Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1 azərbaycan cümhuriYYƏTİ
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ediyordu. Bu halda mərkəzin istər-istəməz sağ tərəfə meyl etməsi zərurət hökmünü alıyordu. Mərkəzin bu təmayülü isə nəticədə “İttihad”ın da kabinəyə iştirakını mucib olmuşdur. Yalnız bu xüsusdakı nəzəri ümid feliyata gəlincə başqa bir taqım əvamil təsiri ilə məmulun xaricində bir nəticəyə vardığından Cümhuriyyətin süqutunu mucib saiqlərdən birisini təşkil eyləmişdir. Firqələr arasında mövcud təşəttüti-ara ilə bərabər, məclisi-məbusan, orduya aid təxsisat, Şimal təhlükəsinə qarşı Gürcüstan Cümhuriyyəti ilə əqd olunan tədafö
35
müahideyi-əsgəriyyə, Denikin istilasına düçar olan Dağıstan Cümhuriyyətinin istixlas mücadiləsinə yardım, əcanibə qarşı müdafiəyi-istiqlal üçün yapılan diplomasi təşəbbüsat kimi məsələlərdə ümumi bir cəbhə vəhdəti göstərib, yalnız əmələ hərəkatı ilə bolşevik təcavüzünə qarşı lazım gələn vəhdəti kəndisində bulamamışdı. -
Əcəba neyçün?... * * * Yuxarıdakı sualın cavabını qare, aşağıdakı füsulun qiraətindən sonra kəndi- kəndinə alır. Biz isə şimdilik məclisi-milli hökümətinin 17 ay zərfindəki fəaliyyət və müvəffəqiyyətlərini xülasə edəlim: ƏVVƏLƏN: piyada, süvari, topçu, təyyarəçi, teleqrafçı kimi hər növ silah ənvaindən mütəşəkkil 17 min miqdarında 41 bir ordu hazırlanmış, məktəbi-hərbiyyə təsis olunmuş, kiçik bir filo tərtib edilmişdi. SANİYƏN: Bütün Azərbaycan qitəsində əsgəri, mülki və zabitə təşkilatı vücudə gətirilmiş, məmləkətdə əmniyyət və asayiş təsis olunaraq rus asilərinin ziri-əsarətində bulunan Lənkəran qəzası ana Vətənə iadə edilmiş, türklərin Qafqasiyada bulunduqları zaman belə təslim olmayan Qarabağ erməniləri ilə etilaf hüsula gələrək Azərbaycan höküməti kəndilərinə tanıtdırılmış, Bakıdan pək uzaqda bulunan Naxçıvanın Ermənistan hökümətinə qarşı mücadiləsi mənən, maddən, siyasətən təqviyə olunaraq, oraya vali göndərmək surətilə Azərbaycana mərbutiyəti idarətən dəxi təhti-təminə alınmışdır. SALİSƏN: mali və iqtisadi islahata şüru edilmiş, 1918 sənəsi mart qırğınından sonra hökümət edən bolşeviklər zamanında seyri-təbiisindən çıxaraq bərbad bir hala girən petrol mədənlərinin idarəsi yoluna qoyulmuş, ilğa olunan dövlət bankası yenidən Azərbaycan bankası namilə təsis edilmiş, köy istehsalatını təqviyə üçün köylülərə məxsus ufaq kredi bankları güşad və şəhərlərdə dəxi əmanət sandıqları yenidən vücuda gətirilmişdi, RABEƏN: Azərbaycanlılardan ufaq məmurlar yetişdirmək üçün xüsusi müəssisələr, türk gənclərinə məxsus olmaq üzrə teleqraf, makina və şimindofer məktəbləri açılmış və əvvəlcə heç yox ikən dəmiryol xədəməsinin yüzdə əllisini türklərdən yapa biləcək qədər müvəffəqiyyət göstərilmişdir. Maarifə gəlincə, məktəbləri bir an əvvəl türkcələşdirmək üçün təsis olunan təlif və tərcümə əncüməni mərifətilə məkatibi-ibtidaiyyə və edadiyyəyə məxsus dərs kitabları təlif və təb edilmiş, mövcud edadiyyələrdən bir qismi milliləşdirilmiş, məmləkətin müxtəlif yerlərində 7 darülmüəllimin və bir darülmüəllimat güşad edilmiş, Bakı darülfünunu təsis olunmuş, müxtəlif xüsusatda ali təhsil görmək üzrə hökümət hesabına yüzə qərib tələbə müxtəlif Avropa mərkəzlərinə göndərilmiş, Türkiyədən əlliyə qərib müəllim və müəllimə cəlb olunmuş, köylərdə ibtidai məarifin təmimi və məarifi-ümumiyyənin tövsii üçün müvəqqət pedaqoji kursları təsis etmiş, milliləşdirilmiş və daha milliləşdirilməmiş olan məkatibi-edadiyyədə rus tarixi dərsinin yerinə ümumi türk tarixi vəz edilərək türkcənin bütün məktəblərdə tədrisi məcburiyyəti-qanuniyyə təhtinə alınmışdı. Türkcə lisan rəsmi elan olunaraq, ruscanın yalnız istihalə dövrünə məxsus olmaq üzrə müvəqqət bir zaman üçün qullanılmasına müsaidə edilmişdi.
