Mədəniyyət və turizm Mündəricat
Yüklə 7,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ədəbiyyat: Azad Nəbiyev. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. II hissə (orta əsr və yeni dövr folklor
yaradıcılığı). Bakı, “El m”, 2006, səh. 28-42. Məmmədov Tariyel. Azərbaycan aşıq yaradıcılığı. Bakı, 2011, səh 54-58. 49 Memarlıq Azərbaycan ərazisi memarlıq abidələri ilə zəngindir. Qədim insanların bədii yaradıcılığı Neolit və Eneolit dövrlərinə aid abidələrdən məlumdur. Təbii-coğrafi və iqlim şəraitinin müxtəlifliyi lap qədim dövrlərdən Azərbaycan sənətkarlarını müəyyən tikinti-memarlıq problemlərinin həllinə sövq edirdi. Müxtəlif memarlıq tikililərinin yaranması və yayılmasında Azərbaycanın tarixən inkişaf etmiş vilayətlərinin önəmli rolu olmuşdur. Qobustanda ən qədim yaşayış yerləri (mağaralar, müxtəlif primitiv sığınacaqlar və sairə) ilə yanaşı, meqalitik memarlıq abidələri - kromlexlər, menhirlər (çoban daşı), dolmenlər və siklop tikililəri də aşkar edilmişdir. Azərbaycanın müxtəlif yerlərində tez-tez təsadüf edilən siklop tikililər xüsusilə maraq doğurur. Hündür daşlardan quraşdırılmış qurğular el arasında "qalaça", yaxud "hörükdaş" adlanır. Naxçıvan şəhəri yaxınlığındakı Çalxanqala (Tunc dövrü) və Arpaçay sahilində Qaratəpə dağındakı Oğlanqala (e.ə. II-I minilliklər) müdafiə tikililəri siklop tikililərə aid edilir. Cənubi Azərbaycan ərazisində, Araz yaxınlığında da bu tipli qala tikililəri (Bastam, Danalı, Qalaoğlu və sairə) aşkar edilmişdir. Başlanğıcını mağara yaşayış məskənlərindən (Azərbaycanda onun ən tipik nümunəsi Azıx mağarasıdır) alan qazma damların təkmilləşməsi nəticəsində sonralar ağacdan pilləvarı örtüklü ev tipi geniş yayılmışdı. Azərbaycanın qədim ev tiplərindən olan qaradamların səciyyəvi xüsusiyyəti onların örtük konstruksiyasında idi. İçərisində ocaq yandırıldığından divarlarını his basmış (adı da buradandır) qaradamlarda tüstü çıxması və işıq düşməsi üçün baca qoyulurdu. Azərbaycan ərazisində Manna dövlətinin təşəkkülü (e.ə. IX-VII əsrlər), daha sonralar Cənubda Atropatena dövlətinin yaranması ilə şəhərlər salınmış, müdafiə tikililəri, əzəmətli qala divarları inşa edilmişdi. Həsənli (Həsənlu) abidələr kompleksi, eləcə də Urmiya gölü sahilindəki qayalarda çapılmış sərdabaların tədqiqi göstərir ki, Azərbaycanda eyvanlı ev tipi VII əsrdən təşəkkül tapmışdır. Həmin dövrün digər memarlıq qurğularından yeganə dini tikili olan od mehrabları (müqəddəs odun saxlandığı yer) zəmanəmizədək gəlib çatmışdır. Bu dövrdə yaranmış tikililər Azərbaycan memarlığının sonrakı inkişafına, eləcə də Əhəmənilər dövlətinin və Ön Asiyanın digər ölkələrinin memarlığına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Atəşpərəstliyin yayılması ilə bağlı yaranan ibadətgahlar (atəşgədələr) islamdan öncə tikilmiş əsas dini binalar olmuşdur. Cənubi Azərbaycanda, qədim Şiz şəhərinin ərazisindəki Təxti-Süleyman adlanan qalada yerləşən Sasanilər dövrünə aid Azərgəşəsb atəşgədəsi bu cür tikililər üçün səciyyəvi olan elementləri özündə birləşdirmişdi. Qafqaz Albaniyasında (e.ə. IV əsr - eramızın VII əsri) şəhərsalma xeyli inkişaf etmişdi. Qəbələ şəhərinin möhkəm qala divarları, saxsı borulardan çəkilmiş su kəməri, Dəmirqapı (Dərbənd) keçidində daşdan tikilmiş müdafiə sistemi ("uzun divarlar"), Çıraqqala (VI əsr), Ləkit kəndindəki dairəvi xristian məbədi (V-VI əsrlər), Qum kəndindəki bazilika (təqr. VI əsr), Mingəçevirdəki məbədlər kompleksi (VII əsr) və sairə şəhərsalma mədəniyyətinin yüksək səviyyəsini göstərir. Sasanilər dövrü memarlıq abidələrindən müdafiə tikililəri xüsusilə diqqəti cəlb edir. Bakıdakı Qız qalası və ətrafındakı inşaat kompleksi, Xəzər dənizinin sahilindən başlayaraq, Babadağın ətəyində qurtaran Gilgilçay səddi, Beşbarmaq səddi (Dəvəçi rayonu ərazisində) Azərbaycanda istehkam tikililərinin inkişafı haqqında geniş təsəvvür yaradır. Ərəb istilasından (VII əsr) sonra Azərbaycanda islam dininin yayılması ilə bağlı memarlığın da inkişaf yönü dəyişdi. Yeni tipli binalar - məscid, mədrəsə, türbə, karvansara və sairə tikilməyə başladı. Bərdə, Ərdəbil, Marağa, Urmiya, Şamaxı, Şəmkur (Şəmkir), Şabran, Beyləqan, Gəncə və Naxçıvan bu dövrdə Azərbaycanın ən önəmli şəhərləri idi. Şamaxı, Gəncə və Beyləqanın böyük şəhərlərə çevrilməsi də məhz bu dövrə aiddir. Erkən feodal şəhərlərinin formalaşmasında möhtəşəm qala divarları ilə əhatələnmiş içqalaların mühüm əhəmiyyəti vardı. Feodal hakimlərinin sarayları yerləşən içqalaların ətrafında "şəhristan" adlanan yaşayış məskənləri salınır, iri inzibati və ictimai binalar tikilirdi. Bu dövrdə islam dini ilə bağlı tikililərlə yanaşı, Qafqaz Albaniyasının bəzi əyalətlərində xristian məbədləri, müdafiə istehkamları inşa edilirdi. Bunlardan indiki İsmayıllı rayonunun ərazisindəki Cavanşir qalası (təqribən VII əsr) və Qazax rayonunun Yuxarı Əskipara kəndi yaxınlığındakı qala kompleksi (V-VIII əsrlər) diqqəti cəlb edir. Orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisində inşa edilmiş alban tikililəri memarlığın inkişafında önəmli rol oynamışdır. Bu abidələrdən Zaqatala rayonundakı Paşan və Muxax kəndində IV-V əsrlərə aid tikili qalıqları, 50 Şəki rayonunun Böyük Gəldək kəndində Govurqala (VI əsr), Qəbələ rayonundakı Böyük Əmirli kəndində (IV- VIII əsr) alban məbədləri, Oğuz şəhərində alban kilsəsi (orta əsrlər), Dağlıq Qarabağın Xocavənd rayonunun Qarakənd kəndində alban kilsəsi (I əsr), Sos kəndində (IV əsr), İatsi kəndində (V, VII və VIII əsrlərə aid 4 məbəd), Taqaverd kəndində (675), Güneyçartar kəndində (1236) alban məbədləri, Ağdərə rayonunun Aterk (V əsr), Kolatağ (614), Qoçoqot (672, 698), keçmiş Dostahir (713), Qasapet (718), Çıldıran (XII əsr) kəndlərində, eləcə də Yuxarı Qarabağın Susanlıq (IV-VI əsrlər), Vanq (IX əsr), Traxtik (1094), Tsakuri (1131), Məmmədadzor (1147), Tuğ (1197) kəndlərində, Əsgəran rayonunun Şuşikənd (905), Çanaqçı (1065 və 1100), Xaçmaç (1100), Xantsk (1122), Xındırıstan (1202) kəndlərində alban məbədləri dövrümüzədək mühafizə olunmuşdur. Ərəb xilafətinin yüksəlişi dövründə Azərbaycan memarlığının inkişaf mərkəzlərindən biri də Bərdə şəhəri idi. Mənbələrdə "bu yerlərin Bağdadı" adlandırılan Bərdədə geniş tikinti işləri aparılmış, çoxlu məscid və başqa dini binalar, karvansara, bazar, hamam və sairə tikilmişdi. Xilafətin zəifləməsi nəticəsində Azərbaycanda kiçik feodal dövlətlərinin yaranması ilə bağlı X-XII əsrlərdə müxtəlif memarlıq məktəbləri formalaşdı (Arran, Təbriz, Naxçıvan, Şirvan-Abşeron). Azərbaycan memarlıq məktəbləri arasında ümumi üslub yaxınlığı var idi. Arran memarlıq məktəbinə (Gəncə, Bərdə, Beyləqan) mənsub sənətkarların yaratdığı binaların əksəriyyəti Gəncə zəlzələsi (1139) və monqol hücumları (XIII əsr) zamanı dağılmışdır. Gəncə və Beyləqanda aparılan arxeoloji tədqiqatlar bir sıra tikili qalıqlarını aşkara çıxarmışdır. Gəncə çayı üzərindəki 3 körpü (XII əsr), Beyləqandakı yaşayış evləri, hamam və sairə qalıqları Arran memarlıq məktəbinin üslub özəllikləri haqqında aydın təsəvvür yaradır. Arran memarları böyük şöhrət qazanmış, başqa ölkələrə dəvət olunmuşlar. Amasyadakı (Türkiyə) məscidin minarəsi üzərində qalmış kitabədə onun 1236-1246- cı illərdə arranlı memar Məhəmməd ibn Mahmud tərəfindən tikildiyi yazılmışdır. Naxçıvan memarlıq məktəbinin abidələri müxtəlif rəngli kaşıdan ornamentli baştağ kompozisiyalarının tətbiqi, Şirvan-Abşeron məktəbinə mənsub tikililər sadə memarlıq bölgüləri və dekorativ oyma bəzəkləri ilə seçilir. Təbriz məktəbinin ən yaxşı abidələri üçün dəbdəbəli quruluş, dekorların