Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1 azərbaycan cümhuriYYƏTİ
imperializmi – imperializmdir. Rusiyada təbəddül edəcək şey, onun üsuli-
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rus hankı dinə girirsə-girsin yenə rusdur. Qara da olsa, qızıl da olsa rus
|
imperializmi – imperializmdir. Rusiyada təbəddül edəcək şey, onun üsuli- arına aid bir məsələ deyil, tədricən vaqe olmuş bir keyfiyyətdir. Çar zamanında Qafqasiyaya səlahiyyəti-vaseyə malik valiyi-ümumi təyin olunuyordu. Şimdiki Sovet höküməti isə Kommunist firqəsinin vilayət mərkəzi komitəsini göndəriyor ki, Qafqasiya cümhuriyyətləri tamamilə bu mərkəzə tabedirlər. O zaman zadəgan sinfinə istinad edən Rusiya imperializmi Qafqasiyadakı xan, məlik (erməni zadəganı) və knyazlardan (gürcü zadəganı) kəndisinə münqad olanları qullanıyor və o vasitə ilə təsisi-hakimiyyət ediyordu. Sərkeşlik edənlər isə ya məhv və yaxud Rusiyaya nəfy olunuyordu. Şimdi də öylə: əmələ və köylü sinfinə istinad edən bolşevik diktaturası yerli əhalinin əyaq taqımlarına istinadla kəndi hakimiyyətini təsis və bu sinif içərisindən belə kəndinə tabe olmayanları məhv və ya nəfy ediyor. Nəticədə şımdiki cümhuriyyətl o zamankı xanlıqların inhilalından daha çabuq bir surətdə icra ediliyor. Çarlığın məfkurəsi zadəgan sinfi mühitində inkişaf edən “şovinizm” idi. Leninliyin idealı isə əmələ “kosmopolitizmi” nam bir məsləkdir. Birincisi, rusdan olmayan millətləri ruslaşdırmaq surətilə bütün Rusiyayı hərsən yekvücud bir hala qoymaq istiyordu. İkincisi də hərsi-millisi daha qüvvətli olmayan zəif millətlərdə milliyyət fikrini öldürmək surətilə bütün Rusiyayı qeyri-milli bir hala qoy ionalizm etmək) istiyor ki, nəticeyi-feliyyəsi etibarilə yenə o deməkdir. Ixtilallar hər nə qədər aləmşümül bir mahiyyətdə olsalar da, nəticədə kəndisini elan etmış məmləkətin həyati-ictimaiyyə və təşkilati-siyasiyyəsini, tarixin iqtizası və iqtisad qanunlarının təhəmmül edəcəyi bir çərçivə daxilində təbdil etməkdən başqa bir məhsul verməz. Olsa-olsa hakimiyyət müəyyən bir sinif və təbəqə inhisarından daha müasir və daha mütərəqqi bir ünsürə keçir. Demək istiyoruz ki, ictimai inqilablar bir məmləkətin siyasəti-xariciyyəsindən ziyadə daxili siyasəti üzərinə icrayi-təsir edir. Fransa inqilabının xaricə qarşı siyasəti Burbonların ənənəvi siyasətindən başqa deyildi. Sovetlərin siyasəti də çarlar Rusiyasının siyasətindən başqa bir şey deyildir. Daima türk düşməni olan Rusiyanın Türkiyəyə dost çıxması isə tarixdə misli yox bir hadisəyi-inqilabiyə deyildir. Məhəmməd Əli üsyanında Sultan Mahmuda müavinət göstərən çar Rusiyası deyilmi? Bolşeviklər İngiltərəyi Hindistanın təsxiri ilə təhdid ediyorlar. bu təhdid dəli Petronun məşhur vəsiyyətnaməsində dəxi məzkur deyilmidir? Əvət, Məhəmməd Əli Paşa vəqesi və bu günkü hadisələr tarixin birər cilveyi-istisnaiyyəsini təşkil edirlər. Bunlar birər epizoddur. Daim olan bir şey o da Cənuba doğru olan Rusiya axını ilə bu axına məruz qalan türklükdür.
59 idarəsidir, istehsal və istehlakındakı üsullardır, yoxsa, Rusiya coğrafiyası dəyişmədi.
