MƏDƏNİYYƏT: problemlər və perspektiVLƏR

İlham Əliyev 
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 
Bakı şəhəri, 24 iyul 2015-ci il. 

 
11
"İNKLÜZİV  CƏMİYYƏTLƏRDƏ  BİRGƏYAŞAMA: ÇAĞIRIŞ VƏ MƏQSƏD" 
 
 
IV QLOBAL  BAKI  FORUMUNUN  AÇILIŞINDA  
İLHAM ƏLİYEVİN NİTQİ 
 
Hörmətli xanımlar və cənablar. 
 
Hörmətli qonaqlar. 
 
Əvvəlcə hamınıza Azərbaycana “Xoş gəlmisiniz” deyirəm, sizi yenidən görməyimə çox 
şadam. Eyni zamanda, şadam ki, Bakı Qlobal Forumu yaxşı ənənəyə çevrilir. 
İlk öncə Nizami Gəncəvi Beynəlxalq Mərkəzinin  Şurasına və  həmsədrlər xanım Vayra 
Vike-Freyberqaya və cənab İsmail Serageldinə təşəkkürümü bildirmək istərdim ki, onların böyük 
töhfəsi sayəsində Nizami Gəncəvi Beynəlxalq Mərkəzi qısa bir zamanda dünya miqyaslı 
beynəlxalq təsisata çevrilib. 
Bu gün biz beynəlxalq gündəlikdə duran geniş  məsələləri müzakirə edəcəyik.  Əlbəttə, 
müzakirələrin mövzuları hamımız, bütün bəşəriyyət üçün çox əhəmiyyətlidir. Lakin əminəm ki, 
Forumda iştirak edən qonaqlar öz dəyərli fikir və ideyaları ilə dünyada sülh, təhlükəsizlik və 
proqnozlaşdırıla bilmə naminə bu işə töhfələrini verəcəklər. Hər bir beynəlxalq forum, onun 
səviyyəsi  əsas etibarilə  tədbir iştirakçılarının səviyyəsindən asılıdır. Burada, qonaqlarımız 
arasında 50-dən artıq hazırkı və sabiq dövlət və hökumət başçıları, görkəmli siyasətçilər, ictimai 
xadimlər və mütəxəssislər vardır. Bu isə bizim bu gün və sabah aparacağımız müzakirələrin 
səviyyəsini nümayiş etdirir. 
Sonuncu dəfə ötən ilin yazında görüşümüzdən bu günədək dünyada vəziyyət dəyişmişdir. 
Hamımız bunun şahidiyik və təəssüf ki, dəyişikliklər müsbət məcrada olmamışdır. Dünya daha 
da sakit və təhlükəsiz olması əvəzinə, daha da təhlükəli olmuşdur. Bizim regionda da vəziyyət 
kəskin  şəkildə  dəyişmişdir. Mövcud münaqişələr həll edilməmiş qalır, bununla yanaşı, yeni 
münaqişələr, yeni qarşıdurma və  təhlükə bölgələri yaranmışdır. Bu səbəbdən hesab edirəm ki, 
dövlət və hökumət başçıları, siyasətçilər olaraq biz gərginliyin azaldılmasıüçün rolumuzu 
oynamalıyıq. Çalışmalıyıq ki, əməkdaşlıq, qarşılıqlı anlaşma və hörmət üçün zəmin yaransın. 
Əks təqdirdə, gələcəkdə vəziyyət pisləşməkdə davam edəcək. 
Yaxın Şərqdə və Avropanın müəyyən yerlərindəki vəziyyət, qaçqın böhranı– bunlar son 
illərin reallıqlarıdır. Odur ki, IV Qlobal Bakı Forumunun əsas məqsədlərindən biri bu 
məsələlərin müzakirəsidir və xüsusilə də iştirakçıların səviyyəsi, onların beynəlxalq məsələlərə 
töhfələri, təcrübə və biliklərini nəzərə alsaq, bunların hamısı yaranmış vəziyyətdən çıxış yolunun 
tapılmasına yardım edə bilər. 
Düşünürəm ki, hamımız vahid məqsəd - əməkdaşlıq, qarşılıqlı anlaşma, sabitlik və sülhün 
təşviqi  ətrafında birləşmişik. Çünki biz bir-birimizlə bağlıyıq. Bəzən adama elə  gələ bilər ki, 
televiziya vasitəsilə izlədiyimiz qorxulu hadisələr yad bir planetdə baş verir. Lakin reallıqda bu, 
qonşuluqda baş verir və qaçqın böhranı nümayiş etdirdi ki, biz bir-birimizlə əlaqəliyik. Hər bir 
əməl, addım və ya digər dövlətlərin daxili işlərinə müdaxilə mütləq həmin müdaxiləni edənlər 
üçün çətinliklər yaradacaqdır. 
Hesab edirəm ki, bugünkü reallıqların ibrət dərsi məhz budur. Biz bir-birimizə ehtiram 
nümayiş etdirməli, seçimə, ərazi bütövlüyünə və gələcəklə bağlı planlara hörmətlə yanaşmalıyıq. 
Bunların hamısı təmasda olmaq üçün zəruridir. Çünki əsas məqsədimiz gərginliyin və mövcud 
təhlükələrin azaldılmasıdır. 
Bu il Azərbaycan müstəqilliyinin 25-ci ildönümünü qeyd edəcək. Bu illərdə, xüsusilə 
müstəqilliyin ilk illərində biz vətəndaş müharibəsi, humanitar böhran, işğal, təcavüz, iqtisadi 