müxtəlifliyi səciyyəvidir. Bu dövrdə Azərbaycanda inkişaf etmiş memarlıq qurğularından minarələr diqqəti cəlb edir. Dövrümüzədək gəlib çatmış abidələrdən məlum olur ki, Azərbaycanda minarələrin formalaşması prosesi sürətlə keçmiş, artıq XI əsrin əvvəllərində adi minarə tipləri meydana gəlmişdir. XIX əsrin ortalarınadək mövcud olmuş Şəmkur (Şəmkir) minarəsi (XII əsr) məlum minarələrin ən kamil örnəyi olmuşdur. Bişmiş kərpicdən tikilmiş minarənin hündürlüyü 60 m idi. Onun firuzəyi mina ilə işlənmiş həndəsi ornamentli bəzəkləri, minimal diametri Azərbaycan memarlarının yüksək ustalığını nümayiş etdirirdi. XII əsrin başlanğıcı Azərbaycanda feodal dövlətlərinin yaranması və güclənməsi ilə səciyyələnir. Bu dövrdə Azərbaycanın siyasi müstəqilliyi yerli mədəniyyət ənənələrinin inkişafı üçün imkan yaratdı. Ölkənin əksər vilayətlərini birləşdirən dövlətlərin yaranması incəsənət və memarlığın inkişafına, memarlıq-inşaat ənənələri əsasında yerli memarlıq məktəblərinin meydana gəlməsinə səbəb oldu. Arran memarlıq məktəbini təmsil edən Gəncə, Beyləqan və Bərdədən sonra Naxçıvan (Naxçıvan memarlıq məktəbi), Şamaxı (Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi), Təbriz və Marağa (Təbriz memarlıq məktəbi) şəhərləri Azərbaycan memarlığının mərkəzləri oldu. Naxçıvan memarlıq məktəbinə mənsub tikililərdə əsas inşaat materialı kərpic idi. Burada müxtəlif kompozisiyalı inşaat və bəzək üslubları işlənib hazırlanırdı. Bu məktəbin ən yüksək zirvəsini Naxçıvandakı Yusif Küseyir oğlu (1162) və Mömünə xatın (1186) türbələrinin, eləcə də hazırda mövcud olmayan dini tikililər kompleksinin müəllifi memar Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvaninin yaradıcılığı təşkil edir. Əcəminin yaradıcılığı üçün obrazın monumentallığı, kompozisiyanın mütənasibliyi və dekorların zərifliyi, öz dövrünə görə rasional konstruksiyaların tətbiqi, ornament bəzəklərinin oynaqlığı səciyyəvidir. Onun ornament kompozisiyaları bədiiliklə riyazi təfəkkürün üzvi birləşməsinə əsaslanır. Əcəminin yaratdığı kompozisiya və dekorativ bəzək üslubu Azərbaycanın, eləcə də bir sıra ölkələrin türbə tikililərinə böyük təsir göstərmişdir. Marağadakı Göy günbəz türbəsi (1196-cı il, memar Əhməd Məhəmməd oğlu) Əcəmi üslubuna xüsusilə yaxındır. Marağa abidələri Azərbaycan memarlığının inkişafında əsas yer tutmuşdur. Bunlardan dövrümüzədək çatmış ən qədimi Qırmızı günbəz türbəsidir (1148-ci il, memar Bəkir Məhəmməd). Urmiyada tikilmiş "Üç günbəz" türbəsi (1185-ci il, memar Əbu Mənsur Musa oğlu) memarlıq quruluşuna görə Marağa abidələrinə yaxındır. 51 Naxçıvan məktəbinin kərpic tikililərində formalaşmış memarlıq üslubları daşdan tikilmiş türbələrdə - Culfa rayonunun Cuğa kəndi yaxınlığındakı Gülüstan türbəsində (XIII əsrin əvvəli), Füzuli rayonunun Babı kəndindəki Şeyx Babı Yəqubi türbəsində (1273-1274-cü illər, memarının Əli Məcidəddin olması güman edilir) və Aşağı Veysəlli kəndindəki Mirəli türbəsində (XIII-XIV əsrlər), Zəngəzurun Səlim keçidindəki Səlim karvansarasında (1328/1329), İrəvan şəhərinin 7-8 km-də yerləşən Cəfərabad kəndindəki Pirhüseyn türbəsində (1413) əksini tapmışdır. Bərdədə (1322-ci il, memar Əhməd Əyyub oğlu əl-Hafiz Naxçıvani) və Şərur rayonunun Qarabağlar kəndində (qoşa minarəli türbə; minarələr - XII əsr-XIII əsrin əvvəli, türbələr - XIV əsrin əvvəli) qalmış türbələrin oxşarlığına, hər ikisinin XIV əsrin əvvəlində tikilməsinə əsasən bu abidələrin eyni memar tərəfindən yaradıldığı ehtimal olunur. XII əsr Azərbaycan memarlığı Kiçik Asiyada Səlcuqilər dövlətinin xatirə tikililərinə xüsusi təsir göstərmişdir. Bəzi hallarda bu təsir müəyyən bir binanın tikintisi üçün Azərbaycan memarlarının başqa ölkələrə dəvət edilməsi ilə bağlı olmuşdur. X-XII əsrlərdə yaşayıb yaratmış bir çox Azərbaycan memarı, bənna və bəzək ustalarının adları müxtəlif tikililərin kitabələrində, daş plitələrində, dekor elementlərində və sairədə dövrümüzədək çatmışdır. Bunlardan Məhəmməd Cəfər oğlu (Beyləqan rayonunun "Peyğəmbər" qəbiristanlığındakı kitabəli plitə, X əsr), İbrahim Osman oğlu (Gəncə darvazası, 1063-cü il), Məhəmməd Əbubəkr oğlu (Bakıda Sınıqqala məscidi, 1078-ci il), Möhsün (XI əsr; əsərləri məlum deyil), onun oğlu Bəndan Möhsün oğlu (XII əsr; əsərləri məlum deyil), nəvəsi Bəkir Məhəmməd, Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani, Aşur İbrahim oğlu (İçərişəhərdəki İbrahim məscidinin daş mehrabı, 1171-ci il), Əmirəddin Məsud (XII əsr; əsərləri məlum deyil), Əbu Mənsur Musa oğlu, Əhməd Məhəmməd oğlu, Cəmaləddin (Ordubad rayonunun Xanağa kəndindəki Əlincəçay xanəgahında türbə, XII əsrin sonu-XIII əsrin əvvəli), Əhməd Əbubəkr oğlu (XIII əsr, Mərənd; əsərləri bəlli deyil), Əbdülməcid Məsud oğlu (Mərdəkanda dairəvi qəsr, 1232-1233-cü illər), Zeynəddin Əburəşid oğlu Şirvani (Bakı limanında Şirvanşahların "Bayıl qəsri" iqamətgahı, 1235-ci il), Bədrəddin Təbrizi (Türkiyənin Konya şəhərində Cəlaləddin Ruminin türbəsi, 1273-cü il), Məhəmməd Mahmud oğlu (Arran; Turkiyənin Amasya şəhərində məscid minarəsi, 1236-1246-cı illər), Mahmud Maqsud oğlu (Pirsaatçay xanəgahının minarəsi, 1256-ci il), Mahmud Məsud oğlu (Bakıdakı Şəfiulla məscidi, X1V əsr), nəqqaş Əbdülmömin Şərəfşah oğlu (Təbriz; Urmiyada məscid mehrabının oyma naxışları, 1277-ci il), Mahmud Səd oğlu (Bakı yaxınlığında Nardaran kəndindəki qəsr, Bibiheybət məscidinin minarəsi, 1305-1313-cü illər), Əhməd Əyyub oğlu əl-Hafiz Naxçıvani (Bərdə türbəsi, 1322-ci il), gəctəraş Nizam Bəndgir (Mərənd şəhərindəki Cümə məscidinin gəcdən oyma bəzəkləri, 1329-cu il), Hacı Məhəmməd (Təbrizdə, İsfahanda karvansara, 1331-ci il), Şahbənzər (Ağdam rayonunun Xaçındərbətli kəndində türbə, 1314-cü il), Quştasf Musa oğlu (Nardaran, Xan hamamı, 1388-ci il) və başqaları X-XIV əsrlərdə Azərbaycan memarlığının ən dəyərli nümunələrini yaratmışlar. VII-XIII əsrlərdə Azərbaycanda bir sıra möhtəşəm körpülər salınmışdır. Bunlardan Araz çayı üzərindəki 15 aşırımlı (VII əsr) və 11 aşırımlı (XI əsr) Xudafərin körpüləri, indiki Qazax rayonundakı 4 aşırımlı Sınıq körpü (Qırmızı körpü, XII əsr), Gəncəçayın üzərindən salınmış 3 körpü (qalıqları; XII-XIII əsrlər), Cənubi Azərbaycanın Miyanə şəhəri yaxınlığında, Qızılüzən çayı üzərindəki körpü (Qız körpüsü, XII əsr) və başqaları xüsusilə diqqəti cəlb edir. Şirvan-Abşeron memarlıq abidələri üçün daş konstruksiyalar, həcm- məkan həllinin lakonikliyi, daş üzərində oyma nəbati naxışlar səciyyəvidir. Bakıdakı Sınıqqala məscidinin minarəsi (1078-ci il, Məhəmməd Əbubəkr oğlu), Mərdəkan qalaları (Dördkünc qala, 1187-1188-ci illər; Dairəvi qala, 1232-1233-cü illər, memar Əbdülməcid Məsud oğlu), Nardaran qalası (1301-ci il, memar Mahmud Səd oğlu), Ramana qalası (XIV əsr) və sairə bu məktəbin ən yaxşı abidələri sırasına daxildir. XIII əsrdə Bakı limanında tikilmiş və hazırda suyun altında qalmış Şirvanşahların "Bayıl qəsri" adlı iqamətgahı da bu dövrün maraqlı tikililərindəndir. Bürclü divarlarla əhatə olunmuş bu binalar kompleksi (1235-ci il, ustad Zeynəddin Əburəşid oğlu Şirvani və ehtimal ki, memar Əbdülməcid Məsud oğlu) üzərindəki daş oymalar, yazı və təsvirlər qurşağı ilə birlikdə nadir memarlıq ansamblıdır. Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinə mənsub olan tikililərdən biri də XIII-XIV əsrlərdə formalaşmış Pirsaatçay xanəgahıdır. Pir Hüseyn türbəsinin ətrafında salınmış bu dini kompleksdəki minarənin üzərində onun tikilmə tarixi (1256) və memarın adı (Mahmud Maqsud oğlu) qalmışdır. Mərəzədəki Diribaba türbəsi (1402) və Bakıdakı Şirvanşahlar sarayı kompleksində (1420-1460) Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinin yetkin dövrü əksini tapmışdır. Əsas saray binası (1420-ci illər), ona bitişik Divanxana (1450-ci illər), türbə (1435-ci il, memar Əli), məscid (1442) və sairə kompleksin ən maraqlı tikililərindəndir. Şirvanşahlar sarayı ansamblının kompozisiya ahəngdarlığı, binaların miqyasının məharətlə uyğunlaşdırılması, yeganə inşaat materialı - hamar yonulmuş yerli əhəngdaşının tətbiqi, əzəmətli baştağ 52 quruluşu, daş üzərində zərgər dəqiqliyi ilə işlənmiş oyma naxışlar və memarlıq elementlərinin uyarlığı Azərbaycan memarlığının şah əsərlərindən olan bu kompleksə təntənəli görkəm verir. XIII əsrin ortalarında Elxanilər dövlətinin yaranması memarlıq sahəsində müəyyən canlanmaya səbəb oldu. Elxanilər sülaləsinin banisi Hülakü xanın hakimiyyəti illərində [1256-1265] Marağa rəsədxanası tikildi. Dövlətin paytaxtının Təbrizə köçürülməsi ilə şəhər əsas memarlıq-sənətkarlıq mərkəzinə çevrildi. Təbrizin ətrafında Qazaniyyə (Arquniyyə), qala divarları içərisində isə Rəşidiyyə kimi şəhərciklər salındı. Qazan xanın vəziri Rəşidəddinin tikdirdiyi Rəşidiyyə xüsusilə məşhur idi. Akademiya şəhərciyi kimi tanınan Rəşidiyyədə 24 karvansara, 1500 dükan, təqribən 30 min yaşayış evi, kitab fondu 60 min nüsxədən ibarət 2 kitabxana, 2 cümə məscidi, mədrəsələr, hamamlar, bağlar, dəyirmanlar, yun parça və kağız karxanaları, boyaqxana, zərbxana və sairə tikililər olmuşdur. Rəşidiyyənin əsas memarlıq özəyini Günbəd (Rəşidəddin türbəsi), Dər üş-Şəfa (Şəfa evi) xəstəxanası, Abadsaray bağ-saray kompleksi təşkil edirdi. XIV əsrin möhtəşəm tikililərindən Təbrizdəki Əlişah məscidi və Sultaniyyədəki Ulcaytu Xudabəndə türbəsi (1305-1313) diqqəti cəlb edir. Hər iki abidəni Elxani hökmdarı Ulcaytu Məhəmməd Xudabəndə tikdirmişdir (Əlişah Təbrizi bu abidələrin memarıdır). Sonralar Ərk qalası adı ilə tanınan möhtəşəm Əlişah məscidi və əzəmətli Sultaniyyə türbəsi bir sıra abidələrin tikintisinə təsir göstərmişdir. Teymurun Səmərqənddə tikdirdiyi məscid və mədrəsələrin memarlıq quruluşu üçün Əlişah məscidi örnək olmuş, Ulcaytu Xudabəndə türbəsinin tikilməsindən yüz il sonra italyan memarı F.Brunelleskinin Florensiyada ucaltdığı Santa-Mariya del Fyore kilsəsinin günbəzində Sultaniyyə türbəsinin konstruktiv üsullarından istifadə edilmişdir. XV əsr Təbriz memarlıq məktəbinin ən gözəl abidələrindən biri Təbrizdəki Göy məsciddir (1465-ci il, memar Xacə Əli Gücəci, nəqqaş Nemətulla Bevvab). "İslamın firuzəsi" adlandırılan Göy məscidin memarlıq quruluşu, monumental günbəzi, kvadrat biçimli böyük salonu, rumi və islimi naxışları, kaşı və oyma bəzəkləri, nəstəliq, kufi, süls və rüqə xətləri ilə işlənmiş kitabələri XV əsrdə Azərbaycan memarlıq-inşaat sənətinin yüksək inkişaf səviyyəsini göstərir. XV əsrin sonu-XVI əsrin əvvəllərində Səfəvilər dövlətinin yaranması və Təbrizin paytaxt elan edilməsi, eləcə də Şirvanın inzibati mərkəz kimi əhəmiyyətini itirməsi ilə Azərbaycanın siyasi və iqtisadi həyatı ölkənin cənubunda mərkəzləşdi. Azərbaycan memarlığında Təbrizin mövqeyi xüsusilə gücləndi. Tikililərin təbii şəraitlə üzvi şəkildə əlaqələndirilməsi, bitkin kompozisiyası və əzəmətli baştağ quruluşu, kəsmə kaşıdan zövqlə tərtib edilmiş kitabə və ornamentlərin tətbiqi memarlıq abidələrində başlıca xüsusiyyətlərə çevrildi. XV-XVI əsrlərdə Azərbaycan memar və nəqqaşları başqa ölkələrdə də fəaliyyət göstərmiş, müxtəlif şəhərlərdə maraqlı sənət örnəkləri yaratmışlar. Bursa, Qahirə, Bağdad, Dəmirqapı (Dərbənd), Herat, Səmərqənd və sairə şəhərlərdəki bir sıra memarlıq abidələrində Azərbaycan memarlarının "imzaları" qalmışdır. Bursa şəhərindəki Yaşıl türbənin (1420-1421) nəfis naxışlarla bəzədilmiş qapılarını azərbaycanlı usta Əhməd Təbrizli hazırlamışdır. Türbənin yaxınlığındakı Yaşıl camenin (1424) mehrabını Təbriz ustaları özlərinin hazırladıqları müxtəlif boyalı kaşı üzlüklərlə bəzəmişlər. Çaldıran vuruşmasından (1514) sonra I Sultan Səlim tərəfindən İstanbula aparılmış azərbaycanlı memar Əli Təbrizli (Əsir Əli, Əcəm Əli təxəllüsləri ilə də tanınmışdır) İstanbuldakı Topqapı sarayının baştağını və Sultan Səlim məscidini (1522) tikmişdir. XVI-XVII əsrlər memarlığı müəyyən dərəcədə keçmiş dövr ənənələrinin davamı olmuşdur. Bu dövrdə Cənubi Azərbaycanda şəhərsalma işləri geniş vüsət almışdı. Azərbaycanın Təbriz, Ərdəbil, Bakı, Gəncə, Şamaxı və Naxçıvan kimi iri şəhərləri haqqında tarixi qaynaqlarda geniş məlumat verilir. Şəhərsalma mədəniyyətinin öyrənilməsində Bakı, Gəncə, Şamaxı, Naxçıvan və Şəkinin XVIII əsr-XIX əsrin əvvəllərində rus hərbi mühəndisləri tərəfindən tərtib edilmiş planları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. XVI əsrdə dini binaların tikintisi, əsasən, Azərbaycanın cənub vilayətlərində aparılmışdır. Ölkənin şimalında (xüsusilə Şirvanda) bu cür tikililər məhdud xarakter daşımış, dini binalar, əsasən, Abşeronda tikilmişdir. Abşeronun əski yaşayış məskənlərində (Buzovna, Maştağa, Mərdəkan, Nardaran, Keşlə və sairə) XVII əsrə aid məscidlər qalmışdır. Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən olan Ərdəbildə Səfəvilər sülaləsinin nekropolu - Şeyx Səfiəddin kompleksi diqqəti cəlb edir. XVI əsrdə buradakı Şeyx Səfi türbəsinin ətrafında müxtəlif təyinatlı binalardan (türbələr, məscid, zəvvarlar üçün otaqlar və sairə) ibarət iri kompleks yaradılmışdır. Kompleksin ən qədim tikilisi Cənnətsara məscididir (XIII əsr). Cənnətsara məscidindən sonra ansamblın əsas binası olan Şeyx Səfi türbəsi tikilmiş (XIV əsr, memar Əziz Məhəmməd oğlu), XVI-XVII əsrlərdə başqa bina və tikililər kompleksi tamamlanmışdır. Gəncədəki İmamzadə türbəsi (XIV-XVII əsrlər) də Azərbaycanın önəmli dini tikililərindəndir. Üzərindəki kitabədə türbənin imam Məhəmməd Bağırın oğlu İbrahimin qəbri üzərində tikildiyi göstərilir. Kərpicdən tikilmiş türbənin ətrafında kiçik məscidlər, təkyələr, karvansara tipli evlər, alaqapı və köməkçi binalardan ibarət dini kompleks yaradılmışdır. Memarlıq quruluşuna görə türbənin XIV əsrin sonu-XV əsrin əvvəllərində, ətrafındakı kompleksin isə XVII əsrdə tikildiyi ehtimal edilir. Gəncənin Cümə məscidi (1606-cı il, memar Şeyx Bəhaəddin) özünəməxsus memarlıq quruluşu, bayıra açılan dərin tutumlu baştağ-eyvanları, dövrünə görə böyük diametrli günbəzi (17 m) ilə diqqəti cəlb edir. Məscidin girəcəyində qoşa minarə ucaldılmış, qarşısında geniş meydan salınmışdır. Xalq arasında Şah Abbas məscidi kimi tanınan bu abidənin minbərinin üzərindəki oyma bəzəkli 53 ağac şəbəkələri şəbəkəçilik sənətinin nadir nümunələrindəndir. Nardaran kəndindəki Baxşəli məscidində (1663- cü il, ustad Murad, bənna Əli) XVII əsr Abşeron dini tikililərinin özəllikləri əksini tapmışdır. Bərdədəki İmamzadə məscidi dövrümüzədək çatmış nadir abidələrdəndir. Türbə və məsciddən ibarət olan bu abidənin türbəsinin XIV əsrdə tikildiyi, XVIII əsrdə isə bərpa edildiyi ehtimal olunur. Rus şərqşünası B.A.Dornun fikrincə, burada əvvəlcə İmamzadə türbəsi olmuş, sonralar onun ətrafında məscid (1868-ci il, memar Kərbəlayı Səfixan Qarabaği) tikilmişdir. XII-XV əsrlərdə qülləvarı, səkkizüzlü, günbəzli və qülləvarı-günbəzli türbə tipləri üstünlük təşkil edirdi. XVI-XVII əsrlərdə isə daha çox səkkizüzlü türbələr tikilirdi. Belə türbələrin yeraltı sərdaba bölməsi olmurdu. Dəfn yeri üstü plitəli adi qəbir xarakteri daşıyırdı. Bu dövrdə daha az ömürlü türbə tipi günbəzli sərdabalar olmuşdur. Onların sferik günbəzlə örtülən zalları dördkünc planlı idi. Naxçıvandakı İmamzadə türbəsi, indiki Goranboy rayonunun Rəhimli kəndindəki