* * * Qızıl imperializm böyük Rusiya ixtilalının doğurduğu bir sistemdir. Bu ixtilal əsrin modası hökmündə olan sosializm şüarları ilə ehtikar yaparaq kommunizm bayrağı altında cərəyan etdi. Dünya müdhiş bir xalq hərəkatının fəvəranı qarşısında bulundu. Bu dəhşətli hərəkəti-məşəriyyə, şübhəsiz ki, zamanımızın ən şayani-tədqiq bir hadisəsidir. Fəqət bu hadisədə keçici nöqtələrlə baqi qalacaq həqiqətlər var. Tədqiq edərkən bunları təfriq etməmək qabil deyildir. Sosializm və kommunizm məfhumları kibi böyük məfkürələrin elani-tətbiqi, həm də Avropa dövlətləri arasında ən geridə qalmış bir məmləkətdə şübhəsiz ki, bu hərəkətin keçici mənzillərini təşkil edir. Nasıl ki, bu gün biz kommunizm firqəsinin elan eylədiyi kəndi prinsiplərindən birər-birər vaz keçdiyini görüyoruz. Dörd-beş sənəlik dəhşətli misallar və əmsalsız tədhişlər nəticəsində baqi qalan qazanc isə demokratik sosialistlərin təbirincə burjua – bir üsul-idarənin binasını təmin edən cəhətlərdir. Bu cəhətlər miyanında ən mühüm olanı Rusiya imperatorluğunun əsasını təşkil edən əsil zadəgan sinfinin imhasıdır. Rusiya son yarım əsrdəki iqtisadi inkişafatı ilə artıq qüruni-vüstai bir istehsal məmləkəti olmaqdan uzaqlaşmışdı. Halbuki təşkilati-siyasiyyəsi etibarilə bu məmləkət hala feodal bir zehniyyət ilə idarə olunuyordu. Burada hökümət tamamilə əsil zadəgan sinfi əlində, dövlətin ümuri-mülkiyyəsi ilə təşkilati- əsgəriyyəsi çar tərəfindən tətvic olunan bu mümtaz təbəqənin inhisarında idi. “Dvoryanstvo” deyilən zadəgan sinfi kəndisinə məxsus təşkilati ilə imtiyazati- hüquqiyyə və siyasiyyəyə malik mümtaz bir təbəqə idi. Bu təbəqə huquqi- siyasiyyəcə bu qədər ziiqtidar ikən, iqtisadən çürüməyə başlamış, çox zamandan bəri mövqeni yeni təşəkkül edən burjua sinfinə tərk eyləmişdi. Rusiya ixtilali-kəbiri bu hadisəyi tədqiq edənlərcə məmləkətin iqtisadiyyatı ilə siyasiyyatı arasındakı bu əzim təzadın təsadümündən başqa bir şey deyildir. İxtilal əsil zadəgan sinfini tamamilə imha etdi. Bunlar artıq mümtaz bir təbəqə haqqını haiz deyildirlər. Əsil zadəgan təbəqəsi yalnız siyasətən deyil, iqtisadən də məhv edilmişdir. Böyük malikanələrlə çiftliklər köylülər arasında təqsim olunmuş, birər “Qartal yuvası” təşkil edən kaşanələr xak ilə yeksan edilmişdir. Şimdiki Rusiya böyük şəhərlərə malik olmaqla bərabər, geniş ərazisi və 130 milyona baliğ nüfusu 84 ilə dünyanın ən böyük çiftçi məmləkətidir. Bu məmləkətdə əvvəlcə üç milyona qərib bir əmələ sinfi mövcud ikən şimdi – inqilab sənələrinin təxribkar təsiri ilə – bu ədəd milyondan daha az bir rəqəmlə göstəriyor. Əksəriyyəti-əziməsi köylüdən təşəkkül edən bu məmləkət əsil zadəganın malikanələrini yəğma və torpaqlarını qəsb etmək üçün bir ani-tarixi içində kommunist oluyormuş. Fəqət, şimdi birər kiçik mülk sahibindən ibarət olan bu köylü dəryası “ac və bacarıqsız” şəhərlər hakimiyyətindən ibarət olan kommunist əmələ hökümətini çəkməməyə başlıyor. Kommunist təcrübələri nəticəsində əməllərinin bihudə olduğunu görən əmələ qismi dəxi “kəndi” hökümətinə qarşı laqeyd, hətta müariz bir ruh peyda ediyor. Ötədə yeni bir “ixtilal burjuaziyası”