 
12
çətinliklər və deyərdim, iqtisadi iflasdan əziyyət çəkmişik. Azərbaycan terror hücumlarının 
hədəfinəçevrilmişdir. 1990-cı illərin  əvvəlində erməni terror təşkilatları  dəfələrlə mülki 
vətəndaşlara qarşı terror aktları törətmişlər. Bu gün təəssüf ki, Ermənistan və Azərbaycan 
arasında olan münaqişə həll olunmamış qalır. 
Müstəqillik illərindəölkəmizin böyük uğurlara nail olaraq, müasir, sabit, proqnozlaşdırıla 
bilən, özünü təmin edən dövlətəçevrilməsinə baxmayaraq, bu münaqişəöz həllini tapmalıdır. 
Onun üçün həll olunmalıdır ki, 1 milyondan artıq azərbaycanlı qaçqın vəməcburi köçkün 
evlərinə qayıtsın, zorakılığa son qoyulsun və regionumuzda sülh bərqərar olunsun. Belə olmadığı 
halda bütün ölkələr  əziyyət çəkəcəkdir. Azərbaycanın tarixi və hüquqi ərazilərini işğal edən 
Ermənistan bundan bəhrələnə bilməmişdir.  İqtisadi çətinliklər, təcridolunma, miqrasiya və 
yoxsulluq həmin təcavüzün və işğalın nəticəsidir. 
Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tarixi və hüquqi bir parçasıdır. Bütün beynəlxalq birlik 
Dağlıq Qarabağı Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi kimi tanıyır. Bu münaqişə  nəticəsində 1 
milyondan artıq azərbaycanlı qaçqın və  məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüş, bizə qarşı etnik 
təmizləmə aparılmışdır.  Ərazimizin 20 faizinin işğalı  hələ  də davam etməkdədir. Beynəlxalq 
təşkilatlar, xüsusilə  də BMT və onun Təhlükəsizlik  Şurası erməni qoşunlarının Azərbaycanın 
işğal edilmişərazilərindən dərhal və qeyd-şərtsiz çıxarılmasını  tələb edən çoxsaylı  qətnamələr 
qəbul etmişdir. Təəssüf ki, bu qətnamələr həyata keçirilməmişdir. 
Düşünürəm ki, BMT Təhlükəsizlik  Şurasının qətnamələrinin icrasının mexanizmi 
məsələsi xüsusi mövzu kimi müzakirə edilməlidir. Bəzən Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri bir 
neçə saat və ya gün içərisində icra edilir. Bizə  gəldikdə isə, artıq iyirmi il keçir. Bu, siyasi 
iradənin, xüsusilə  də  həmin qətnamələri qəbul edən dövlətlərin siyasi iradəsinin olmamasının 
təzahürüdür. 
Bu gün danışıqlar prosesi davam edir və burada hər hansı bir uğur yoxdur. Bunun başlıca 
səbəbi isə Ermənistanın sülh istəməməsidir. Onlar işğal edilmişərazilərin özlərinin qeyri-qanuni 
nəzarətində saxlanılmasını  və status-kvonun dəyişməz olaraq qalmasını istəyirlər. Bu isə 
mümkünsüzdür – status-kvo dəyişməlidir. Danışıqlar prosesində  həmsədrlik edən üçölkə - 
Təhlükəsizlik  Şurasının daimi üzvü olan üç dövlət dəfələrləçıxış edərək status-kvonun 
qəbuledilməz və  dəyişməli olduğunu bəyan etmişdir. Buna nail olmaq üçün Ermənistan işğal 
edilmiş əraziləri tərk etməli və işğala son qoymalıdır. XXI əsrdə hər bir nöqteyi-nəzərdən, istər 
siyasi, istər hüquqi, istərsə də humanitar baxımdan qonşu dövlətin ərazisinin işğalı və danışıqlar 
prosesinin əngəllənməsi tamamilə anormal haldır. 
Hesab edirəm ki, münaqişənin həlli üçün ilk olaraq Azərbaycan daha da qüdrətli 
olmalıdır və proses davam edir. İkincisi isə beynəlxalq ictimaiyyət, xüsusilə də bu münaqişə ilə 
məşğul olmaq mandatına sahib dövlətlər siyasi iradə nümayiş etdirməli və təcavüzkarı işğala son 
qoymağa məcbur etməlidirlər. Necə ki, biz bunu dünyanın bir çox yerlərində görürük - 
təcavüzkar dayandırılır, cəzalandırılır, sanksiyalara məruz qalır və işğala son qoyulur. 
İşğal edilmiş  ərazilərimizdə  hər  şey darmadağın edilmişdir. ATƏT oraya iki dəfə 
faktaraşdırıcı missiya göndərmişdir və  hər iki halda onların hesabatları real vəziyyəti  əks 
etdirmişdir. Bu, bizə  də  məlumdur. Bizim bütün tarixi abidələrimiz, məscidlərimiz, 
məzarlıqlarımız dağıdılmışdır. Bu gün biz tez-tez televiziya kanallarında Yaxın  Şərqdə tarixi 
abidələrin məhv edilməsi ilə bağlı reportajlar izləyirik.  İyirmi il bundan öncə eyni hadisələr 
Azərbaycanın işğal edilmişərazilərində baş vermişdir. Fərq ondan ibarətdir ki, o zaman 
beynəlxalq ictimaiyyət və media bu mövzuya o qədər dəəhəmiyyət verməmiş, bəlkə  də  həmin 
məlumatlara çıxış  əldə edə bilməmişdir. Ancaq mahiyyət dəyişmir – eyni məsələ  və eyni 
yanaşma. Bu isə regionun sülh və  təhlükəsizliyi baxımından çox qorxulu məsələdir. Çünki 
təcavüzkar cəzalandırılmadığı halda o, yeni bir ssenari planlaşdıracaq. 
1990-cı illərin  əvvəlindəüzləşdiyimiz bu vəziyyətə  və humanitar böhrana baxmayaraq, 
Azərbaycan uğurla inkişaf etmişdir. Yeri gəlmişkən deyim ki, həmin vaxt adambaşına düşən 
qaçqın sayına görə ən yüksək göstərici bizdə idi – 1 milyondan artıq insan doğma torpaqlarında 
qaçqın və  məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüşdür. O zaman bizim əhalimizin sayı  təqribən 8 
milyona bərabər idi. Yəni, biz humanitar böhranın öhdəsindən gəlməyi bacaran ölkəyik. 