Adıgözəl bəyin ailə türbəsi, Qusar rayonunun Həzrə kəndində Şeyx Cüneyd türbəsi günbəzli türbələr qrupuna daxildir. Ərdəbil yaxınlığındakı Kəlxoran (Kəhrəlan) kəndində Şeyx Cəbrayıl (Şeyx Səfiəddinin atası) türbəsi yerləşir. Türbənin əsas dəfn yeri günbəzlə örtülmüş səkkizüzlü zaldan ibarətdir. Türbə plan quruluşuna və tutum-məkan həllinə görə Həzrə kəndindəki Şeyx Cüneyd türbəsinə uyğundur və XIV-XVII əsrlərdə tikildiyi ehtimal edilir. Şamaxı rayonunun Kələxana kəndindəki türbələr qrupu XVII əsr Azərbaycan qülləvarı türbələrinin ən bitkin nümunələrindəndir (9 türbədən 8-i qalmışdır). Qəbələ rayonunun Həzrə kəndindəki Şeyx Bədrəddin türbəsi (1446), Şeyx Məhəmməd türbəsi (XV əsr), Şeyx Mənsur türbəsi (1572), Tovuz rayonunun Yanıqlı kəndindəki türbələr kompleksi (3 türbə; XVII əsr) və sairə abidələr XV-XVII əsrlərə aid türbələr içərisində maraqlı memarlıq quruluşu ilə seçilirlər. XVII-XVIII əsrlərdə ticarətin inkişafı ilə bağlı, müxtəlif təyinatlı binaların tikintisi genişləndi. Şamaxı, Gəncə və Bakıda karvansaralar, Ərdəbil (Qeysəriyyə bazarı) və Təbrizdə örtülü bazarlar, eləcə də dini binalar və yaşayış evləri inşa edildi. Karvansaralar Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmış ictimai tikili olmuşdur. Bu dövrdə Azərbaycan şəhərlərinin strukturunda yaşayış evləri, məscidlər, karvansaralar və sairə ticarət tikililəri başlıca yer tuturdu. Karvansaralar daha çox ticarət əhəmiyyətinə malik olan şəhərlərdə, yaxud karvan yollarının üstündə tikilirdi. Şərq ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycan şəhərlərində də hamam binaları geniş yayılmışdı. Hamamlar sanitariya-gigiyena funksiyası daşımaqla yanaşı, həm də istirahət, görüş, söhbət və stolüstü oyunlar, həmçinin mərasimlər yeri idi. Azərbaycan hamamlarının ən yaxşı örnəkləri Abşeronun Nardaran kəndində (1388-ci il, memar Kəştasif Musa oğlu), Bakının İçərişəhər bölməsində (Qasım bəy hamamı, XIV əsr; Hacı Qayıb hamamı, XV əsr), Basqalda (XVII əsr), Gəncədə (Çökək hamam, XVII əsr), Şuşada (Merdinli məhəlləsinin hamamı), Qubada (Çuxur hamam), Şəkidə (Ağvanlar hamamı; hər üçü XIX əsr), Ağdamda (Abdal Gülablı kəndinin hamamı, 1900-cü il, memar Kərbəlayı Səfixan Qarabaği) qalmışdır. Müxtəlif təyinatlı memarlıq abidələri ilə yanaşı, körpü tikililəri də dövrümüzədək çatmışdır. Körpülər Bakı, Şamaxı, Gəncə, Ərdəbil və başqa şəhərlər arasında, yaxud şəhərləri birləşdirən yolların üstündə tikilirdi. XVIII əsrdə Azərbaycanın ayrı-ayrı xanlıqlara parçalanması, ölkənin iqtisadi cəhətdən dağınıqlığı memarlıq və inşaatın inkişafında durğunluğa səbəb oldu. Ayrı-ayrı hallarda keçmiş ənənələr əsasında tikilmiş binaların memarlıq həllində inşaat sənətinin geriləməsi özünü göstərir. Bununla yanaşı, şəhərsalma sahəsində müəyyən dönüş yarandı. İri şəhərlər, habelə əvvəllər az əhəmiyyətli yaşayış məntəqələri olmuş Şəki və Şuşa kimi yaşayış məntəqələri xanlıq mərkəzinə çevrildikdən sonra daha da böyüyüb genişlənirdi. XVIII əsr tikililərinin çoxu ifadəlilik baxımından zəif təsir bağışlayır. Bu binaların memarlıq quruluşu feodal pərakəndəliyi şəraitində monumental memarlığın tənəzzülünü aydın ifadə edir. Həmin dövrdə kənd yerlərində və ayrı-ayrı şəhərlərdə tikilmiş məhəllə məscidlərində xalq memarlığının (xüsusilə yaşayış evlərinin) bir çox cəhətləri öz əksini tapmışdır. Bu baxımdan Ordubaddakı Dilbər məscidi (XVIII əsrin sonu) daha səciyyəvidir. Memarlıq xüsusiyyətlərinə görə eyniyyət təşkil edən bu cür məscidlərə Şuşa, Zaqatala, Salyan və sairə yerlərdə təsadüf olunur. XVIII əsrin dini tikililərindən Suraxanıdakı atəşpərəst məbədi - Atəşgədə maraqlı memarlıq örnəyidir. Plan quruluşuna görə şəhər karvansaralarına oxşayan atəşgədə beşguşəli daxili həyəti əhatə edən hücrələrdən və həyətin ortasında tikilmiş üstü günbəzli dördbucaqlı "od məbədi"ndən (ibadətgahdan) ibarətdir. Abidənin əsası qədim dövrlərdə qoyulmuş, indiki binası isə 1713-cü ildə Hindistanın Multan vilayətindən gəlmiş atəşpərəst tacir və zəvvarlar tərəfindən tikdirilmişdir. XVIII əsr memarlığında müdafiə tikililəri, həmçinin yerli hakimlər üçün tikilən içqala və xan sarayları əsas yer tuturdu. Bu dövrün ən əhəmiyyətli memarlıq abidəsi xalq tətbiqi sənətinin bir çox növü ilə üzvi şəkildə əlaqələndirilmiş Şəki xanlarının sarayıdır (XVIII əsrin 60-cı illəri). Sarayın nəbati ornament kompozisiyalarından, insan və quş rəsmlərindən, müharibə və ov səhnələrindən ibarət divar rəsmləri XIX-XX əsrlərdə dəfələrlə bərpa edilmişdir. Həmin dövrdə Şəki xanlarının sarayı ilə yanaşı, İçərişəhərdəki Bakı xanlarının evi də diqqəti cəlb edirdi. Qarabağ xanı Pənahəli xanın inşa etdirdiyi Əsgəran qalası (sonradan İbrahim xan tərəfindən genişləndirilmişdir) XVIII əsrin ən iri müdafiə tikilisidir. Azərbaycanda yaşayış binaları haqqında ardıcıl məlumata, əsasən, XVIII əsrdən təsadüf edilir. Ölkənin təbii coğrafi şəraiti, ərazinin ovalıq, düzənlik və yüksək dağlıq rayonlardan ibarət olması, əhalinin istehsal fəaliyyəti, eləcə də yerli inşaat materialı xalq yaşayış evlərinin memarlıq quruluşunu formalaşdırmışdır. Yaşayış 54 evlərində eyvanın, yaxud örtülü balkonun olması, otaqların interyerində çoxlu yük yeri, taxça, yaxud camaxatan, rəf, yaxud ləmə (bəzi yerlərdə "zeh" də adlanır), buxarı və sairə düzəldilməsi Azərbaycanın, demək olar ki, bütün bölgələri üçün ortaq cəhət olmuş, ayrı-ayrı yerlərdə müxtəlif şəkildə memarlıq həllini tapmışdır. XVIII-XIX əsrlər xalq yaşayış evlərinin maraqlı örnəkləri Zaqatala, Şəki, Ordubad, Şuşa, Quba, Qonaqkənd, Gəncə və Abşeronda qalmışdır. XVIII əsr Azərbaycan türbələrinin az bir qismi dövrümüzədək gəlib çatmışdır. XIX əsrin ilk illərində tikilmiş "Yeddi gözəl" türbələr kompleksindən (Şamaxı qəbiristanlığında) 4 türbə qalmışdır. Azərbaycanın səkkizüzlü türbələr qrupuna aid edilən bu abidələr Şamaxı hakimi Mustafa xanın ailə üzvləri üçün tikilmişdir. Ən erkəni xanın anasının dəfn edildiyi türbədir (1810-cu il, memar Ustad Tağı). XV-XVIII əsrlərdə azərbaycanlı memar, bənna və ustalardan Ustad Hacının oğlu (memar; Mərəzədəki Diribaba türbəsi, 1402-ci il), Məhəmməd Məcid Təbrizi (nəqqaş; Bursadakı Yaşıl camenin mehrabı, 1424-cı il), Hacı Əhməd oğlu Əli (ağac üzərində oyma ustası; Bursadakı camenin qapısı), Memar Əli (Məhəmməd Əli; Bakıda Şirvanşahlar sarayı kompleksində 1435-ci il tarixli türbə), Hacı Əhməd (memar; Dərbənddəki Qırxlar darvazası və Böyük məscid, XV əsr), Yusif Ustad Zahir oğlu (memar; Qəbələ rayonunun Həzrə kəndindəki Şeyx Bədrəddin türbəsi, 1446-cı il), Tacəddin (memar; Quba rayonunun Agbil kəndində türbə; 1446-cı il, qalmışdır), Xoca Əli Hasil Təbrizi (memar; Heratdakı Müsəlla ansamblının mədrəsəsi, XV əsr), Şəmsəddin (memar; Məşhəddə Şah məscidi, 1451-ci il), Nemətulla Bəvvab Məhəmməd oğlu (xəttat və kaşı ustası; Təbrizdəki Göy məscidin kitabələri, 1465-ci il), Şəmsəddin Təbrizi (memar; İsfahandakı Ali məscid, 1522-ci il), Şəmsəddin Şəmaxi (memar; Qəbələ rayonunun Həzrə kəndindəki Şeyx Mənsur türbəsi, 1570-ci il), Əsir Əli (Türkiyənin, Bolqarıstanın, Bosniya və Herseqovinanın bir sıra şəhərlərində çoxlu bina tikmişdir; əsas işləri - İstanbulda Topqapı sarayının 2-ci baştağı, Sultan Səlim məscidi, 1522-ci il; Sofiyada Seyfəddin Qazi məscidi, Sarayevoda imarət, kitabxana, məscidlər kompleksi, 1532-ci il; Qəbzədə Çoban Mustafa məscidi və sairə), Əmirşah Vəlyənkuhi (memar; Bakıda Şirvanşahlar sarayı ansamblının Şərq darvazasının daşdan oyma bəzəkli baştağı, 1584-cü il), Şeyx Bəhaəddin (memar və alim; Gəncənin Cümə məscidi və ətrafındakı meydanın memarlıq ansamblı, 