60 doğuyor ki, əskisinə nisbətlə, pək əxlaqsız və təməkar olmaqla barabər, kəndisi ilə ehtikar şərikliyi yapan kommunist məmurlarını fəna halda sui-əxlaqa sövq ediyor. Bütün bu müxalif ünsürlər içərisində istinadgahi-ictimaiyyəsini qayb edən kommunizm diktaturası son günlərini yaşamaq üzrə bulunuyor. O, bütün hümmətini böyük sənaye və xarici ticarəti kəndi əlində saxlamaqla köylü dəryasından gələn dalğalara qarşı bir sədd çəkmək xülyasilə idameyi-həyat etmək istiyorsa da, buna qətiyyən müvəffəq olmuyor. Çünki yüzdə 14-ü qədər tənəzzül edən Rusiya sənayesi içərisində ən çox ümidsiz bulunanı böyük sənaye ilə xarici ticarətdir. Rusiya iqtisadiyyatı hər növ təsəvvürün fövqündə bərbad bir haldadır. Böylə bir halda ənasiri-təbiiyəyə müxalif bir ruh və idarəyə malik bulunan kommunizm “rejimi” süqut etmək məcburiyyətindədir. Bu süqut yalnız bu günkü hakim qüvvətin başqa bir qüvvətə təbəddülü ilə qalmıyacaq. Velikorus mərkəzi, sənaye nöqteyi-nəzərindən müstəhsil bir mərkəz ikən, kommunizm manevrası ilə təkrar kəndisinə bağlıya bildiyi Qafqasiya və Türküstan kibi məmləkətlər məvaddi-ibtidaiyyə həsbilə müstəhsildirlər. Müharibədən əvvəlki Rusiya vilayətlərdən aldığı məhsulat müqabilində məmulat verməklə müvazinə yapıyor, bu surətlə mərkəz ilə vilayətlər arasındakı iqtisadi rabitə təmin olunuyordu. Halbuki bu gün öylə deyildir. Hərbi-ümumi ilə ixtilali-kəbir nəticəsində Rusiya sərvəti-milliyyəsi 11 milyard altun rublədən 4 milyard rubləyə enmişdir. Bu süqut bilxassə sənayeyə aiddir. Sənaye etibarilə Rusiya məmulati- milliyyəsi 5 dəfə azalmış ikən məhsulati-ziraiyyəsi iki dəfə azalmışdır. Ziraət etibarilə Velikorus mərkəzi əvvəldən də müstəhsil olmaqdan ziyadə müstəhlik idi. Fəqət, bu xüsusdakı açığını o, məmulati-sənayesi ilə qapayordu. Fəqət, şimdi bu mərkəz hər bir cəhətcə müstəhlik bir vəziyyətə keçmişdir. Qafqasiya ilə Türküstan məvadi-ibtidaiyyəsinə müqabil Rusiyanın verəcək bir şeyi yoxdur və daha çox zaman olmayacaqdır. Bakının petroluna müqabil Rusiya əskidən şəkər, manufaktura və sair əmtəə idxal ediyordu. Halbuki bu gün miqdarı ərqami- fələkiyyə ilə sayılan “Sovet” qaiməsini də verəmiyor. Böylə olunca təbiidir ki, müstəhsil vilayətlərlə müstəhlik mərkəz arasındakı münasibət mənafeyi-iqtisadiyyə üzərinə müstənəd təbii bir rabitə ilə deyil, Qızıl Ordunun süngüləri sayəsində süni bağlarla qaimdir. Moskvada Sovet cümhuriyyətlərinin federasyonunu təşkil edən konqrenin iniqadı bizim bu iddiamızı qətiyyən cərh edəməz. Çünki bu konqre vilayətlərin arzusu ilə deyil, mərkəzin əmrilə iniqad eyləmişdir. Vilayətlərin arzuyi-həqiqəsinə az çox tərcüman olanlar isə bu konqrenin iniqadı əsnasında və qismən hala məhbəslərdə çürüyor və məmləkətlərindən uzaqlaşdırılaraq Rusiyanın ən soyuq bucaqlarına nəfy olunuyorlar. Fəqət kəndi hakimiyyətini qurtarmaq üçün bu günə qədər qullandığı vasitələrdən daha qüvvətli olacağı bəlli olmayan bu vasitə ilə kommunizm firqəsi kəndisini qurtarır zənn edilməsin. Kommunizm süquta məhkumdur. Kommunizm süquta məhkum olduğu kibi süni vasitələrlə mərkəziyyəti-idarə vücudə gətirmək istəyən Moskva sistemi də məhkumi-zəvaldır. Müdhiş bir terrorist olan bu firqə üçün müslihanə bir surətdə mötədil bir höküməti- əsriyyə şəklinə girmək ruhiyyat nöqteyi-nəzərindən qeyri-mümkündür. Üsyan və
61
qanla səri-kara gələn bir qüvvət üsyan və qanla da gedəcək. Bu gün bu üsyanı yapan müntəzəm bir qüvvət yoxsa da yarın o qüvvət, kommunizmin kəndi vücuda gətirdiyi təşkilat hüceyrəsindən olsa da doğacaqdır. Fəqət, kommunizm imperializminin devrilməsi ilə kəndinə cəbrən bağlanan milli təşkilati-siyasiyyə üçün dəxi yaxayı qurtarmaq fürsəti təkrar gəlmiş olacaqdır. Bu bilxassə Qafqasiya üçün variddir. Qafqasiya bundan yüz sənə əvvəlki vəziyyətində deyildir. Yüz sənə əvvəl inkişaf edən Rusiyaya qarşı münkəşif bir Avropa iqtisadiyyatı ilə mübariz bir Şərq milliyyətpərvərliyi yox idi. Bu gün o da, bu da mövcuddur.