 
13
O vaxtkı Azərbaycan bugünkü Azərbaycandan fərqli idi. Yoxsul, müstəqilliyini yeni 
bərpa etmiş, iqtisadiyyatı bərbad vəziyyətdə və sənayesi dağılmış olan ölkənin gələcək ilə bağlı 
perspektivləri yox vəziyyətində idi. Əsas məqsədimiz dövlətimizi qurmaq, güclü iqtisadiyyat 
yaratmaq, ölkəni xarici sərmayələr üçün açmaq və dünyanın bazar iqtisadiyyatı sisteminin tərkib 
hissəsinə  çevrilməkdən ibarət idi. 
Biz buna nail ola bildik. Bu gün ölkə sabitdir və biz islahatları davam 
etdiririk.Azərbaycanda siyasi və iqtisadi islahatlar paralel şəkildə aparılır. Bütün fundamental 
azadlıqlar təmin edilir – söz azadlığı, toplaşma azadlığı, dini azadlıq, media azadlığı. Bizdə azad 
internet mövcuddur. Son iyirmi ildir ki, senzura ləğv olunub və  vətəndaşlarımızın 70 faizdən 
çoxu internet istifadəçisidir. Siyasi azadlıqlar iqtisadi islahatlarla dəstəklənir. 
2004-2014-cü illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatı dünyanın  ən sürətlə inkişaf edən 
iqtisadiyyatı olmuşdur. Biz işsizlik və yoxsulluğu kəskin  şəkildə azaldaraq 40 faizdən 5 faizə 
endirməyə müvəffəq olmuşuq. İqtisadiyyatımız daha da rəqabət qabiliyyətli olmuşdur və Davos 
İqtisadi Forumunun hesablamalarına əsasən rəqabət qabiliyyətinə görə Azərbaycan iqtisadiyyatı 
dünyada 40-cı yerdədir.Biz  əsas infrastruktur layihələrini, o cümlədən insanlarımızın yaşayış 
standartlarını yaxşılaşdırmaq üçün sosial infrastruktur layihələrini icra etmişik və bununla da 
həm də sərmayələr üçün daha münbit şərait yarada bilmişik. 
Adambaşına düşən birbaşa xarici sərmayəyə görə biz ən qabaqcıl mövqelərdəyik.Bu, ilk 
növbədə neft-qaz sahəsinə yatırılmış  sərmayələr idi. Hazırda isə biz qeyri-neft sektoruna 
sərmayəçilər cəlb etməyə çalışırıq. Neft və qazdan asılılığımızın azaldılması islahatlarımızın 
tərkib hissəsi olmuşdur və bunun nəticəsində bu gün neft-qaz sahəsi bizim ümumi daxili 
məhsulun təqribən 30 faizini, büdcə gəlirlərimizin isə 50 faizini təşkil edir. Məqsədimiz neft və 
qazdan asılılığımızı tamamilə aradan qaldırmaqdır.Bu yaxınlarda dediyim kimi, Azərbaycan 
üçün postneft dövrü artıq başlamışdır. Ona görə yox ki, biz hasilatı azaltmışıq.Neftin qiyməti 
kəskin şəkildə - dörd dəfə aşağı düşmüşdür. Bu səbəbdən tamamilə yeni bir vəziyyət yaranır və 
dünyanın heç bir ölkəsi buna hazır deyildi. Heç kəs təsəvvür edə bilməzdi ki, bir ilin içində 