1606-cı il), Nadir Əli Ustad Yarəli oğlu (memar; Mərdəkanda türbə, XVII əsr), Pərviz (memar; Abşeronun Buzovna kəndinin qəbiristanlığında türbə, 1641-ci il), İsmayıl Nəqqaş Ərdəbili (xəttat və nəqqaş; Ərdəbildəki Şeyx Səfiəddin kompleksinin Ali qapı baştağının bəzəkləri, 1647-ci il), Yusifşah Məlik Səfimai oğlu (memar; Şeyx Səfiəddin kompleksinin Ali qapı baştağı, 1647-ci il), Baba Şeyxican (memar; Mərəzə kəndində karvansara, 1613-cü il), Murad Əli (memar; Nardaranda Hacı Baxşı məscidi, 1663-cü il), Əbdüləzim Səhkar (memar; Şamaxı rayonunun Kələxana kəndindəki türbələr kompleksi, XVII əsr), Baba Əli (memar; Abşeronun Məhəmmədli kəndində hamam, 1663- cü il), Məhərrəm (memar; Abşeronun Binə kəndində məscid, 1697-ci il), Bünyad (memar; Abşeronun Maştağa kəndində məscid, 1716-cı il), Abbasqulu (memar və nəqqaş; Şəki xanları sarayında böyük salonun tavanının bəzəkləri, XVIII əsr) və başqaları fəaliyyət göstərmişlər. XIX əsr Azərbaycan memarlığı rus şəhərsalma sənəti əsasında şəhərlərin böyüməsi və inkişafı, Gəncə, Şamaxı, Bakı kimi şəhərlərin baş planlarının işlənib hazırlanması ilə səciyyələnir. Bu prosesə uyğun olaraq, şəhərtipli yaşayış evlərinin tikintisi genişləndi. Quberniya və qəza şəhərlərində qapalı divarları küçəyə baxan eynitipli evlərin yerində üzü küçəyə yönəldilmiş dəbdəbəli otaqları, böyük pəncərə və balkonları olan evlər tikilməyə başlandı. Belə evlərin həyət tərəfində iri şüşəbəndli qalereyalar tikilirdi. İqtisadiyyatın inkişafı sənaye müəssisələri tikintisinə geniş təkan verdi. Şimali Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra yeni tipli tikililərin meydana gəlməsi memarlığın inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb etdi. XIX əsrin ortalarında teatr, məktəb və xəstəxanalar üçün yeni binalar, yaşayış evləri tikildi. Kapitalist istehsal münasibətlərinin yaranması və genişlənməsi Azərbaycan memarlığının sonrakı inkişafına önəmli təsir göstərdi. Azərbaycan memarlığında müşahidə olunan yeni təzahürlər Bakının tikintisində özünü daha aydın göstərdi. Bu dövrdə Azərbaycan memarlığı iki yöndə - yaşayış məskənlərinin memarlıq-plan quruluşunda mühüm yer tutan bina kompozisiyası prinsipləri və Avropa memarlığı ənənələri əsasında inkişaf edirdi. Yerli memarlar və xalq ustalarının inşa etdikləri binaların kompozisiya quruluşunun əsasını ənənəvi memarlıq formaları təşkil edirdi. XIX əsrin 2-ci yarısında Azərbaycan milli memarlığı daha çox dini və mədəni-məişət binaları ilə təmsil olunurdu. Yerli memarlarla yanaşı, Avropa memarlıq məktəblərinin (əsasən, Peterburq Mülki Mühəndislər İnstitutunun və İmperator Rəssamlıq Akademiyasının) yetişdirmələri də fəaliyyət göstərirdilər. Azərbaycan memarlığında yayılmış müxtəlif istiqamətlərlə yanaşı, ayrı-ayrı yaşayış evlərinin və mülki binaların tikintisində qotikanın üslublaşdırılması da özünü göstərir. Bu yöndə ilk binalar XIX əsrin ortalarından Gəncə yaxınlığındakı kiçik alman koloniyalarında - Yelenendorf (indiki Xanlar şəhəri) və Annenfeld (indiki Şəmkir 55 şəhəri) qəsəbələrində, həmçinin Gədəbəy mis mədənlərində (inzibati binalar) tikilmişdir. Bakıdakı polyak kostyolu (1909-1912-ci illər, memar İosif Kasperoviç Ploşko), Voronsov (indiki M.Əzizbəyov) küçəsindəki yaşayış evi (1897-ci il, memar İosif Yinkenteviç Qoslavski), fransız qotikası ruhunda tikilmiş Murtuza Muxtarovun evi (indiki Səadət sarayı, 1911-1912-ci il), Venesiya qotikası üslubunda inşa edilmiş "İsmailiyyə" (indiki Azərbaycan MEA Rəyasət Heyətinin binası; 1908-1913-cü illər, hər iki binanın memarı İ.K.Ploşkodur) və sairə binalar üslublaşdırılmış qotikanın maraqlı örnəklərindəndir. Yaşayış evlərinin tikintisi ilə yanaşı, ictimai binaların inşası da xüsusi yer tuturdu. Bu baxımdan Bakıdakı indiki İncəsənət Muzeyinin (1888-1890-cı illər, memar Nikolay Avqustoviç fon der Nonne), Şəhər Dumasının (indiki Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti; 1900-1904- cü illər, memar İ.V. Qoslavski), Dövlət Filarmoniyasının (1911-1912) binaları diqqəti cəlb edir. XIX əsrdə, yaşayış evləri istisna olmaqla, ən xarakterik tikililər ticarət binaları idi. Belə binalardan çox vaxt həm ticarət müəssisəsi, həm də sənətkarlıq emalatxanası kimi istifadə edilirdi. Bakı, Gəncə, Şuşa və Qubadakı ticarət dükanları belə tikililərin ən bitkin örnəklərindəndir. İkimərtəbəli ticarət binasının maraqlı memarlıq həlli Şamaxı memarı Kərbəlayı Əli Rəcəb oğlunun layihəsində (1832) əksini tapmışdır. Şəkidəki Yuxarı və Aşağı karvansaralar planlaşdırma və memarlıq həllinə görə ən iri və klassik karvansaralardır. XIX əsrin 2-ci yarısından hamam binaları memarlıq-planlaşdırma xüsusiyyətlərinə görə yerli və Avropa tiplərinə ayrılırdı ki, bunlardan da birincilər daha üstün idi. Bu dövrdə Azərbaycanda bir sıra xəstəxana, şəhərlərin əksəriyyətində kiçik tibb müəssisələri, Bakıda tədris müəssisələri üçün binalar inşa edilmişdir [Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tikdirdiyi qızlar məktəbi (hazırda AMEA Əlyazmalar İnstitutunun yerləşdiyi bina, 1898-1901-ci illər, memar İosif Vinkenteviç Qoslavski), "Səadət" məktəbi (indiki Elmi-Tədqiqat Oftalmologiya İnstitutu, 1911-1912-ci illər, memar Zivər bəy Əhmədbəyov)]. Azərbaycanda ilk teatr binası Şamaxıda tikilmiş (1858-ci il, memar Qasım bəy Hacıbababəyov), sonralar isə Bakıda Tağıyev teatrı (indiki Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrı, 1883-cü il, memar P.İ.Koqnovitski) və indiki Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrı (1911-ci il, memar Nikolay Georgiyeviç Bayev) inşa olunmuşdur. XIX əsrin 2-ci yarısından şəhərlərin iqtisadi inkişafı ilə bağlı iri dini binalar inşa edildi. Bakıdakı Bəy məscidi (İçərişəhərdə, 1895-ci il, memarlar Məhəmməd Haşim əl- Bakuvi və Mirəli ən-Naqi bin Seyyid Hüseyn), Qasım bəy məscidi (1896-cı il, memar Məşədi Mirzə Qafar İsmayılov), Təzəpir məscidi (1905-1914-ci illər), "İttifaq", yaxud Göy məscid (1912-1913), Əmircanda Murtuza Muxtarov məscidi (1909-cu il; hər üç məscidin memarı Z.Əhmədbəyovdur) kapitalizm dövrü üçün ən xarakterik tikililərdir. XIX əsrin ortalarında Qarabağda özünəməxsus memarlıq məktəbi yaranmış və onun ən görkəmli nümayəndəsi yerli ənənə və prinsiplərə axıradək sadiq qalan Kərbəlayı Səfixan Qarabaği olmuşdur. O, Bərdədə İmamzadə kompleksini yenidən qurmuş (1868), Ağdamda məscid (1868- 1870), Şuşada Aşağı məscidi (1874-1875), Yuxarı məscid, yaxud Cümə məscidini (1883) və məhəllə məscidlərini, indiki Füzuli şəhərində Hacı Ələkbər məscidini (1890), həmin rayonun Horadiz (1891-1908) və Qoçəhmədli (1906) kənd məscidlərini, Odessada Tatar məscidini (1870-ci illər), Aşqabadda "Qarabağlılar" məscidini (1880-ci illər) və sairə tikmişdir. XIX əsrin 80-ci illərindən Azərbaycanda sənayenin müxtəlif sahələrinin inkişafı ilə bağlı sənaye memarlığı formalaşmağa başladı. H.Z.Tağıyevin toxuculuq fabrikinin tikintisi (1898-1902-ci illər, memar İ.V.Qoslavski) sənaye memarlığının inkişafında xüsusi yer tutdu. Bakı dəmiryol sahəsində yolun çəkilişi və stansiyaların yerləşdirilməsi layihəsi 1881-ci ildə Peterburqda tərtib olundu. Bakı, Gəncə, Hacıqabul kimi mühüm stansiyalar üçün həmin yerlərin fərdi xarakterini müəyyənləşdirən müstəqil vağzal binalarının layihələri işlənib hazırlandı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (1918-1920) mövcud olduğu qısa zaman kəsiyində memarlıq sahəsində də müəyyən tədbirlər həyata keçirilmişdi. Erməni-daşnak quldurları tərəfindən Bakının 1918-ci ildə yandırılmış möhtəşəm binaları - H. Z.Tağıyevin qızlar məktəbi, "İsmailiyyə" Cümhuriyyət dövründə şəhərin baş memarı Z.