36 Vilayətlərdə hakimiyyəti-milliyyə əsasını vəz etmək üzrə vilayət məclisləri təşkilinə aid layihəyi-qanuniyyə ehzar və məclisə tovdi edilmiş idi. Bu qanuna görə vilayətlər məhəlli işlərini bizzat kəndiləri röyət etmək həqqini haiz olub məmurini- zabitəyi belə kəndiləri təyin ediyorlardı. Eyni zamanda, mülkiyyət əsasını ibqa etmək surətilə ərazi məsələsinin köylünü irza edəcək bir surətdə həllini mütəsəvvir bulunan layihəyi-qanuniyyə dəxi məclisi-məbusan komisyonunun tədqiqinə vəz edilmişdi 42 . Anarşi sənələrində müdhiş xəsara uğrayan münaqilat və vəsaiti-nəqliyyə yoluna qoyulub Gürcüstan ilə yapılan müqavilə üzərinə Bakı-Batum dəmir yolu müntəzəm surətdə işliyor. İxtilal əsnasında pozulan Bakı-Batum petrol borusu əskisi kimi axıyor, Azərbaycan iqtisadiyyatı üzərində böyük təsiri olacaq Culfa- Ələt dəmiryolu inşaatı davam edilərək Kür nəhri üzərində yapılan cəsim köprünün rəsmi-iftitahı bəkləniyordu 43 .
O zaman Azərbaycanı tədqiq üçün gələn müxtəlif Avropa və Amerika heyətlərinin Avropa qəzetləri ilə nəşr etdikləri təsirat tədqiq olunacaq olursa Azərbaycan türklərinin az zamanda pək çox əsəri-həyat və emar göstərdiklərinə şəhadət etdikləri görülür. Hüquqi-siyasiyyə və əhliyyəti-vətəniyyədən məhrum, ümuri-höküməti idarəyə yaxın buraxılmayan məhkum bir Şərq millətinin ilk imkanda bütün müşkülata rəğmən, bu dərəcədə mədəni bir üsuli-idarə qurmaq qabiliyyətini göstərdiyi bu istedad sayəsində idi ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti düvəli- müttəfiqənin və bütün dünyanın nəzər-diqqətini cəlb ilə beynəlmiləl bir həyata giriyordu. 12 kanuni-sani 1920 tarixində iniqad edən düvəli-müttəfiqə şurayi-alisi Azərbaycan Cümhiriyyətini bil-fel tanıdı 44 . Rusiya imperatorluğunun ənqazı üzərində vücud bulan cümhuriyyətlər arasında Azərbaycan, Avropaca tanınmış yeganə bir İslam mövcudiyyəti idi. Bu yeni türk höküməti eyni zamanda, bütün aləmi-İslamda ilk dəfə təşəkkül etmiş bir cümhuriyyət idi. Türk aləmində və türk tarixində böyük bir vəqəyi-xeyir təşkil edən bu hadisəni yalnız bizzat əlaqədar olan Azərbaycan təsid etmiyordu. “Sevr” müahidəsinin zərbeyi-həlakı altında kəndi yaralarının acısı ilə sızlayan İstanbul türklüyü dəxi bu vəqəni mənimsəyərək təsid ediyordu. Türk ocağının darülfünun salonunda bu münasibətlə yapdığı ihtifal, qardaşlıq naminə ən səmimi təzahürlərə vasitə oluyordu 45 .
mütarikəsi mucibincə Qafqasiyaya gələn ingilis ordusu tərəfindən təxliyə edilmişdi. Bu vəqə münasibətilə hökümət rəisi Nəsib bəy məbusana: “Bu gündən etibarən tamamilə müstəqil bir hökümət halını iktisab etməklə, əfəndilər, sizi təbrik edirəm!” – deyə xitab ediyordu. Şu sürətlə təsis edilən Azərbaycan Cümhuriyyəti artıq beynəlmiləl bir həyat və münasibəti başlamışdı. Bütün qonşuları ilə hüsni-münasibət təsisi arzusunun son dərəcəsini təşkil ediyordu. Xristian qonşularından Gürcü Cümhuriyyəti ilə olan münasibəti çox dostanə idi. Bu iki cümhuriyyət arada mövcud ixtilaflı məsələlərin hökm vasitəsi ilə həllinə mütəqabilən müvafiqət eyləmiş, Rusiya təhlükəsini eyni dərəcədə hiss etdiklərindən Şimala qarşı tədaföi
bir müqaviləyi-əsgəriyyə belə əgd eyləmişlərdi.