İSTİQLAL MƏFKURƏSİ
Azərbaycan məclisi-məbusanının ilk cələsəsini açan natiq, məclisi təzyin edən bayrağa xitabən “Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!” – demişdi. Bayraq əgər yalnız müxtəlif rəngli qumaşlardan ibarətdirsə, Azərbaycan istiqlal bayrağı enmiş, parlaman caddəsindəki məclisi-məbusan binasının üstündə mavi, al və yaşıl rəngli və hilal-sitarəli bir qumaş yoxdur. Yox, əgər maddətən ələladə bir qumaşdan başqa bir şey olmayan bayraqlar mənən bir millətin hürriyyət və istiqlalını tərmiz edən bir timsal isə, o halda, hal-hazırda Bakı binalarının üstündə çəkiclə oraq əlamətini göstərən qırmızı qumaş Rusiya əsarətini örtməkdən başqa bir şey deyildir. Əvət, bu kitabın qabında siyah çərçivə içərisində görünən Azərbaycan bayrağı – Azərbaycan hürriyyət və istiqlalının bu müqəddəs timsalı, bu gün Bakının, Gəncənin və sair Azərbaycan biladının üstündən enmiş, fəqət, nərəyə?... Eşqi-istiqlal ilə yanan və həsrəti-hürriyyətlə sızlayan Azəri gəncliyinin ürəyi yarılsa, bu bayrağın orada mənquş olduğu görülər. Əvət, heç bir zaman Azərbaycan xalqı bu qədər həzin bir həsrət duymamışdı. Hankı köylüyü, hankı əmələyi, hankı münəvvər və ya əsnafı dinləsəniz “AZƏRBAYCAN”dan yana- yaxıla bəhs edər. Azərbaycan dövri-istiqlalına bolşeviklər “Müsavat dövrü” deyirlər. Fəqət, xalq bu dövrə AZƏRBAYCAN dövrü deyir. O, şimdiki rejimi “Azərbaycan” deyə qəbul etmiyor. Xalqın düşüncəsində AZƏRBAYCAN məfhumu coğrafi bir mənadan ziyadə fikir və əməl şəklində təcəssüm ediyor. İstiqlal xaricində onun üçün bir AZƏRBAYCAN yoxdur. Bolşeviklər tərəfindən sıxı bir sansör altında nəşr olunan mətbuatdan xalqın hissiyatını tədqiq və təqib etmək qabil deyildir. Bilxassə ki, bu mətbuat aləmi- mədəniyyətin bildiyi mətbuat kibi deyildir. Hakim firqənin kontrolu xaricində bir qəzetə çıxmadığından xalqın duyğusunu bolşeviklikdə çıxan qəzetlərlə ölçmək olmaz. Məmafih, ara-sıra çıxan və bir-iki nüsxə nəşr edildiyindən sonra təkrar qapanan məcmuələrdə görülən bir taqım ədəbi parçaların ruhu təhlil olunursa, şairin nə kibi qeyri-məmnun, həsrətzədə və müntəzir bir mühitdən mülhəm olduğunu görürsünüz. Burada vəziyyətindən məmnun, inqilabilə müftəxir bir kommunizm ilhamına təsadüf edəməzsiniz. Çünki AZƏRBAYCAN KOMMUNİZMİ yoxdur. Buradakı kommunizm istilakar bir qüvvətdir. O,
62
qətiyyən xaliq bir qüvvət olamaz. O, yalnız uçurar, yıxar, edam edər. Zehniyyəti, tərbiyəsi və inkişafi-ictimaiyyəsi etibarilə milli və dekomtrat bir inqilab üçün hazır bulunan bu mühitə milliyyət münkiri, demokrasi müxərribi bir qüvvətin təsəllütü, bittəb nikbin bir rüh inkişaf verəməz! Kommunizm nə yaparsa-yapsın, Rusiya imperializmi hankı rəngə girirsə- girsin meydanda bir həqiqət var: Millətlər kəndilərini tanımışlar. Azərbaycan türk