qiymət bu dərəcədə  kəskin  şəkildə  aşağı düşsün. Bu səbəbdən biz bu vəziyyətin mənfi 
nəticələrinin aradan qaldırılması üçün fəal və  səmərəli işləməli olduq. Hazırda bizim maliyyə 
vəziyyətimiz yenidən sabitdir, proqnozlaşdırıla biləndir və  məlumat vermək istərdim ki, 
büdcəmizdə neftin barrelinin qiyməti 25 dollar səviyyəsində  nəzərdə tutulmuşdur. Bu isə  hər 
hansı bir iqtisadi çətinliyə qarşı bir növ zəmanət deməkdir.Bizim Neft Fondunda böyük 
vəsaitlərimiz var ki, bu, yaranmış vəziyyətdən minimum riskləçıxmağımıza imkan verir. 
Eyni zamanda, bu vəziyyət bizi islahatlarla bağlı daha da səmərəli işləməyə məcbur edir 
və artıq islahatların böyük hissəsi tətbiq edilməkdədir. Bu islahatlar Beynəlxalq Valyuta Fondu 
tərəfindən də  dəstəklənir – yəni, biz düzgün yoldayıq. Hazırda biz iqtisadiyyatımızın 
şaxələndirilməsi məsələsi ilə  məşğul oluruq və iqtisadi inkişafın yeni sahələrini müəyyən 
edirik.Onlardan biri bizim illərdir ki, çalışdığımız, lakin beynəlxalq birlik üçün tamamilə yeni 
sahə olan nəqliyyat infrastrukturunun yaradılmasıdır. Biz Azərbaycana gələcəkdə bu regionda 
güclü mövqeyə malik olmağa imkan verəcək nəqliyyat infrastrukturu şəbəkəsi yaradırıq. 
Bizim coğrafi mövqeyimiz çox əlverişlidir. Bu səbəbdən nəqliyyat infrastrukturuna, o 
cümlədən dəmir yollarının, hava və  dəniz limanlarının inşasına yatırılan sərmayələr sayəsində 
biz nəqliyyat infrastrukturlarının kəsişmə nöqtəsinəçevrilirik. Artıq Şərq-Qərb nəqliyyat dəhlizi 
fəaliyyətə başlamışdır vəümid edirəm ki, bu il biz Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə  dəmir 
yollarının birləşdirilməsini başa çatdıracağıq. Beləliklə, Avropa və Asiya yeni, ən qısa nəqliyyat 
marşrutu  əldə edəcəkdir. Çindən Avropaya gedən ilk konteyner qatarı artıq Azərbaycan 
ərazisindən keçmişdir. Bu, müasir infrastruktura malik olan yeni İpək Yoludur və biz bu 
marşrutu daha da cəlbedici etmək üçün tərəfdaşlarımıza vahid tariflərin tətbiqini təklif etmişik. 
Qonşularımız və  tərəfdaşlarımızla birgəçalışdığımız daha bir layihəŞimal-Cənub 
nəqliyyat dəhlizidir ki, onun sayəsində yüklər Pakistandan Hindistana, daha sonra İrana, oradan 
Azərbaycan  ərazisindən Rusiyaya və  Şimali Avropaya nəql ediləcəkdir. Azərbaycan müasir 
infrastruktura sərmayə qoyur vəümid edirəm ki, tezliklə bu marşrutdan istifadə olunmağa 
başlanacaqdır.Yəni, bütün bu marşrutlar bizim ərazidən keçir. Təbii ki, bu, Azərbaycanın 