37
7-8 maddədən ibarət bulunan bu müqavilə 1920-ci ilin ibtidalarında imza edilmiş və təsdiqi Azərbaycan məclisi-məbusanı ilə Gürcüstan məclisi-müəssisanında mütəqabil təzahürati-dostanəyi bir vəsilə təşkil eləmişdir. Bu müqaviləyə erməni hökümətinin dəxi vəzi-imza etməsi tərəfeyn aqidincə təklif olmüşsa da, məzkur hökümət bu təklifi qəbul etməmişdir. Məmafih erməni siyasilərinin bütün əksiklərinə rəğmən Azərbaycan məclisi-məbusanı Ermənistan ilə mövcud olan məsailin də sülhən təsviyyəsini arzu eyliyordu. Bu məqsədlə o, 25 nisan 1919 tarixində Tiflisdə iniqad edən Mavərayi-Qafqas konfransına iştirak eylədiyi kimi, 1920 tarixində dəxi Bakıda Azərbaycan-Ermənistan konfransını dəvət eylədi. Bu konfransda Mavərayi-Qafqas Cümhuriyyətlərini xaricə qarşı müdafiə edə bilmək üçün Azərbaycan höküməti Mavərayi-Qafqas konfederasyonunu təklif eyliyordu. Azərbaycan paytaxtında digər şərəfli bir konfrans dəxi ictima eyləmişdi. Bu da Azərbaycan-İran konfransıdır. Bu konfransda İran ilə Azərbaycan Cümhuriyyətinin bilcümlə məsaili-siyasiyyə, iqtisadiyyə və ticariyyəsi tənzim edilmiş idi. Bu konfransda imza olunan müahidə mucibincə İran höküməti cümhuriyyətin istiqlalını bilhüquq tanıyor, cümhuriyyət dəxi İrana Avropa ilə münasibəti-ticariyyədə bulunmaq üçün tranzit haqqını veriyordu. Bu surətlə iki dindaş millət arasında qayət səmimi münasibət təsis ediliyordu. Tehranda Azərbaycan səfiri bulunduğu kimi Bakıda da İran səfiri bulunuyordu. Bu müahidə məclisi-məbusanın 1920 sənəsi mart cələsələrindən birində mütəntən bir surətdə təsdiqə iqtiran etməklə iki dost millət arasındakı vədadü-vəfaqi bir qat daha təzyid eyləmişdir. Məclisin son dərəcə əhəmiyyətlə tələqqi eylədiyi məsələlərdən birisi də Şimali Qafqasiya Cümhuriyyəti idi. Bu cümhuriyyət “Terski oblast” 46 ilə Dağıstan ərazisini ehtiva ediyordu. Dağıstan çarizm zamanında idarətən Cənubi Qafqasiyaya tabe ikən Rusiya ixtilalı zamanında məclisi-müəssisan intixab nizamnaməsi mucibincə - dağlılardan bir qisminin mütalibəsi üzərinə Şimali Qafqaz ilə bir məntəqəyə ayrıldı. Bu andan etibarən irəlidə cərəyan edən həvadis Dağıstan müqəddaratını Mavərayi-Qafqasiyadan ayırdı. Qafqas vilayətləri ayrı-ayrı siyasi mövcudiyyətlərə inqisam edincə Dağıstan ilə Terski oblast Şimali Qafqas namilə bir cümhuriyyət təsis etdi. Müxtəlif əqvamdan təşəkkül edən bu ərazi hökümət təşkilində bilxassə düçari-müşkülat oluyordu. Məzkur Cümhuriyyətin təsisi Azərbaycanın həyati mənafelərindən idi. Bilxassə Dərbənd kimi tarixi bir bəndəri (limanı) haiz olan Dağıstan rus əlindən qurtarmazsa, Azərbaycan kəndisini əmini- zənn edəməzdi. Fəqət, kəndisi daha hali-təşəkküldə bulunan Azərbaycan Dağıstana yalnız maddi müavinətdə buluna biliyordu. Məclisi-məbusan Şimali Qafqas hökümətinə 50000000 rublə 47 iqraz etdi. Bu məbləği təxsis edərkən məclisi- məbusan firqələri buna bir qərz kimi baxmayıb iki qardaş millətin mənafei- müştərikələrinə sərf olunacaq zəruri bir təxsisat kimi baxıyorlardı. Azərbaycan bu məsələdə yalnız təxsisatı-nəqdi ilə qalmamışdır. Denikinə qarşı mübariz bulunan Dağıstana yardım üçün Nuru paşa təşkilatına 48 hər növlə yardımda bulunmuşdur. Dağıstan hökümətinin Denikin intriqa və təcavüzü üzərinə inhilalı dağıstanlılar qədər Azərbaycanı dəxi mütəəssir eyləmişdir. Dagıstanın Denikin istilasına məruz qalması məclisi-məbusanda, əfkari-ümumiyyədə qeyri-