Əhmədbəyovun layihələri əsasında bərpa olunmuşdu. Erməni quldurlarının basqını nəticəsində xarabalığa çevrilmiş Şamaxı şəhərini bərpa etmək üçün Z.Əhmədbəyovun təşəbbüsü ilə "Yeni Şirvan" cəmiyyəti yaradılmışdı. 56 Sovet dövrü Azərbaycan memarlığının ilk mərhələsi Bakı ətrafında fəhlə qəsəbələrinin [Binəqədi (indiki M.Ə.Rəsulzadə), Razin (indiki A.Bakıxanov), Montin (indiki N.Nərimanov rayonu)] salınması ilə əlamətdardır. 1924-1927-ci illərdə Aleksandr Platonoviç İvanitskinin rəhbərliyi ilə Bakının baş planı işlənib hazırlandı. 1926-cı ildə Bakının neft rayonlarını şəhərlə əlaqələndirən elektrik dəmiryol xətti çəkildi. Bu, SSRİ- də ilk elektrik dəmiryol xətti idi. Yol boyu inşa edilmiş tikililər kompleksi maraqlı memarlıq həlli ilə seçilirdi. Həmin dövrdə tikilmiş Sabunçu vağzalının binası (memar N.G.Bayev) onların ən bitkin nümunələrindəndir. İlk yaşayış massivlərindən olan Məmmədyarov qəsəbəsinin salınması ümumittifaq əhəmiyyəti daşıyırdı. 1920-ci illərdə inşaat işlərinin kompleks şəkildə görülməsi müasir şəhərsalma sənəti üçün səciyyəvi idi. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində əsas tikinti işlərinin Bakının fəhlə rayonlarında aparılmasına baxmayaraq, şəhərin özündə bir sıra binalar inşa edilir (Xəzər gəmiçiliyi işçiləri üçün indiki Neftçilər prospektində yaşayış binası, memar Aleksandr Andreyeviç Nikitin; Füzuli küçəsi ilə Ş.Qurbanov küçəsinin kəsişdiyi yerdə "Beşmərtəbə" adlanan çoxseksiyalı yaşayış evi), milli memarlıq ənənələrindən istifadəyə cəhd göstərilirdi. Memarlığın yeni funksiyası neftçilər üçün mədəniyyət saraylarının tikintisində öz əksini tapdı. Konstruktivizm üslubunda tikilmiş Neft və Kimya Sənayesi İşçiləri Həmkarlar İttifaqının Mədəniyyət Sarayı (indi Xətai adına Mədəniyyət Sarayı) tanınmış sovet memarları Leonid, Viktor və Aleksandr Vesnin qardaşlarının ən maraqlı işlərindəndir. Bakının sovet dövrü memarlıq simasının təşəkkülündə Mətbuat sarayı ("Azərnəşr"in keçmiş binası, memar Semyon Pen), "Dinamo" idman cəmiyyətinin sarayı (memar Konstantin İvanoviç Sençixin), "İnturist" mehmanxanası (memar Aleksey Viktoroviç Şusev) və başqa tikililər mühüm rol oynamışdır. XX əsrin 30-cu illərində fəal yaradıcılıq fəaliyyətinə başlayan gənc memarlar Sadıq Dadaşov və Mikayıl Hüseynov bir çox binaların layihəsini hazırladılar. Bunlardan Bayıldakı fabrik-mətbəx (indiki Ş.Ələsgərova adına doğum evi), Azərbaycan Sənaye İnstitutunun (indiki Azərbaycan Neft Akademiyası) yeni tədris korpusu (hər ikisi 1932-ci il), İncəsənət İşçiləri Evi, bir sıra yaşayış binaları kompleksi, Qazaxdakı Pedaqoji Texnikumun binası (hamısı 1933-cü il) diqqəti cəlb edir. 20-ci illərin əvvəllərində Bakıda yaşıllaşdırma və bağ-park memarlığı sahəsində mühüm işlər görüldü. Bu illərdə Sabir bağı ansamblı yaradıldı. 30-cu illərin əvvəllərində yeni Dənizkənarı bulvarın salınması (köhnə bulvarın təbii davamı) Bakının mərkəzi hissəsinin ümumi memarlıq-plan quruluşunun yaxşılaşdırılmasına əhəmiyyətli təsir göstərdi. 1934-cü ildə Bakıda Sovetlər Sarayı layihəsi üçün müsabiqə keçirildi. Azərbaycan SSR Sovetlər Sarayının (indiki Hökumət Evi) layihəsi üçün birinci mükafat Lev Vladimiroviç Rudnev, Vladimir Munts və Konstantin Tkaçenkoya verildi; bəzi düzəlişlərlə həmin layihə əsasında indiki bina tikildi (1936-1952). Bu dövrdə Bakının memarlıq inkişafı 1924-1927-ci illərin baş planında nəzərdə tutulmuş bir sıra iri ictimai binaların tikintisinin başa çatdırılması və yaşıllaşdırılma işlərinin genişləndirilməsi ilə səciyyələnir. Baş planın həyata keçirilməsi sahəsində mühüm tədbirlərdən biri də indiki 28 May küçəsi ilə Bülbül prospektinin birləşdiyi ərazinin yenidən qurulması idi. S.Dadaşov və M.Hüseynovun layihələri ilə həmin ərazidə tikilmiş "Nizami" kinoteatrı və Azərbaycan Respublikası Yeyinti Sənayesi Nazirliyinin keçmiş binası (hər ikisi 1937-1939-cu illər) həcm-məkan quruluşuna və monumental tikililərin memarlıq həllinə görə diqqəti cəlb edir. S.Dadaşov və M.Hüseynov burada antik yunan və İntibah memarlığı üçün xarakterik olan üsul və formalardan yaradıcı şəkildə istifadə etmişlər. Hüsü Hacıyev küçəsi ilə İstiqlaliyyət küçəsinin kəsişdiyi yerdə ucaldılmış və bu ərazinin ansamblına üzvi şəkildə daxil edilmiş "Monolit" adlanan bina (memar K.İ. Sençixin) 30-cu illərin əhəmiyyətli tikililərindəndir. 1933-1936-cı illərdə Bakıda və respublikanın başqa şəhərlərində geniş miqyasda məktəb tikintisi işləri aparılmışdır. Bunlardan S.Dadaşov və M.Hüseynovun tip layihələri ilə Bakıda və respublikanın başqa şəhərlərində tikilən dördmərtəbəli məktəb binaları memarlıq həllinin ifadəliliyinə görə fərqlənir. Bu layihələr üçün milli memarlıq ənənələri ilə yanaşı, klassik formaların tətbiqi xarakterikdir. 1935-ci ildə Bakı Şəhər İcraiyyə Komitəsinin yaşayış evi kimi layihələndirilən, sonralar isə Azərbaycan KP MK və Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti üçün yenidən qurulan bina (1938) ətraf mühitlə üzvi şəkildə uyuşur. 1937 ildə görkəmli sovet memarı və şəhərsalma mütəxəssisi Lev Aleksandroviç İlyinin başçılığı ilə Bakının baş planı yeni redaksiyada işlənib hazırlandı. Özündən əvvəlkini ümumi şəkildə təkrar edən baş planın yeni redaksiyasında Bakının mərkəzi hissəsinin indiki Azadlıq meydanına köçürülməsi ilə bağlı müəyyən dəyişikliklər edildi. 30-cu illərin ortalarında Dağüstü parkın salınması (memar L.A.İlyin) Bakının Dağlıq yaylasının yaşıllaşdırılmasının başlanğıcı oldu (1990-cı ilin Qanlı Yanvar faciəsindən sonra burada Şəhidlər Xiyabanı yaradılıb). Bu dövrdə Azərbaycan memarlarının yaradıcılıq axtarışları yeni memarlıq formalarını milli ənənələrə uyğunlaşdırmaq meyilləri ilə səciyyələnir. Bu istiqamətin inkişafında akademiklər Sadıq Dadaşov və Mikayıl Hüseynovun birgə fəaliyyəti aparıcı yer tuturdu. 1939-cu ildə Moskvada açılmış Ümumittifaq kənd təsərrüfatı sərgisindəki Azərbaycan SSR pavilyonu (SSRİ Dövlət mükafatı, 1941-ci il) bu iki görkəmli memarın birgə 57 yaradıcılığının məhsulu idi. S.Dadaşov və M.Hüseynovun layihəsi ilə tikilmiş Nizami ad. Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin binası (1940) milli memarlıq ruhu, bəzəklərinin nəfisliyi və gözəlliyi, fasadında eyvan- lociyaların tətbiqi, Azərbaycanın görkəmli ədəbiyyat xadimlərinə qoyulmuş abidələrin kompozisiya həlli və başqa özəllikləri ilə nəzəri cəlb edir. Həmin bina, eləcə də Moskvada Xalq Təsərrüfatı Nailiyyətləri Sərgisindəki Azərbaycan SSR pavilyonu memarlıq, heykəltəraşlıq və monumental-dekorativ sənət növlərinin uğurlu sintezidir. 30-40-cı illərin ayrıcında Bakıda inzibati binalarla yanaşı, yaşayış evlərinin tikintisi də əhəmiyyətli yer tuturdu (o cümlədən A.Bakıxanov küçəsindəki "Artistlər evi", 1940-cı il, memarlar S.Dadaşov, M.Hüseynov, V.M.İvanov, K.İ.Sençixin). 30-cu illərdə respublikanın digər şəhərlərinin planlaşdırılması və tikintisi sahəsində də ilkin tədbirlər həyata keçirildi; həm də şəhərlərin baş planı yerli memar kadrlar tərəfindən hazırlanırdı. Gəncənin yenidən qurulması və sonrakı inkişafının 1939-cu ildə təsdiq olunmuş layihəsi (Seyfulla Qocamanlı, Aleksey Petroviç Slobodyanik) sovet dövründə Bakıdan sonra respublikanın ikinci böyük şəhərinin baş planı idi. Gəncədə yeni sənaye müəssisələri, məktəblər, institut (pedaqoji institutun binası, 1940-cı il, S.Dadaşov, M.Hüseynov), kinoteatrlar, klub və mehmanxanalar tikildi, Gəncə çayının üzərindən körpülər salındı. Nizaminin 800 illik yubileyi ilə bağlı şairin abidəsinin layihəsi (heykəltəraş Fuad Əbdürrəhmanov, memarlar S.Dadaşov, M.Hüseynov) hazırlandı və İkinci dünya müharibəsindən sonra ucaldıldı (1946-cı il; SSRİ Dövlət mükafatı, 1947-ci il). Ənənəvi Azərbaycan türbələri tipində layihələndirilmiş Nizami türbəsində şairin anadan olmasının 850 illik yubileyi ilə əlaqədar, 80-ci illərin sonu-90-cı illərin əvvəllərində əsaslı yenidənqurma işləri aparıldı, türbənin quruluşu xeyli dəyişdirildi (memar Fərman İmamquliyev). 