 
14
geosiyasi əhəmiyyətini artırır və gələcəkdə bizəölkəmizin inkişafına sərf ediləcək əlavə gəlirlər 
gətirəcəkdir. 
Əlbəttə, iqtisadiyyatımız üçün enerji sektoru öz önəmini saxlayır və bu gün enerji 
təhlükəsizliyi baxımından onun əhəmiyyəti artmaqdadır. Ötən ayın sonu - fevralın 29-da biz 
Bakıda, həmin bu zalda “Cənub Qaz Dəhlizi” Məşvərət Şurasının ikinci iclasını keçirmişik.Biz 
bu layihəni XXI əsrin layihəsi adlandırırıq. Bu, bir meqalayihədir və bu gün Avropada həyata 
keçirilən ən iri infrastruktur və enerji layihələrindən biridir. Onun təşəbbüskarı Azərbaycandır və 
Azərbaycan burada həm də  təşkilatçı  və  sərmayəçi qismində aparıcı rol oynayır. Layihənin 
dəyəri 45 milyard dollara bərabərdir və bu işdə biz müxtəlif dövlət vəşirkətlərdən ibarət güclü 
komanda yaratmışıq. 
Həmin Məşvərət Şurasının yaradılmasında əsas məqsəd səylərimizin əlaqələndirilməsi və 
layihənin cədvəl üzrə icrasını  təmin etməkdən ibarətdir. Bu layihə bir neçə  mərhələdən 
ibarətdir.“Cənub” qaz dəhlizinin dörd elementi var. Azərbaycanın nəhəng qaz yatağından hasil 
olunan qaz öz aralarında birləşmiş 3500 kilometr uzunluğunda üç qaz boru kəməri vasitəsilə 
Bakını İtaliyanın limanları ilə birləşdirəcəkdir. 
Əlbəttə, bu, nəhəng sərmayədir və bu layihənin əlaqaləndirməyə ehtiyacı vardır. Fevralın 
29-da məhz bu zalda 11 dövlətin və Avropa Komissiyasının iştirakı ilə  Bəyannamə 
imzalanmışdır ki, orada Azərbaycanın “Cənub Qaz Dəhlizi” layihəsinin həyata keçirilməsində 
mühüm və strateji rolu vurğulanmışdır. Biz həqiqətən də müxtəlif ölkələrdən ibarət komanda 
yaratmışıq və  kəmərin marşrutu boyu yerləşən ölkələrin adlarını sadalamaq istərdim – 
Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə, Yunanıstan, Bolqarıstan, Albaniya, İtaliya “Cənub Qaz 
Dəhlizi” layihəsinin üzvləridir. Daha iki dövlət – Xorvatiya və Monteneqro da Bəyannaməni 
imzalamışlar vəəminəm ki, qarşıdan gələn illərdə onlar da heyətimizə qoşulacaqlar.Bəyannaməni 
imzalayanlar sırasında ABŞ və Böyük Britaniya hökumətlərinin yüksək səviyyəli nümayəndələri 
və Avropa Komissiyasının vitse-prezidenti də olmuşdur.Yəni, bu 12 imza onu nümayiş etdirir ki, 
“Cənub” qaz dəhlizi artıq reallıqdır.  
Bu, enerji təhlükəsizliyi, enerji şaxələndirilməsi və azad rəqabət layihəsidir.Zənnimcə, 
bütün enerji layihələri məhz bu şəkildə icra edilməlidir. Bizim əsas məqsədimiz bu layihəni başa 
çatdırmaqdır və onu kommersiya layihəsi kimi həyata keçirməkdir. Bəzən enerji təhlükəsizliyinə 
aid olan məsələlər həddindən artıq siyasiləşdirilir və biz bunun əleyhinəyik. Siyasət və enerji bir-
birindən ayrı olmalı, enerji siyasi alət kimi istifadə edilməməlidir.Həmçinin onun bu şəkildə 
istifadə edilməsi, biznes fəaliyyətinə müdaxiləsi dəçətinliklər yaradır. 
Bu layihə sayəsində Azərbaycan bundan sonra onilliklər ərzindəöz təbii sərvətlərini ixrac 
edəcək və bazarları  şaxələndirəcək. Avropa üçün isə bu, ehtiyac duyacağı qazın yeni mənbəyi 
deməkdir və bununla avropalı istehlakçıların tələbatı təmin ediləcəkdir. Baxmayaraq ki, bu gün 
biz dünyada iqtisadi çətinliklərin şahidi oluruq, ancaq bu, müvəqqətidir və neftin qiyməti uzun 
müddət belə  aşağı  səviyyədə qalmayacaqdır.  İqtisadi artım fəallığı yüksəldəcək və Avropanın 
təbii qaza olan tələbatı yalnız artacaqdır.Burada hər kəs üçün yer olacaqdır.Düşünürəm ki, 
lüzumsuz rəqabətin olmamasıüçün istehsalçılar da səylərini  əlaqələndirməlidir.Həm 
istehsalçıların, həm də istehlakçıların öz məqsədləri var. 
“Cənub Qaz Dəhlizi” layihəsində biz istehsalçı, istehlakçı  və tranzit dövlətlər arasında 
balans yaratmağa nail olmuşuq.Yəni, burada uduzan tərəf yoxdur və bu səbəbdən o, olduqca 
uğurla inkişaf edir. Bu qədər iştirakçıların olduğu, qısa bir zamanda və neftin qiymətinin aşağı 
olduğu bir vaxtda milyardlar tələb edən belə bir nəhəng layihənin həyata keçirilməsi böyük 
çağırışdır.Enerji təhlükəsizliyi  şübhəsiz ki, siyasi gündəlikdə  əsas yer tutacaq. Hesab edirəm, 
“Cənub” qaz dəhlizi vasitəsilə göstərdiyimiz nümunə nümayiş etdirir ki, enerji ilə siyasəti 
ayıranda uğur əldə oluna bilər. 
Bu il Azərbaycanda “Multikulturalizm ili”dir. Müxtəlif etnik köklərə, dinlərə malik 
insanlar əsrlər boyu Azərbaycanda sülh, əmin-amanlıq şəraitində yaşamışlar və biz bununla fəxr 
edirik. Fərəhlənirik ki, müstəqillik illərində bu müsbət meyil daha da 
güclənmişdir.Multikulturalizm və dini dözümlülük Azərbaycanda dövlət siyasətidir. Eyni 