38 qabili-təsəvvür, bir həyəcan doğurmuş və qardaş dağlıların istixlası üçün zaman və məkanın müsaidə eylədiyi tədabir ittixazinə təvəssül edilmişdir. Zamanın əzim böhranları içində çırpınan Acara, Qars və Araz boyundakı islamlar dəxi Azərbaycan Cümhuriyyətinə, onun maddi və mənəvi müavinətinə rəbti-ümid ediyorlardı, Cümhuriyyətə bəhri-Xəzərin qarşı tərəfində bulunan türküstanlılardan dəxi mürəxxəslər gəlib istimdad və istianədə bulunuyorlardı. Olmadıq müşkilat içində bulunan cümhuriyyət, əhvali-siyasıyyə və vəziyyəti- mövcudənin müsaidə etdiyi bir vəchlə bütün bu müraciətləri nəzəri-diqqət və etinaya alaraq mümkün olan müavinəti icra ediyordu. Türküstan ilə münasibəti- siyasiyyəyə girişmək üçün oraya konsulos sifətilə bir məmuri-məxsus dəxi göndərilmişdi. Azərbaycan Cümhuriyyəti kəndi mövcudiyyəti-siyasiyyəsini təminə həsri- ovqat eylədiyi zaman qətiyyən türk və müsəlman əfkari-ümumiyyəsinin məzhəri- təvəccöhi olmaqla mənən qüvvətli olduğunu unutmuyordu. Bu təvəccöhə dəyər bir müəssisə ola bilməsi üçün nə mümkünsə onu icra etmək istiyor və ediyordu. Müstəqil Azərbaycan hökümətinin üsuli-idarəsi xalq cümhuriyyəti əsasına mübtəni idi. Tam bir parlamantarizm və məsuliyyəti-vükəla üsuluna riayət olunuyordu. Hürriyyəti-kəlam, mətbuat və ictimaat dəxi bülğənmabülğ təmin edilmişdi. Bu xüsusda bəzi münəqqidlər bəlkə həddindən ziyadə bir liberalizm göstərdiyini dəxi qeyd edərlər. Bir dövreyi-təşəkkül və təəzzüvdə bulunan bu novzad siyasətin şübhəsiz şayani-tənqid nöqsanları az deyildi. Bunların ən böyüyü bu kimi dövrlərə məxsus möhkəm bir idarənin, qəvi bir hökümətin haqqı ilə təsis ediləmədiyidir. Təşəttüti- əfkarın tövhidi üçün tətbiq olunan iqna üsulu ilə bərabər, bir az daha icbar təriqinə gedilsəydi, ehtimal ki, nəticeyi-vüqüat başqa dürlü olurdu. Bunu da unutmayalım ki, Azərbaycan Cümhuriyyətinin fəlakəti, daxilindəki üsyanlardan ziyadə, xaricdən gələn təcavüzkar bir qüvvət üzərinə zühur eyləmişdir. Məqsədimiz müfəssəl bir təhlili-vəqaye olmadığından risaləmizin hövsələsinə sığar bir xülasə ilə iktifa ediyoruz.
VII HADİSATİ-MÜHÜMMƏ ƏRƏFƏSİNDƏ
Azərbaycan münasibəti-beynəlmiləliyyəyə hənuz girmiş və makinası yeni qurulmuş bir hökümət halında ikən qayət təhlükəli bir dövr keçiriyordu. Başı üzərində daimi bir təhdid surətində asılı duran Denikin qüvvəti vardı. Əski Rusiyayı təmsil edən bu qara qüvvət Azərbaycan Cümhuriyyətini dəfələrlə təhdid eyləmişdi. Vaxtilə Qızıl Moskvayı belə təhdid etməkdə olan bu qüvvət bir həmlədə Bakıya enmiyor və yaxud Kaspi dənizindəki donanması ilə Azərbaycan paytaxtını bombardman etmiyor idisə, məhzən düvəli-müttəfiqə ilə mərbut olduğu üçün buna cəsarət edəmiyordu. Düvəli-müttəfiqə tərəfindən müavinəti-ciddiyəyə məzhər olan bu qüvvət ilə Cənubi Qafqasiya cümhuriyyətləri arasında hər növ müsadimata meydan verməmək üçün Qara dənizdən Kaspi sahilinə qədər bir