olduğunu idrak eyləmiş. Sənələrdən bəri axan qanları mən, bir göldən ziyadə, vəzi- həmldə axan qanlara bənzətmək istərəm. Zatən dünya inqilabat və müharibələrində axan qanlar daima yeni məfkurələrin tövlidinə səbəb olmuş deyilmidir? Bütün ələm və iztirabına təhəmmül etdiyimiz bu fəcaye içərisində böyük bir fikir doğmuşdur. Fikri-istiqlal! MÜSTƏQİL AZƏRBAYCAN – bu gün maddətən Rusiya qüyudatı ilə dərzəncir olsa da, mənən mövcuddur. Azərbaycan istiqlalı bir fikir olaraq vaqedir. Bolşeviklərə Qafqasiyada rəyi-ammə müraciət təklif edilsə, qətiyyən razı olmazlar. Çünki bütün xalqın həmən istiqlali-idarə lehinə rəy verəcəklərini bilirlər. Azərbaycanın bu qədər fəlakətlər nəticəsində əldə etdiyi bir qazanc varsa, o da bu istiqlal fikrinin rüsuxudur. Şimdi istiqlal və hakimiyyəti-milliyyə sevdasilə yaşayan bir Azərbaycan gəncliyi vardır ki, ÇK-nın amansız edamlarına rəğmən, gecə-gündüz çalışıyor, ilk fürsət və imkanı bəkləyib duruyor. Bu fürsət gəlincə o, meydana çıxacaq və o zaman yanıq könlündə atəşin cizgilərlə mənən mənquş bulunan bayrağı maddətən yüksəldərək deyəcək ki: -
* * *
Əvət, böyük faciələr, əzim sarsıntılar, məşəri hərəkətlər əsrində yaşayan Azəri gəncliyi üçün müstəqil yaşamaq misaqi-millidir. “Misaqi-milli”nin nə kibi möcüzələr yaratdığını o, Şərq milliyyətpərvərliyinin ələmdarı, böyük qardaşı Türkiyənin göstərdiyi xarüqədən öyrənmişdir. Hərbi-ümumi ilə başlayan hadisati-aləm daha nəticəyə varmamışdır. Bu nəticə millətlərin həqqi-hakimiyyətlərini təmin etmək surətilə hasil olacaqdır. Bayrağındakı rənglərin mədlulu vəchilə 85 müasir bir Türk və İslam mövcudiyyəti- siyasiyyəsinə təkrar qovuşmaq ümidilə, bu mövud nəticəyə çarçeşmlə intizar edən milliyyətpərvər Azərbaycan hal-hazırda bittəb pək fəci bir dövr keçiriyor. Böyük hirmanlar və çəkilməz təzyiqlər içərisində güzəran edən bu dövrdə Türkiyənin istilakar Rusiya ilə mütəlif bulunmaq zərurətində qaldığı müddətcə Azərbaycan pək acı bir nəsibə təhəmmül edəcəyini hiss və təqdir eylər. Fəqət işbu zərurət tarixiyyəyə mütəvvəkkilanə qaltanırkən pək çox arzu edir ki, “misaqi-milli”si ilə yalnız kəndinin deyil, bütün şərqlilərin “hüquqi-bəşəriyyə”sini elan edən yeni Türkiyə müasir Rusiya imperializmini qızıl sözləri ilə deyil, qara işləri ilə təqdir eyləsin! SON
63 AZƏRBAYCAN QURBANLARINDAN BİR LİSTƏ
Kitabımızın mətnində isimləri zikr olunan şühədayi-istiqlaldan maəda, bolşeviklər tərəfindən qurşuna dizilən Azərbaycan qurbanlarının listəsini tamamilə elan edəcək olursaq, bu xüsusda müstəqil bir risalə nəşr etmək zərurətində bulunuruz. Məmafih, bu edamların nə kibi bir məqsəd və hədəfə tövcih edildiyinə bir nümunə olmaq üzrə müdafieyi-istiqlal yolunda fədai-can edənlərin əsamisini qismən ehtiva edən bir listəyi buraya dərc ediyoruz.