 
15
zamanda, bu, cəmiyyətdə olan əhval-ruhiyyənin təcəssümüdür.Bu isəçox vacibdir ki, həmin 
sahədə dövlət siyasəti vəümumi ab-hava bir-birindən fərqlənmir. 
2008-ci ildə biz “Bakı prosesi”nə start verdik və ilk dəfə İslam Əməkdaşlıq Təşkilatına 
üzv olan dövlətlərin mədəniyyət nazirlərini Avropa Şurasına üzv olan dövlətlərin mədəniyyət 
nazirlərinin Bakıda keçirilən toplantısına dəvət etdik. “Bakı prosesi” artıq bir reallıqdır.Biz 
Azərbaycanda multikulturalizm dəyərlərini təşviq edən çoxsaylı beynəlxalq tədbirlər 
keçirmişik.Dünya dini liderlərinin zirvə görüşü, bir neçə dəfə Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu 
və Beynəlxalq Humanitar Forum təşkil etmişik.Təqribən bir aydan sonra biz BMT-nin 
təşkilatçılığı ilə Azərbaycanda Sivilizasiyalar Alyansının 7-ci toplantısını keçirəcəyik. 
Azərbaycanın bu sahədəki təcrübəsi aparıcı beynəlxalq təşkilatlar və beynəlxalq birlik 
tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.Bu, multikulturalizmin yaşadığını, onun gələcəyinin olmasını 
sübut edir, sadəcə siyasətçilər, ictimai rəyə  təsir etmək iqtidarında olanlar, o cümlədən media 
nümayəndələri daha məsuliyyətli olmalıdırlar.Hesab edirəm ki, bu məsələdə medianın rolu daha 
müsbət olmalıdır.Təəssüf ki, bir çox hallarda biz xəbərlərdə qarşıdurma, qaçqın böhranı  və 
bunlarla bağlı kadrlar görürük. 
Bu yanaşma yalnız təcridolunmaya gətirir. Biz buna imkan verə bilmərik.Çünki qeyd 
etdiyim kimi, biz bir-birimizlə bağlıyıq və eyni planetdə yaşayırıq. Artıq şahid olduğumuz kimi, 
Avropa ilə Yaxın  Şərq arasındakı  məsafə o qədər də böyük deyil.Yəni, məsafə insanların 
sığınacaq tapmaq vəöz ailələrini xilas etmək naminə oralara üz tutmağın qarşısını almır.Odur ki, 
multikulturalizmin müsbət nümunələri üzərində dayanmaqla, bu dəyərlərin təşviqi hamımıza 
yardımçı olar. Çünki gələcəkdə heç bir ölkə və millət təcrid olunmuş vəziyyətdə yaşaya bilməz. 
Biz bir-birimizə bağlıyıq. Dünya ölkələrinin mütləq  əksəriyyətinin  əhalisi çoxmillətli 
vəçoxdinlidir. Biz bununla fəxr etməliyik. 
Ötən ay biz müsəlman dünyasının  ən müqəddəs məkanlarından olan İmamzadə Dini-
Tarixi Kompleksinin yenidənqurma və  bərpadan sonra açılışında iştirak etdik. Yeri gəlmişkən, 
bu kompleks Gəncədə, Nizami Gəncəvinin vətənində yerləşir. Azərbaycan xalqı bu abidəni VIII 
əsrdən bəri qoruyur. Ərazidə yeni məscid də inşa edilmişdir və  mən Azərbaycanın müxtəlif 
bölgələrindən olan insanları ora dəvət etmişdim. Orada mənimlə yanaşıçıxış edənlərin arasında 
Azərbaycanın müxtəlif dini icmalarının rəhbərləri olmuşlar – Azərbaycan müsəlmanlarının, 
Azərbaycanın Rus Pravoslav kilsəsinin, yəhudi icmasının və Azərbaycanın Katolik kilsəsinin 
rəhbərləri. Onlar bu tədbirdə yalnız iştirak etməmiş, həm çıxış etmiş və həm də yeni inşa edilmiş 
məscidi ziyarət etmişlər. Bu işlər bizim ölkədə belə qurulub. Bu, bizim cəmiyyətimizə, xalqımıza 
və dünyaya olan mesajımızdır. 
Bir neçə ay bundan öncə Azərbaycanın ən böyük məscidində sünni vəşiə müsəlmanlar bir 
yerdə namaz qılmışlar və bunu vəhdət namazı adlandırmışlar. Bu da bir daha real vəziyyəti əks 
etdirir. Burada nə müsəlman icması daxilində, nə  də, ümumiyyətlə, cəmiyyətimizdə  fərq 
qoyulmur. Bu, Azərbaycan reallığıdır, bizim ən böyük sərvətlərimizdəndir və  uğurlu 
inkişafımızın zəmanətidir. Çünki bu konsensus, bu birlik olmadan biz uğur  əldə edə bilmərik. 
Biz daha da böyük nailiyyətlər  əldə etməkdə, ölkəmizi müasirləşdirməkdə davam etmək 
istəyirik. Biz buna yalnız dostluq və multikulturalizm kimi birgə  dəyərlərəəsaslanaraq nail ola 
bilərik.Ötən il Azərbaycan ilk Avropa Oyunlarına, 2012-ci ildə“Eurovision” mahnı müsabiqəsinə 
ev sahibliyi etmişdir. Bakı  İslam Mədəniyyəti Paytaxtı elan edilmişdir və  gələn il biz İslam 
Həmrəylik Oyunlarını  təşkil edəcəyik. Azərbaycan Avropa Şurasının və eyni zamanda, İslam 
Əməkdaşlıq Təşkilatının üzvüdür. Bu, mədəniyyətlər, ənənələr, dinlər arasında körpüdür və bu, 
bizim məsuliyyətimizdir. Biz bu rolu ilk öncəöz ölkəmizin uğurlu gələcəyi və regionda sabit 
proqnozlaşdırıla bilən vəziyyətin yaradılması naminə oynayırıq. 
Əminəm ki, proqramın vacib mövzularıüzrə müzakirələr regionumuzda və dünyada 
müsbət inkişafa böyük töhfə olacaqdır. Forumun işinə uğurlar diləyirəm. Təşəkkür edirəm.
1
 