39 “Xətti-fasil” təyin edilmiş, Denikin ordusunun bu xətt cənubuna enməsi siyasətən təmin olunmuşdu. Martın sonlarına doğru Denikin ordusu müdhiş bir süqut ilə inhilal ediyordu. O zaman Dağıstanı təhti-işğalında bulundurmaqla Azərbaycan üzərində əndişələr doğuran bu qüvvət (Şimali Qafqasiya ilə Dağıstanda) yerini Qızıl Orduya tərk ediyordu. Denikini təqib edən Bolşevik ordusu bütün millətlərin hüquq və hakimiyyəti-milliyyəsini sözdə elan və təsdiq ediyorsa da, Denikindən daha az müzürr bir qüvvət olduğunu işdə isbat etməmişdi. Bolşeviklər bir tərəfdən qüvayi- müsəlləhələri ilə Qafqasiya cümhuriyyətləri hüduduna yaxınlaşıyor, digər tərəfdən də Qafqasiya məmləkətləri daxilindəki firqə təşkilatlarına qüvvət və fəaliyyətləri ilə gərmi veriyorlardı. Çiçerin 49 Azərbaycan və Gürcüstan cümhuriyyətlərinə telsiz teleqrafla göndərdiyi notasında bu hökümətləri, ricət edən Denikin ordusunu tamamilə məhv etmək üçün silah arkadaşlığına dəvət ediyordu. Bu nota, cümhuriyyətlərin istiqlalını tanımaq və müxadinət müahidəsi əqdini istəməkdən ziyadə, əhaliyi hökümət əleyhinə təhrikdən ibarət bir propağan hökmündə bulunuyordu. Azərbaycan Cümhuriyyəti (Gürcüstan kəza) kimsəyi kəndi ümuri- daxiliyyəsinə müdaxilə etdirəmədiyi kibi, Rusiya ümuri-daxiliyyəsinə mütəəlliq Denikin ordusu təqibatına dəxi müdaxilə etmək arzusunda bulunmadığını qeyd ilə, aldığı notaya verdiyi cavabda, bolşevik Rusiyası ilə sülh və müxadinət təsisinə kəmali-məmnuniyyətlə mühəyya olduğunu bildiriyor və Azərbaycanın həqqi- istiqlalını tanımaq səlahiyyəti-kamiləsini haiz Rusiya mürəxxəslərinin intixabını təklif ilə, Azərbaycan mürəxxəsləri ilə vaqe olacaq təlaqi məhəllinin dəxi təyinini istiyordu. Fəqət, Qızıl Xariciyyə naziri vəz olunan müəyyən məsailə sərih və qəti bir cavab verməkdən isə Azərbaycan ümuri-daxiliyyəsini tənqid edir, “İntibahnamə” qılıqlı notaları ilə əzham təşviş etməyi daha münasıb buluyordu. Bu notalar təati edildiyi sırada Denikin ordusunun bolşeviklərdən qaçan bəqiyyəsi, Kaspi filosu ilə bərabər, Bakı limanına iltica ediyordu. Bir az əvvəl, 1828 sənəsində münəqid “Türkmənçay” müahidəsinə istinadən, Azərbaycana müraciətlə Kaspi dənizində Rusiya bandirasından başqa bir bandiraya təhəmmül edəməcəyini söyləyən qüvvət şimdi protesto etdiyi bayrağın sayəyi-əmanına sığınıyordu. Bu surətlə Denikin filo və ordusundan bir qismi hüquqi-beynəldüvəl məvaddincə silahını tərklə Azərbaycan hökümətinə iltica ediyordu. Denikin ordusunun şu surətlə inhilalı və Qafqasiya cümhuriyyətlərinə ilticası nəticəsində şübhəsiz ki, Azərbaycan ən müdhiş bir təhlukəyi adladıyordu. Fəqət, eyni zamanda da “atəşdən çıxıb alova düşüyordu”. Denikinin yerinə şimdi Lenin qüvvəti qaim olmuşdu. Bu da bir rus qüvvəti idi. Həm də bu qüvvət ötəki kibi deyil, ondan daha qorxunc bir qüvvət idi. Çünki ötəki qüvvətə bütün təbəqati-nas müariz və kəndisinə qarşı müdafi ikən, kimsədə onun düşmən bir qüvvət olduğuna şübhə yox ikən, bu yeni öylə deyildi. Bunun iğfalkar şüarları vardı. Bu, millətlərin hakimiyyətindən, istiqlalından, Şərqin istixlasından bəhs ediyordu. Füqəraya cənnət vəd ediyordu. İmperialistlərə qarşı