30-cu illərin sonunda Yevlax, Xankəndi və Şəki şəhərlərinin baş planlarının işlənib hazırlanmasına başlanıldı. 1944-cü ildə Azərbaycan SSR XKS yanında Memarlıq İşləri İdarəsinin (ilk rəisi S.Dadaşov) təşkili memarlıq fəaliyyətinə böyük təkan verdi. Azərbaycan xalq təsərrüfatının sonrakı inkişafı üçün yeni sənaye mərkəzlərinin yaradılması zərurəti meydana gəldi. 40-cı illərin ortalarından Sumqayıt və Daşkəsən şəhərlərinin, sonralar isə Mingəçevir şəhərinin salınmasına başlandı. Ərazilərin müxtəlif təbii-iqlim şəraitində olması şəhərsalma məsələlərinin həllində fərdi yanaşma tələbini irəli sürürdü. Daşkəsən şəhərinin planlaşdırılması zamanı memar S.Vahidov ərazinin dağlıq relyefini nəzərə alaraq, şəhərin memarlıq-plan quruluşunu terras şəklində həll etmişdir. Bakıdan 35 km aralı, Xəzərin sahilində salınmış Sumqayıt şəhərinin memarlıq-plan quruluşu və həcm-məkan kompozisiyasında ərazinin təbii- iqlim şəraitinin nəzərə alınması və relyef xüsusiyyətlərindən maksimal istifadə əsas yer tutur. Sumqayıtın ilk planlaşdırma layihəsi 1945-1954-cü illərdə işlənib hazırlanmış və 85 min nəfər əhali üçün nəzərdə tutulmuşdu. Sənaye tikintisinin inkişafı ilə bağlı şəhərin baş planının yeni redaksiyası hazırlandı. Əhalinin getdikcə artması ilə bağlı daha bir baş planın hazırlanması zərurəti yaranmışdır. Dünyada ilk dəfə açıq dənizdə, polad dirəklər üzərində salınmış şəhərcik -Neft Daşlarının layihələndirilməsi və tikintisi müharibədən sonrakı dövr memarlığında özəl yer tutur. 1949-cu ildə Xəzərdə zəngin neft yatağının tapılması ilə bağlı yaranmış Neft Daşları şəhərciyinin bədii-memarlıq simasını "adi" yaşayış evləri, mədəni-məişət müəssisələri korpusları, orijinal küçə-estakada sistemi və sairə müəyyənləşdirir. Bakının mərkəzi hissəsinin yenidən qurulması 1950-ci illərdə Azərbaycan memarlarının mühüm yaradıcılıq fəaliyyəti kimi davam edirdi. Şəhərin mərkəzində xeyli ərazidə yenidənqurma işləri aparıldı və yeni binalar tikildi. 50-60-cı illərdə tikilmiş Azərbaycan Respublikası Daxili İşlər Nazirliyi və keçmiş V.İ.Lenin Mərkəzi Muzeyi Bakı filialının binaları (1954-cü il; 1955-ci il; Həsən Məcidov), M.F. Axundov adına Respublika Kitabxanası (1960-cı il, M.Hüseynov), Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının binası (1960-cı il, Qəzənfər Əlizadə; Müzəffər Mədətovun iştirakı ilə), Mərkəzi Univermaq (1961-ci il, Nəsib Kəngərli) və sairə tikililər Bakının memarlıq simasını zənginləşdirdi. Bu illərdə İçərişəhər orta əsr divarları Sabir bağı ilə Gənclər meydanı hissəsində yöndəmsiz tikililərdən təmizlənərək bərpa edildi; Nizaminin abidəsi (1949-cu il, heykəltəraş F.Əbdürrəhmanov, memarlar S.Dadaşov, M.Hüseynov) ucaldılan bağ və Nizami adına. Ədəbiyyat Muzeyi Azərbaycan Respublikası EA Rəyasət Heyətinin binası ilə birlikdə koloritli memarlıq panoramına çevrildi. Tikintidə əsas yeri yaşayış evləri tuturdu. Bakıda və respublikanın başqa şəhərlərində yaşayış evlərinin tikintisində iqlim xüsusiyyətləri nəzərə alınır, binanın memarlıq siması yerli şəraitə uyğunlaşdırılırdı. Bakıda ilk çoxmərtəbəli yaşayış evləri şəhərin dağlıq hissəsində - keçmiş Sovet küçəsində (indiki N.Nərimanov prospekti) tikilmişdir. İndiki H.Cavid prospekti sahəsindəki tikililər 50-ci illərin memarlıq təcrübəsində böyük tədbirlərdən biri oldu. Burada salınmış Azərbaycan Respublikası EA şəhərciyi kompleksi (1951-1966-cı illər, M.Hüseynov), yaşayış evləri, əvvəllər tikilmiş Azərbaycan Politexnik İnstitutunun (indiki Texniki Universitet, 1931-1933-cü illər, 58 S.Dadaşov və M.Hüseynov) yenidən qurulmuş binası və sairə tikililər Bakıda yeni bir abad rayonun meydana gəlməsinə zəmin yaratdı. 50-ci illərin əvvəllərində Bakıda Respublika stadionunun tikintisi başa çatdı (1952-ci il, Leonard İqnatiyeviç Qonsiorovski, Georgi Aleksandroviç Sergeyev, Oleq Mixayloviç İsayev). Layihə müəllifləri ərazinin təbii relyefindən səmərəli istifadə edərək, dəniz tərəfdən amfiteatr şəklində açılan hissəni ümumi kompozisiyaya daxil etmişlər. İctimai və mədəni-məişət təyinatlı binalar respublikanın başqa şəhərlərində də tikilirdi. Sumqayıt, Daşkəsən, Mingəçevir kimi yeni şəhərlərdə mədəniyyət evləri, rayon mərkəzlərində kinoteatrlar, ticarət müəssisələri, uşaq bağçaları və məktəb binalarının tikintisi kütləvi şəkil aldı. Naxçıvanda Musiqili Dram Teatrının binasının (1961-ci il, Ənvər İsmayılov, H.Məcidov) tikilməsi ilə şəhərin baş planında nəzərdə tutulmuş mərkəzin əsası qoyuldu. Gəncənin mərkəzi hissəsində tikilmiş uzunsov quruluşlu və kvadrat planlı monumental inzibati bina (1960-cı il, Ə.İsmayılov, Faina Leontyeva) şəhərin memarlığında üstünlük təşkil etdi. Bu dövr sənaye tikililərindən Daşkəsən Filizsaflaşdırma Kombinatının, Mingəçevir SES-in (Y.M.Popov, V.M.Perlin, P.L.Rijik, H.Məcidov və K.İ.Sençixinin iştirakı ilə), Bakı Şərab zavodunun (Elçaruko İbrahimoviç Kanukov) binaları diqqətəlayiq memarlıq quruluşu ilə seçilir. 50-ci illərdə binaların layihələndirilməsi və tikintisində israfçılığın aradan qaldırılması, tikintidə sənaye bazasının genişləndirilməsi ilə bağlı tədbirlər Azərbaycan sovet memarlığında yeni mərhələnin başlanğıcını qoydu. Həmin tədbirlər boş sahələrdə kütləvi mənzil tikintisini nəzərdə tuturdu. Bu isə layihə üsullarının kökündən dəyişdirilməsini tələb edirdi. Fərdi layihələrin yerini ayrı-ayrı hissələri yeni yaradılmış evtikmə kombinatlarında hazırlanan sənaye əsaslı eynitipli evlərin tikintisi tutdu. Məhz bu üsulun sayəsində qısa müddət ərzində iri yaşayış massivləri salındı. Eyni zamanda mədəni-məişət kompleksləri və başqa xidmət binaları tikilir, yaşıllıq zonaları yaradılırdı. Bakıda ilk təcrübə kimi kütləvi mənzil tikintisi indiki Musabəyov massivində həyata keçirildi; bundan sonra şimal-qərb yaşayış rayonu, Respublika stadionunun ətrafı, daha sonralar isə 8-ci km və Əhmədli yaşayış sahələrinin tikilməsinə başlandı. Binalar, əsasən, iki tipdən - müəyyən hissələri (mərtəbələrarası örtüklər və sairə) zavodda hazırlanmış beşmərtəbəli daş evlərdən və yığma panel evlərdən ibarət idi. Eyni ölçüdə tikilən beşmərtəbəli evlər iri yaşayış massivlərinə darıxdırıcılıq, yeknəsəqlik gətirdiyindən tikintidə doqquzmərtəbəli qülləvarı binalar tətbiq edilməyə başlandı. Respublikanın Sumqayıt, Gəncə və digər şəhərlərində yeni yaşayış rayonları tikintisinin sənaye bazası yaradıldı. Gəncə yaxınlığında "Quru qobu" adlanan boş ərazidə Yeni Gəncə iri yaşayış massivi salındı. Yeni Gəncənin əsasını beş və doqquzmərtəbəli yaşayış evləri təşkil edirdi. Bakıda kütləvi mənzil tikintisi ilə yanaşı, şəhərin mərkəzi hissəsində fərdi layihələr üzrə hündür yaşayış binalarının da ucaldılmasına başlandı. Bədii-memarlıq keyfiyyətləri ilə seçilən bu cür binaların ən yaxşı örnəkləri M.Hüseyn küçəsində, Azadlıq meydanında, Respublika stadionu sahəsində, Tbilisi prospektində və başqa yerlərdə tikilmişdir. 60-cı illərin sonu-80-ci illərdə Bakıda bir sıra iri ictimai bina və qurğular tikilmişdir. Bunlardan Dövlət Sirki (Ə.İsmayılov, F.Leontyeva), H.Əliyev adına Respublika Sarayı (V.S.