                                                            
*
http://www.president.az/articles/18227
 
 

 
16
Məryəm Əlizadə 
Sənətşünaslıq  üzrə  elmlər  doktoru, professor 
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və 
 İncəsənət Universiteti  
 
AZƏRBAYCAN   MULTİKULTURALİZMİ   VƏ   TEATR 
 
Multikulturalizm   nədir? 
Multikulturalizm bir neçə icmanın mədəniyyətinin eyni bir toplumda yan-yanaşı yaşamasını 
və birgə mövcudluğunu bildirən bir anlayışdır. Termin iki mənada işlədilir: təsviri və normativ. 
Təsviri məqsədlə istifadə olunan terminə adətən adi mədəni müxtəliflik faktı aid olur: o, 
ümumilikdə konkret məkanın demoqrafik quruluşuna, bəzən məktəb, biznes, məhəlli,  şəhər və 
yaxud millət səviyyəsində təşkilatlanmaya tətbiq edilir.  
Normativ termin olaraq, o, bu təyinatı  və ya onun institusionallaşdırılmasını  dəstəkləyən 
ideologiya və siyasətə aiddir; bu mənada, multikulturalizm insan həyatının zəngin naxışlarıyla 
bol və insanların öz şəxsiyyətlərini istədikləri şəkildə ifadə etmək arzusunun yer tapdığı sərbəst 
bir cəmiyyətdir. Multikulturalizm çox vaxt mədəni assimilyasiya anlayışları ilə müqayisə edilir 
və “metal əridilən soba” deyil, “salat qabı”, yaxud “mədəni mozaika” kimi təsvir olunur. 
Multikulturalizm tərəfdarları multikulturalizmi tolerant cəmiyyətdə insanlara öz yerlərini 
tapmağa icazə verən və sosial məsələlərə  daha yaxşı uyğunlaşan ədalətli sistem kimi görürlər. 
Onlar deyirlər ki, mədəniyyət vahid bir irq, yaxud vahid bir din üzərində  qərarlaşmayıb;  o, 
dünya kimi dəyişkən çoxsaylı amillərin nəticəsidir. 
Multikulturalizm  əleydarları tez-tez mübahisə edirlər ki, multikulturalizm idealı müxtəlif 
mədəniyyətlərin birgəyaşayışıdır, onların bir-birinə qarşılıqlı  təsir göstərib bir-birini inkişaf 
etdirməsidir, yoxsa bu, arzunun reallıq kimi təqdim olunmasıdır. Çünki multikulturalizmi qəbul 
etməyənlər deyirlər ki, mədəniyyətlər arasında fərqlər var, qalır və qalacaq və bu 
mədəniyyətlərin paradoksları da qalacaq. Iddia olunur ki, əvvəlcə özlərinin başqalarına 
bənzəməyən mədəni dərkinin sinonimi kimi qavranılan Milli Dövlətlər tətbiq etdikləri 
multikulturalizmə uduzur və nəticə olaraq da “sahib millət”in mədəniyyətinə ziyan dəyir. 
Dünya və multikulturalist universal dəyərlər sistemi prinsipi başqasının mövcudluğunu qəbul 
etməyə  əsaslanır. Belə ki, çoxmədəniyyətli dəyərlər sistemi min illər  ərzində harmoniya 
şəraitində yaşayan müxtəlif irqlərin, etiqadların, fərqli kasta və etnosların olduğu cəmiyyətlərdə 
uzun  əsrlər boyu çiçəklənir. Bu, müxtəlif etnosların, müxtəlif dillərin və müxtəlif inancların 
harmoniya şəraitində birgəyaşayışıdır ki, burada zəif təbəqələr və azlıqlar əhalinin çoxluq təşkil 
edən hissəsiylə tamamilə  təhlükəsizlik  şəraitində ömür sürürlər. Bu, varlılarla yoxsulların 
birgəyaşayışıdır. Əslində, multikulturalizm hər bir millətə özünəməxsus sima və xarakter verir. 
Beləliklə, bu birgəyaşayış  bəzi dəyərləri ümumiləşdirərək gündəlik həyatda  əridir. Bu dəyərlər 
insanların həyatda qalmasını təmin edəcək mübarizə və arzulardan ibarətdir. Bu mübarizələrdən 
keçərək cücərən dəyərlər toxuma bənzəyir: o, qadağaları, inancları, həmçinin dilləri özündə 
cəmləşdirirərək bütün qalan dünya ilə  də öz içi və  məzmunu ilə paylaşır. Multikulturalizm 
müxtəlif torpaqlardan gələn çoxlu axınların bəşəriyyətin böyük mirasını yaratmaq üçün 
töküldüyü ümumi bir çayı xatırladır. Buna görə də qatqısız mədəniyyətə xas millət, xalis millət, 
yaxud xalis irq tədricən yayğınlaşır və mədəniyətin səciyyəsinin özü başqa təyinat qazanır, daha 
geniş anlam kəsb etməyə başlayır. 
Teatr mədəniyyət çarxını  fırladan millərdən biridir. Əgər teatr multikulturalist universal 
dəyərlər sistemi çərçivəsində nəzərdən keçirilirsə, onda biz əvvəlcə fikrimizi mədəniyyətlə bağlı 
bu mühüm tezisdə cəmləməliyik, sonra isə konkret olaraq diqqətimizi teatra yönəltməliyik: çünki 
teatr mədəniyyətlə bağlı müzakirələrdən kənarda qala bilməz. Bu fikri daha da genişləndirsək 
qeyd olunmalıdır ki, mədəniyyət özü siyasi nəzəriyyə və siyasi təcrübədən təcrid oluna bilməz. 
Beləliklə, bu mədəniyyət çarxının milləri çoxdur və onlardan hər biri çarxın müəyyən 
istiqamətdə müəyyən məqsədə doğru hərəkət etməsi üçün güc və impuls verir. Çarxın müxtəlif 
milləri dillər, sənətlər, memarlıq, musiqi, rəngkarlıq, folklor tarixi, teatr, məişət və s. kimi qəbul 