40 mübariz bulunan Türkiyəyə müavinət etmək üçün bir an əvvəl əlini mübariz Anadolu əlinə verəcəyini vəd ediyordu. Bu sonki şüar bilxassə müəssir idi. Çünki Türkiyə dərdi ilə yanan Azərbaycan qəlbinin həssas nöqtəsinə basıyordu. Bu şüar bilxassə bolşevikləri yalnız sözləri ilə tanıyan və kəndiləri ilə hesabları bulunmayan bəzi türk (Türkiyə mənasına) rical və zabıtanı üzərində pək böyük bir təsir icra ediyordu. Həm həqiqətən əhval nə mərkəzdə idi? İstanbulda misaqi-milliyi elan etmiş məclisi-məbusan düvəli-mütəlifə komandanlığı tərəfindən dağıdılmış, məbusandan mühüm bir qismi Maltaya göndərilmişdir. Türklüyün şanlı qəhrəmanı Qazi Mustafa Kamal Paşa 50 bir kaç sadiq yaranı ilə Ərzurum 51 və Sivasın 52 Hicra güşələrində, Anadolunun fədakar elində, bu günkü mühəyyirül-üqul bir zəfərlə tamamlanan hərəkati-milliyyəyi ehzar ediyordu. Bu hərəkatı, zühurunun ibtidasında boğmaq məqsədilə hər növ silahi-müdafiədən təcrid edilmiş qüvayi-milliyyə üzərinə, minqeyri-həqq, düvəli- müttəfiqə tərəfindən kəndisinə tərk olunan İzmirə çıxan yunan ordusu, qeyri- qabili-təsəvvür məzalimlə, Anadolunun bağrına doğru təcavüz ediyordu. Biri də dəxi ermənilər bütün Şərqi Anadoluyu təməllük etmək üzrə qüvayi-milliyyənin başı üzərindən Yunanıstana əl uzadıyorlardı. Böylə bir halda “Suya düşən ilana sarılır” fəhvasınca, Türkiyənin xilas və nicatına mətuf hərəkəti-milliyyə zəmamdaranı dünya imperialistlərinə qarşı livai- üsyan açmış bir vəziyyətdə bulunan Rusiya səmtinə baxıyor, oradan bir imdad ümid ediyorlardı. Rusiya ixtilalını idarə edənlər Türkiyənin bu təvəccöhündən və bu ehtiyacından pək qurnazca istifadə edəcəklərdi. Bu istifadə nəticəsində ən azı, əldən getmiş bulunan Qafqasiya, başda Bakı petrolları olmaq üzrə təkrar Rusiyaya iadə ediləcəkdi. Ortaya bir şüar atılıyordu: Bolşevik Rusiya kapitalın düşmənidir. Mübariz Türkiyə Avropa imperializmi ilə ölüm və dirim mübarizəsindədir. Ankara mübarizlərinə yardım etmək Moskvanın arzusudur. Bu yardımın təmini üçün Qafqasiyada bizə dost hökümətlər təsis eyləmək və bir an əvvəl Qızıl Orduyu Anadoluya sövq etməklə türklərə müavinət eyləmək lazımdır. İzmir fəlakətzadələri faidəsinə məmləkətin hər tərəfində ianələr toplamaqla məşğul və qəzeələri ilə Türkiyənin matəmlərinə iştirak edən Azərbaycan xalqı üzərində böylə bir propağanın nə kibi təsirlər icra edəcəyini və bu sürətlə nə kibi vəqaye ehzar olunacağını təsəvvür ediniz. Bolşevik ağzından eşidilən bu sözlərə bir də, bu sözün başqa məqasidi-məxsusədən ibarət olmadığına qane görünən, Azərbaycanda müsafir və xidmətdə bulunan Türkiyəli zinüfüz qardaşlarımızın tövr və hərəkətlərini əlavə edərsəniz, o vaxt bolşevik lehində yapılacaq hər hanki bir ixtilalın nə cühülətlə vüquə gələ biləcəyini təqdir edərsiniz. Azərbaycan millətpərvərləri bolşeviklərin Rusiya daxilində qaldıqca qətiyyən müarizləri deyildilər. İxtilalçı Rusiya ilə mübariz Türkiyə arasında hail olaraq Anadolu hərəkati-milliyyəsinə əngəl təşkil edən bir qüvvət dəxi deyildilər. Yalnız Azərbaycan Cümhuriyyətinin həqiqi istiqlalını tanımaq şərtilə onlar bolşeviklər tərəfindən elan olunan şüarların səmimiyyətinə inana bilirdilər. Yoxsa
41
“bütün oyunun Xoca Nəsrəddinin yorğanı üstündə oynanacağına” şübhələri yox idi.