Şulgin, Boris Ginzburq, mühəndis K.Kərimov), "Gülüstan" sarayı (Hafiz Əmirxanov, Nazim Hacıbəyov, Teodor Yakovleviç Şarinski, Firəngiz Rüstəmbəyova, Novruz İsmayılov, Kamil Kərimov; Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı, 1982-ci il), "Şərq bazarı" ticarət mərkəzinin 1-ci növbəsi (Uzurmaq Borisoviç Revazov, Pavel İlyiç Yarinovski), Əl Oyunları Sarayı (Faiq Yüzbaşov), Olimpiya Cəmiyyəti (Zeynəb Quliyeva), Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sarayı (Tahir Abdullayev) və sairə binalar şəhərin memarlıq görkəmini daha da gözəlləşdirmişdir. Bakıda iri ictimai tikililərdən Heydər Əliyev adına İdman-Konsert Kompleksi (T.Abdullayev, O.İsayev, Y.Qədimov, T.Xanlarov), "Şərq bazarı" kompleksinin 2-ci növbəsi (U.Revazov, P.Yarinovski) və sairə tutum- məkan quruluşu və şəhərsalma həlli baxımından diqqəti cəlb edir. Gəncə, Naxçıvan, Sumqayıt, Xankəndi, Mingəçevir, Lənkəran, Əli Bayramlı, Şamaxı, Şuşa, Qazax, Masallı, Ağdam və başqa yerlərdə mənzil tikintisi sahəsində nailiyyətlər qazanılmış, memarlıq-bədii keyfiyyətləri ilə diqqəti cəlb edən inzibati-ictimai mərkəzlər, meydanlar yaradılmışdır. Bu baxımdan 1971-ci ildə Sumqayıtda tikilmiş Ticarət Mərkəzinin (Avrora Salamova, Yuri Pavloviç Tolstonoqov) memarlıq həlli də maraqlıdır. Gəncənin mərkəzi meydanının indiki görkəmi Cümə məscidi və "Çökək hamam"ı əhatə etməklə keçmiş sərhədləri çərçivəsində formalaşmışdır. Hələ XVII əsrdə meydanı dövrələyən çinar ağaclarının bir qismi indi də qalır. Başqa meydanlardan fərqli olaraq, Gəncənin mərkəzi meydanı qapalıdır, burada heç bir nəqliyyat vasitəsi işləmir. Bu da bütöv məkan sahəsi kimi onun memarlıq-məkan ifadəliliyini gücləndirir. XX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq Bakının yaşıllaşdırılması sahəsində tədbirlər həyata keçirilmişdir. Heydər Əliyev adına Respublika Sarayının qarşısında salınmış meydan-bağ kompleksi (F.Rüstəmbəyova, Adil Rüstəmzadə, Gülarə Mehdiyeva, 1973-cü il), Lermontov küçəsindəki Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti binası qarşısındakı şəlalə, kaskad və fəvvarə ilə tamamlanan bağ (F.Rüstəmbəyova, Kamal Qasımov, G.Mehdiyeva, 1975-ci il) şəhərin landşaftını zənginləşdirmişdir. Dənizkənarı bulvarın yenidən qurulması, onun 59 abadlaşdırılmasının davam etdirilməsi və ikinci terrasın salınması bağ-park incəsənətinin ən yaxşı örnəklərindəndir. Hökumət evinin baş fasadı qarşısında hovuz salınmış, maraqlı memarlıq quruluşu olan fəvvarə yaradılmışdır. 2004-2005-ci illərdə Respublika Sarayının qarşısındakı park yenidən qurulmuş, onun mərkəzi hissəsində ümummilli lider Heydər Əliyevin abidəsi ucaldılmışdır (heykəltəraş Mixail Aleksandroviç Nogin, memarlar İqor Nikolayeviç Voskresenski və Salavat Aleksandroviç Şerbakovdur). Son illər respublikanın başqa şəhərlərində də yaşıllaşdırma işləri genişləndirilmişdir. Gəncədəki Yeni Gəncə yaşayış massivinin mərkəzində 350 ha sahəsi olan Xatirə parkı salınmış, Gənclik sarayı tikilmişdir (1980). Naxçıvan şəhərinin mərkəzi meydanı formalaşdırılmış, Musiqili Dram Teatrı, Şəhər İcra Hakimiyyəti və Respublika Nazirlər Kabinetinin binası və başqa tikililərlə tamamlanmışdır. 1982-ci ildə Şuşada Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi açılmışdır (memarlar Əbdülvahab Salamzadə, E.İ.Kanukov, heykəltəraş A.Mustafayev). Milli memarlıq ənənələrindən istifadə etməklə tikilən bu abidəni xatirə memarlığının uğurlarından saymaq olar. Bakı metropoliteni yüksək bədii-memarlıq səviyyəsi, inşaat keyfiyyəti, memarlıq və təsviri sənətin uğurlu sintezi ilə maraq doğurur. Azərbaycan memarlıq abidələrinin bərpası üzrə işlərə 50-ci illərdən başlanmışdır. 1976–cı ildə 850 illik yubileyi keçirilmiş Əcəmi Naxçıvaninin yaratdığı Yusif ibn Küseyir və Mömünə xatın türbələri bərpa olunmuşdur. Bərdə türbəsi, Mərəzədəki Diribaba türbəsi, Həzrə və Kələxana türbələri ilkin görkə-minə qaytarılmışdır. Şuşa, Şəki, Şamaxı, Ordubad, Bakı və sairə şəhərlərin memarlıq abidələrinin bərpası üzrə intensiv və planlı iş aparılır. Bu baxımdan, Bakıdakı orta əsr Azərbaycan daş memarlığının incisi sayılan Şirvanşahlar sarayı ansamblının bərpası xüsusilə əhəmiyyətlidir. Son illərdə Gəncədəki Bala Bəhmənli, Qızıl Hacılı, Ozan, Zərrabı məscidləri, karvansara və sairə qədim abidələr əsaslı surətdə bərpa edilmişdir. Bununla belə, son yüz ildə Azərbaycanın memarlıq irsi böyük itkilərə uğramışdır. Bu işdə çarizm siyasəti, erməni-daşnak quldur dəstələrinin planlı cinayətləri və bolşevik vandalizmi başlıca rol oynamışdır. Şəmkir minarəsi (XI əsr), Naxçıvan və Bakı şəhərindəki Cümə məscidləri (hər ikisi XII əsr), Gəncə şəhəri meydanı (XVI-XVII əsrlər) və sairə nadir memarlıq əsərlərinin yalnız rəsmləri, foto təsvirləri bu günə çatmışdır. 1930-cu illərdə Azərbaycan memarlıq abidələrinin uçurulması daha qabarıq və planlı şəkil almışdı. Bakı yaxınlığındakı məşhur Bibiheybət kompleksi, respublikanın başqa şəhər və kəndlərində onlarca məscid, türbə, pir dinə qarşı mübarizə adı altında dağıdılmışdır. Memarlıq abidələrinə belə amansız münasibət, əsasən, müharibədən sonrakı illərdə aradan qaldırıldı. Buna baxmayaraq, baxımsızlıq və özbaşınalıq nəticəsində memarlıq abidələrinin sayı azalmaqda davam etmişdir. Bərdədə Axsadanbaba türbəsi, Gəncədə Comərd qəssab türbəsi, Cavad xanın qəbri və bir neçə günbəzli ev, Buzovnada Qum hamamı, Şəmkirdə Koroğlu qalası, Abşeron kəndlərində çoxlu məscidlər, karvansaralar, ovdanlar və yaşayış evləri, Laçında Kiçik türbə, orta əsr körpüsü və sairə məhv olmuşdur. 1990-cı ildən başlayaraq Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş Yuxarı Qarabağ və ətraf rayonların (Laçın, Kəlbəcər, Zəngilan, Qubadlı, Cəbrayıl, Füzuli, Ağdam) ərazisindəki çoxsaylı Azərbaycan abidələri erməni caniləri tərəfindən məhv edilmişdir. Respublikada memarlıq abidələrinin bərpası sahəsində müəyyən işlər görülsə də, onların bir çoxunda, o cümlədən Naxçıvanda Mömünə xatın türbəsi, İmamzadə və Xanəgah kompleksləri, Şəki xan sarayı, Bərdə türbəsi, Gəncə məscidi və hamamı, Qubada XIX əsrə aid hamam (Çuxur hamam) və sairə abidələrdə aparılan işlərdə müəyyən təhriflərə yol verilmişdir. Son illərdə İçərişəhərdə tikinti-abadlıq işləri çağdaş elmi-bərpa tələbləri əsasında aparılmadığından, buradakı abidələrin plan-məkan quruluşuna, küçə və məhəllə sisteminə ciddi ziyan dəymişdir. Səciyyəvi olmayan tikinti materiallarının (beton, küçə döşəmələrində müxtəlif daş növləri, rəngli suvaq və sairə) çox işlədilməsi nəticəsində bütövlükdə qədim Bakının orta əsr xarakteri və ruhu zəifləmişdir. İçərişəhərin altından çəkilmiş metro tuneli burada çoxlu qədim məhəllə və yaşayış evlərinin dağılmasına səbəb olmuşdur. Abşeronun qəsəbə və kəndlərindəki memarlıq abidələrinin bərpası da, tək-tək hallar istisna olunmaqla, müasir dövrün tələbləri səviyyəsindən çox aşağıdır. XXI əsrdə tarixən formalaşan Azərbaycan şəhərlərinin, bütövlükdə şəhərsalma sistemlərinin qorunması problemləri ilə bağlı müxtəlif tədbirlər həyata keçirilmişdir. Dəvəçi rayonundakı Şabran şəhəri (2002) və Çıraqqala (2002), Qax rayonundakı İlisu kəndi (2002), Ordubad rayonundakı Aparıcı vadisi (2002), Şəki rayonundakı Kiş kəndi (2003), Hacıqabul rayonundakı Pir Hüseyn xanəgahı (2004) Azərbaycanın tarixi- memarlıq qoruğu elan edilmişdir. İçərişəhərdə A.Zeynallı adına küçənin orta əsr görkəmi bərpa olunur. Orta 60 əsrlər Bakısının rəmzi sayılan Qız qalasının ətrafı son dövrlərdə tikilmiş gərəksiz tikililərdən təmizləndikdən sonra o, həm şəhərin tarixi hissəsində öz yerini tapmış, həm də qədim şəhərin çağdaş strukturuna üzvi şəkildə daxil olmuşdur. Yüklə 7,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|