно аудио фиксация сыграла важную роль 
в  развитии  народного  творчества  нашего  края,  а  именно  такого  музыкального  феномена 
как  шашмаком.  К  сожалению,  у  старинных  пластинок  короткая  жизнь.  Хрупкость 
материала (в те годы дорогостоящего шеллака), изношенность звуковых бороздок. И, тем 
не менее, их собирают. У таких коллекционеров как Улмас ака, свой резон – подлинность 
документа, аромат старины, соприкосновение с прошлым... 
В 1920-30-е годы с помощью аудио фиксации на фонограф музыковеды-этнографы 
Узбекистана  осуществили  запись  большого  количества  образцов  традиционной  музыки 
музыкантов,  имена  которых  ныне  составляют  наследие  музыкальной  культуры.  А  сами 

 
53
восковые  валики-цилиндры  первых  фонографов,  хранящие  звучание  ранних  образцов 
нашей  музыки  и  сконцентрированные  в  крупных  музеях,  архивах  и  научно- 
исследовательских институтах многих стран мира, стали в наше время бесценным научно-
культурным наследием всего человечества. 
В  современном  независимом  Узбекистане,  шашмаком  как  и  прежде  является 
наивысшим эталоном музыкальной культуры, хафизы исполняющие мастерски этот жанр 
почитаются и ценятся как никогда. Проводятся всевозможные фестивали и конкурсы, как 
республиканского  так  и  международного  масштаба  по  поддержки  шашмакома.  В  двух 
ВУЗах страны, а именно в Государственном институте искусств и культуры Узбекистана а 
также  в  Государственной  Консерватории  Узбекистана,  Народные  хафизы,  Устазы  также 
как  и  испокон  веков  передают  свои  секреты  и  мастерство  исполнения  своим 
последователям. 
В  центральной  фонотеки  Национальной  телерадио  компании  Узбекистана  с 
большим энтузиазмом проводят оцифровку старинных записей макомом начала ХХ века. 
Реставрация  первый  фиксаций  макомом  проводится  так  же  в  ГУП  СИАН  и  в  фонотеке 
ГКУз. Маком является гордостью и богатством музыкальной культуры Узбекистана. 
 
 
Айтен Гасанова 
 Докторант Бакинской Музыкальной Академии 
 им. Узейира Гаджибейли 
 
К ВОПРОСУ ОБ ИСПОЛНИТЕЛЬСКИХ ТРАКТОВКАХ ФОРТЕПИАННЫХ  
ПРОИЗВЕДЕНИЙ ФЕРЕНЦА ЛИСТА АЗЕРБАЙДЖАНСКИМИ ПИАНИСТАМИ 
 
 
Выдающийся венгерский композитор, пианист, педагог, дирижёр и публицист Фе-
ренц  Лист - один  из  крупнейших  представителей  музыкального  романтизма.  Его  эпоха 
была подлинным расцветом концертного пианизма, Лист был в авангарде этого процесса, 
имея  безграничные  технические  возможности.  До  сих  пор  его  пианистическая  виртуоз-
ность остается ориентиром для современных пианистов, а созданные произведения — вер-
шинами фортепианной виртуозности.    
Сущность Листа в музыке выражена в его фортепианных сочинениях. Тонкий му-
зыкант – психолог,  с  удивительной  поэзией  воплотивший  сложный,  противоречивый 
внутренний мир человека – таким предстаёт Лист в своей фортепианной музыке.   Творче-
ство Листа принадлежит к наиболее ярким страницам в истории музыкального романтиз-
ма. Лист вошёл в историю музыки как один из самых смелых новаторов. В области форте-
пианной музыки Лист – является создателем особого жанра: произведений крупных мас-
штабов, представляющих собой сюитные циклы, связанных единством идейного содержа-
ния и интонационно-тематической основы.  
Фортепианное  творчество  Листа  всегда  привлекало  внимание  пианистов  разных 
эпох  и  стилей.  К  произведениям  Листа  обращались  как  зарубежные  пианисты,  так  и  со-
временные  исполнители,  в  том  числе  и  представители  азербайджанской  пианистической 
школы. 
Так, лучшими исполнителями-интерпретаторами фортепианной музыки Листа бы-
ли такие известные пианисты как: Клаудио Аррау, Чикколини Альдо, Лазарь Берман, Бо-
рис Березовский, Николай Луганский и другие.  
Фортепианные опусы Листа являются одними из самых распространённых и люби-
мых в пианистическом искусстве азербайджанских пианистов.  
 
Многие фортепианные произведения Листа требуют от интерпретатора огромного 
исполнительского темперамента, звукового блеска и технической виртуозности.  

 
54
 
Исполнение  сочинений  Листа  предъявляет  к  пианисту  высочайшие  художествен-
ные  требования.  Проникнуть  в  сокровенные  глубины  творчества  композитора  способны 
лишь музыканты с богатым духовным миром, тонкой душевной организацией и поэтиче-
ским воображением. Пианистам – «прозаикам» и «рыцарям клавиатуры», интересующим-
ся больше техникой, чем музыкой, Лист оказывается вовсе недоступным. Не могут стать 
выдающимися интерпретаторами его творчества и пианисты рационалистического склада.  
Фортепианное творчество Листа органично вошло в концертный и педагогический 
репертуар азербайджанских пианистов и в более чем вековой истории развития фортепи-
анной культуры Азербайджана навсегда сохранило свою художественную и эстетическую 
значимость. 
 
В настоящее время сочинения для фортепиано Листа занимают одно из самых зна-
чительных мест в концертном репертуаре азербайджанских пианистов. 
В  заключении  отметим,  что  многие  азербайджанские  пианисты  исполняли  форте-
пианные произведения Листа. К его творчеству и сейчас обращаются как известные пиа-
нисты, так и студенты консерватории, музыкальных учебных заведений и т.д. На афишах 
многих азербайджанских исполнителей часто встречаем замечательные фортепианные со-
чинения Листа. Азербайджанские пианисты при вдумчивой и серьезной трактовке сочине-
ний  Листа  раскрывают  глубокое  содержание,  богатый  образный  строй,  разнообразные 
эмоции, яркую экспрессию и напряженный динамизм развития, красочный гармонический 
язык, характерный его многим фортепианным сочинениям.