Bir tərəfdən türklüyün şanlı ələmdarını bütün Şərq tarixini digərgun edəcək əzim süqutdan qurtara biləcək təşəbbüsə mane olmamaq, digər tərəfdən də türklük aləminin bel kəmiyini təşkil edən növzad bir cümhuriyyəti kəndi əlilə qırmamaq – iştə iki böyük və məsuliyyətli vəzifə!.. Bu iki vəzifəyi təlif etdirə bilmək üçün mütəcanis deyil, mütəmərkəz bir vəziyyətdə bulunan hökümət bu kibi xüsuslarda səri bir qərar alamayıb, həftələrlə davam edən bir böhrani-vükəla dövrəsinə girmiş oldu. * * *
Hökümət hali-təzəbzüb və böhranda ikən Qarabağ hadisəsi zühur ediyor. Bayram gecəsi – Novruz bayramı – Şişə 53 şəhərinin yaxınlığında vaqe “Xankəndi” deyilən əsgəri qəsəbə bayrama məxsus bir zövq içində, zabitan məhfəli-əsgəridə gecəyi keçirməklə məşğul. Əsgərlər axşamdan bayram şənliklərinə məşğul olduqdan sonra istirahətə dalmış, uyuyur. Bu əsnada ətraf köylərdə məskun erməni usatı bu gecəyi məxsus ehzar etdikləri süngülərlə mücəhhəz olduqları halda, gecə ikən bir basqın icra ediyorlar. Ansızın yapılan bu gecə basqını müdhiş bir plan üzərinə tərtib edilmişdi. Bərəkət versin ki, mütəbəssir bulunan əsgərlər yataqlarından qalxaraq amansız düşmənlə qırtlaq-qırtlağa gəliyor və həmən komanda heyəti hadisədən xəbərdar olaraq basqın dəf olunuyor. Xankəndi üzərinə yapılan basqın ilə bərabər, eyni saatda məşhur “Əsgəran keçidi” dəxi erməni usatı tərəfindən işğal olunuyor. Əsgəranın tutulması ilə Qarabağın Bakı ilə olan xətti-müvasiləsi kəsiliyordu. Qarabağ valiyi-ümumisi hadisəni Bakıya bildiriyor, imdad istiyordu. Qışlanın ermənilər tərəfindən mühasirə edildiyini, imdad qüvvəti gəlməzsə süqutun mühəqqəq olacağını qüvvətli cümlələrlə ifadə ediyordu. Qışla süqut edərsə, bütün Qarabağın ermənilərin əlinə keçməsi mühəqqəq ədd olunuyordu. Mövcud qüvayi-əsgəriyyənin əvvəla bir qismi-mühümmü həmən Əsgərana sövq olunuyor. Şiddətli bir müqavimətdən sonra ikinci hücumda Əsgəran keçidi düşməndən təthir və Xankəndi xilas oluyor. Ricət edən asilər daha yüksək dağlara çəkilərək müqavimətlərində israr ediyorlar. Asilər təqib olunuyor. Keşiş kəndinə təhəssün edən ermənilər Azərbaycan əsgərləri tərəfindən əhatə ediliyor. Qarabağ cəbhəsində hadisat bu surətlə inkişaf etməkdə ikən Ermənistan hüdudunda təhşidi-əsgəriyyə müşahidə olunuyor. Eyni zamanda, Qazax qəzasında da yeni bir cəbhə açılıyor. Burada da erməni qüvvəti ilə Azərbaycan qüvvətləri arasında müsadimələr başlıyor. Böylə ansızın və caniyanə bir surətdə vaqe olan hücum əhaliyi-İslamiyyəyi son dərəcədə əğzab ilə hər tərəfdə bir tağım hadisat zühuruna zəmin təşkil eyliyərək Şamaxı, Şəki və Gəncə qəzalarında erməni-müsəlman hadisati-xunin inkişaf ediyor. Böylə bir zamanda Dağıstanda kilitli qüvvətlərlə mütəhəşşid bolşeviklər zahirən pək müsəlləhanə bir sima göstərməklə, hadisata intizar edib duruyorlar. Eyni zamanda da bolşevik mürəxxəsi-tüccarisi Solovyov Bakıda Azərbaycan höküməti ilə petrol mübayiəsi məsələsinə aid xüsusatı müzakirə etməkdə idi.
42
Qarabağ hadisatı üzərinə iniqad edən məclisi-məbusan cələsələrindən birisində bolşevik məbus Qarayev 54 “Qarabağda zühur edən bu hadisə mötəliflərin bizi boğmaq üçün sarıdığı zəncirlərdən bir halqadır. Bu halqanı Azərbaycan kəndi qüvvətiylə parçalayamaz. Buraxınız, Şərq millətlərinin hüququnu müdafiə edən Qızıl Ordu gəlsin də, Qarabağ üsyanını yatırsın. Daha sonra Anadoluya imdada getsin” diyordu. Qarayev bu sözləri söylərkən məbusanın müsafirlərə məxsus lojasında duran türkiyəli qardaşlarımızdan məsul birisini görüyordum ki, ciddi təsdiq və təqdir əlamətləri göstəriyordu. Erməni üsyanından bir az əvvəl digər bir hadisə dəxi zühur eyləmişdi. Azərbaycan Kommunist firqəsi namı ilə toplanan ixtilal komitələrinin, höküməti devirmək qəsdilə bir üsyan yapmaq niyyətində olduqları hökümətcə kəşf olunmuş, təqibata başlanmış, bu təşkilata mənsub zəvatın həmən kafəsi öyrənilmiş və əvamili-mühümməsindən bir kaçı təhti-tovqifə alınmışdı. Erməni üsyanı ilə bu təşkilat arasında sıxı bir münasibət olduğu dəxi Moskvaya gedən erməni sosial- demokratlarından Piromov ilə Zaxaryanın Moskvada müntəşir rusca “Həyati- miləl” qəzetəsində 55 mündəric məruzələri ilə müsəbbətdir. VIII