 
17
edilə bilər. Bütün bu müxtəlif millər çarxı irəli apararkən bəşəriyyətin ən önəmli xüsusiyyətlərini 
multikulturalist dəyərlərə qovuşdurur. 
“Multikulturalizm” anlayışının Azərbaycan humanitar elminin tezaurusuna daxil olduğu və 
elmi dairələrdə aktivcəsinə  işlədildiyi tarix təqribən son on ili özündə ehtiva edir. Lakin bu 
anlayış olmadan da, onun ətrafında diskussiyalar aparılmadan da azərbaycanlılar hələ çox-çox 
illər bundan öncə mədəniyyətin multikültürəl bir durumunda yaşayırdılar və indi də yaşayırlar. 
Azərbaycan çoxsaylı xalqların məskunlaşdığı bir ölkədir: yəhudilər, ruslar, yəhudilərdən dönmə 
tatlar, talışlar, tatarlar, türklər, ləzgilər, avarlar, udinlər, gürcülər burada həmişə  sərbəst ömür 
sürüblər, özlərinə güzəran qurublar, öz mədəniyyətlərini, yəni öz dillərini, inanclarını, adətlərini, 
mətbəxlərini qoruyub saxlayıblar. Bu ölkədə milli azlıqlardan, onların hüquqlarından və 
problemlərindən danışılsa da, əslində, heç bir azsaylı xalqın nümayəndəsi özünü azlıqda olan 
birisi kimi dərk eləməyib, hiss eləməyib. Adi bir misal çəkim: biz əksər hallarda ünsiyyətdə 
olduğumuz adamın hansı millətdən olduğuna,  əgər milli nişanələr qabarıq tərzdə  nəzərə 
çarpmırsa, fikir vermirik, heç bunu bilmirik də  və bunu soruşmuruq da. Çünki Azərbaycanda 
böyük əksəriyyət sərbəstcəsinə azərbaycanca danışır və bu dili öz ana dili kimi qavrayır. Talış, 
ləzgi, tat, tatar Azərbaycan  ədəbiyyatını öz ədəbiyyatı, Azərbaycan teatrını öz teatrı bilir və 
bundan narahatlıq keçirmir. 
Lakin bununla belə Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların teatrları da mövcuddur. Qaxda 
Azərbaycan Dövlət Gürcü Dram Teatrı, Qusarda Azərbaycan Dövlət Ləzgi Dram Teatrı, Bakıda 
hələ 1921-ci ildən Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrı fəaliyyət göstərir. Hətta Azərbaycanda 
80-ci illərdə “Beserer” eksperimental yəhudi teatr-studiyası da teatr prosesinə qoşulmuşdu. 
Ancaq həqiqət budur ki, bu teatrların heç birinin, təbii ki, Rus Dram Teatrını  çıxmaq  şərtilə, 
Azərbaycan teatr mühitinə, Azərbaycan teatr prosesinə mühüm təsiri olmayıb və yoxdur da: 
onların heç biri öz yaradıcı aktivliyi, yaradıcı energetikası, axtarış potensialı ilə seçilmir. Mən bu 
barədə, bunun səbəbləri haqqında çox düşünmüşəm, cavabını müxtəlif sosio-kulturoloji 
problemlərin müstəvisində axtarmışam və problemin mahiyyətinə əməllicə yaxınlaşmışam. 
Sovet dönəminə qayıtsaq, görəcəyik ki, əslində, Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrı bütün 
millətlərin teatrı olub. Rus Dram Teatrı həm yəhudilərə, həm ləzgilərə, həm də türklərə, eləcə də 
digər milli azlıqların nümayəndələrinə, eyni dərəcədə açıq və doğma olub, birləşdirici funksiya 
daşıyıb. Hətta bu gün Rus Dram Teatrında çalışan etnik rus tapmaq çətindir: orada yaradıcı 
fəaliyyətlə məşğul olanlar etnik yəhudilər, etnik ləzgilər, etnik türklər, etnik avarlardır ki, sərbəst 
şəkildə rusca danıışırlar. Əgər elə isə onda Rus Dram Teatrı kimin teatrıdır: bəlkə bu rus teatrı 
yox, artıq rusdilli teatr kateqoriyasına aiddir? Bəlkə elə bu səbəb ucbatından milli azlıqlar öz 
teatrlarına münasibətdə  təşəbbüssüzdürlər? Axı bu milli azlıqların  əksəriyyəti özünü daha çox 
rus dilində tanıyıb tapa bilir, əlbəttə ki, keçmiş SSRİ-dən qalmış bir miras, bir yadigar kimi. 
Hərçənd problemin başqa bir tərəfi də var. Məsələn, müasir ləzgilər, talışlar Azərbaycan 
ədəbiyyatını, Azərbaycan teatrını elə öz ədəbiyyatları, teatrları sayırlar və bu sahələrdə də aktiv 
məşğul olurlar. Belə olduğu zaman milli azlıqların öz teatrlarını yaratmasına ehtiyac qalırmı? 
Mənə elə gəlir ki, qloballaşma dövründə bu artıq o qədər də aktual deyil. Və multikulturalizm, 
əslində, XX əsrinXXI yüzilə ötürdüyü sınaqdan çıxarılma bir problemdir.  
Əlbəttə, bu qısa məruzəmdə mən birmənalılığa heç də iddialı deyiləm. Hər halda bu mənim 
hissi qavrayışımdır və multikulturalizm bir problem kimi teatrdan o illərdə də, indi də yan ötüşüb 
gedir.