BOLŞEVİK İSTİLASI
Həftələrlə davam edən böhrani-vükəla nəticəsində bütün firəqi-siyasiyyənin müvafiqətilə yeni kabinənin təşəkkülü Hacınski Məhəmməd Həsən bəyə həvalə edilmişdi. Məhəmməd Həsən bəy bolşeviklərdən Azərbaycanın istiqlal və təmamiyyəti-mülkiyyəsinə aid təminati-mühümmə almaq üzrə mübariz Türkiyə ilə ixtilalçı Rusiya arasında hər iki tərəfə dost bir hökümət təşkil edəcəkdi. Bu məqsədlə daha yeni kabinənin təşəkkülünü bəkləmədən məxsusi bir heyəti- mürəxxəsə dəxi bolşeviklər nəzdinə ezam edilmişdi. Bu heyət Rusiyanın möhtac olduğu məvaddi-iqtisadiyyəyi təmin etmək surətilə bolşeviklərdən istiqlal və təmamiyyəti-mülkiyyə babında təminati-siyasiyyə almaq üzrə müahidəyə səlahiyyətdar idi. Vəziyyət böylə bir intizar halında ikən ansızın bolşevik əsgərinin hüdudu təcavüz etdiyi xəbər alınıyor. Nisanın 26-da gecəynən vaqe olan bu hadisə 27- sində sabahilən məhafili-siyasiyyədə əyan olunca hər kəs heyrətlər içərisində məbhut qalıb şaşırıyor. Hüdudda bulunan əsgərlər, qüvayi-külliyyələri Qarabağ və Qazax cəbhələrində məşğul olduğundan 60 min miqdarında təcavüz edən düşmənə qarşı iki saat qədər müqavimət göstərdikdən sonra ricət etmək məcburiyyətində qalıyorlar. O gün axşama doğru şəhərin mühafizəsinə məxsus könüllü əhalidən təşkil olunan və zabitanı sırf türklərdən təşəkkül edən “Yardım alayı”nın, yenə türk zabitan tərəfindən 56 idarə olunan zirehli avtomobillərin və filoda xidmət edən Osmanlı zabitlərindən bir qisminin bolşevik lehində olduqları, daha təşəkkül etməmiş bulunan yeni kabinə ilə, istefası qəbul edildiyi halda, ümuri-höküməti daha dur və təslim etməmiş bulunan əski kabinə arasında asılı duran hökümət və onunla bərabər məclisi-məbusan Azərbaycan Kommunist firqəsinin ultimatumu
43
qarşısında bulundu. Bu ultimatum, hökümətin Azərbaycan Kommunist firqəsi Mərkəzi Komitəsinə təslimini tələb etməklə bərabər, Azərbaycan istiqlalının təhti- əmniyyətdə bulunacağını və hökümətin ruslara tərk edilməyəcəyini təmin ediyordu. Məclisi-məbusan tərəfindən bütün firqələrin müməssillərini came olmaq surətilə intixab olunan komission ilə Kommunist firqəsi mürəxxəsləri arasında təqərrür edən şəraitə görə: 1. Rus ordusu Bakıya girmədən, dəmir yolu ilə doğru Anadolu imdadına gedəcək. 2. Azərbaycan istiqlal və təmamiyyəti-mülkiyyəsi hər növ təərrüz və qüyuddan məsun qalacaq. 3. Azərbaycan ordusu olduğu kibi qalıb inhilal etdirilməyəcək. 4. Azərbaycan firəqi-siyasiyyəsi-hürriyyət və sərbəstilərini mühafizə edəcəkdi. 5. Sabiq rical, əzayi-hökümət və məbusandan kimsə cürmi-siyasi ilə ittiham edilməyəcək. 6. Kəmali-sərbəst ilə toplanacaq Azərbaycan Şuraları hökümətin şəkli- idarəsini təyin qılacaq idi 57 . Eyni zamanda, müsafirətən Bakıda bulunan Osmanlı türklərindən bir qisim məsul zəvatın ağzından işaə olunuyordu ki: “Gələn Qızıl Ordu komandanı Nicati bəy namında bir türkdür. Bu ordunun qitəatı miyanında türk üsərai-hərbindən mütəşəkkil alaylar var. Bir çox qitəat dəxi Volqaboyu türklərindən ibarətdir. Bu ordu həyat-məmat mübarizəsi içində bulunan Anadolunun müavinətinə qoşuyor. Bu qüvvətə qarşı göstəriləcək müqavimət Türkiyənin xilasını əngəl edəcək bir vəqə ola bilər ki, böyük türklük və islamlıq nöqteyi-nəzərindən bir xəyanətdir”. Bütün bu şərtlərin ertəsi günü yırtılacağı mühəqqəq idi. Söylənən sözlərin dəxi birər siyasi xüd’ədən
Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|