Ordu üməra və zabitanından 1.
Mirliva Yusifov İbrahim ağa. 2.
“---” Qaytabaşı Həmid bəy. 3.
“---” Səlimov Həbib bəy. 4.
“---” Dəlxas Murad Gəray. 5.
Şahzadə Kazım Mirzə Qacar. 6.
“---” Sulkeviç Süleyman bəy. 7.
Miralay Qalacov. 8.
“---” Saymanov. 9.
“---” Xazin. 10.
“---” Cəlayev. 11.
“---” Koden (rus). 12.
“---” Makayev (gürcü). 13.
Qədimli yüzbaşı Xudaverdiyev Xuduş. 14.
Yüzbaşı Konstantinoviç L. 15.
“---” Əhmədzadə Yaqub bəy. 16.
Qaimməqam Əlizadə Nağı bəy. 17.
Mülazimi-sani Talışxanlı İlyas bəy. 18.
Mülazimi-əvvəl Fəttahov İbrahim bəy. 19.
“---” Axundzadə Cəfər bəy. 20.
“---” Ağalarov Fərhad bəy. 21.
“---” Mirizadə Hüseyn bəy. 22.
“---” Mehdizadə ... 23.
“---” Şahzadə Sədrəddin Mirzə. Məclisi-məbusan əzasından 24.
25.
Şeyx Zamanlı Məhəmməd Bağır bəy. 26.
Axundzadə Murtuza bəy. 27.
Əxicanov Müseyib bəy (hüquqdan məzun). 28.
Ziyadxanlı İsmayıl xan (sabiq Duma məbuslarından). Mühərririn, üləma və müəllimindən
64
29.
Köçərli Firidun bəy. Mərhum Köçərli Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini tədqiqilə yeganə məşğul bulunan qiymətdar bir mühərrir, müəllim və alim idi. 30.
bulunan bu zat məşhur müstəşriqlərdən idi. Azərbaycan Darülfünunda Şərq tarixini və ərəb lisan və ədəbiyyatı kürsüsünü işğal ediyordu. Eyni zamanda, dəxi Şərqi tədqiq cəmiyyətinin rəisi idi. 31.
Mürsəlzadə Piri bəy. “Azərbaycan” qəzetəsi mühərrirlərindən. 32.
mütəmayiz dəyərli müəllimlərdən. 33.
Mirzə Abbas. Pedaqoji sahəsində qiymətdar əməkləri ilə məruf müəllimlərdən. 34.
Müəllimlərdən Musabəyov. 35.
36.
Ticarət məktəbi-alisi tələbələrindən Qasımzadə Qasım bəy. Məmurini-mülkiyyə və sair sünufi-əhalidən 37.
38.
Bakı valisi Hadıyev. 39.
Bakı polis müdiri Mirzəzadə Rüstəm bəy. 40.
Gəncə üsyanı mübarizlərindən Qaçaq Qənbər. 41.
Nuxa bələdiyyəsi rəisi Azaq bəy. 42.
Ağdaşlı Məhərrəm Əfəndi. 43.
Camal Çavuş. Bolşevik aləmində Camal Paşa namilə məruf bulunan bu zat ixtilalın əqəbində həbs edilmişdi. Həbsdən azad edildikdən sonra Lənkəran qəzasına qaçmış və orada əhalinin başına keçərək bolşeviklərə qarşı aylarla müqavimət eyləmişdir. Yusif Camal bəy mərhum ən-əsl Şərqi Anadolu əhalisindən olub, bütün mövcudiyyəti ilə Azərbaycan istiqlal və hakimiyyətinə rəbti-qəlb və bəzli-mövcud etmiş bir fədai idi. Xatirəyi-ehtiramı azərilərin qəlbində mədfundur. 44.
birliyinin katibi. 45.
Zərif Əfəndi. Volqaboyu türklərindən. 46.
QEYDLƏR
1 MƏHƏMMƏD ƏMİN HACI MOLLA ƏLƏKBƏR OĞLU RƏSULZADƏ – 1884-cü ilin yanvarın 31-də Bakının Novxanı kəndində dindar ailədə dünyaya göz açmışdır. İlk təhsilini maarifpərvər ziyalılarımızdan S.M.Qənizadənin ilk dəfə əsasını qoyduğu və müdirlik etdiyi 2-ci “Müsəlmani və rusi” məktəbində almışdı. Şer və məqalələri ilə o dövrün tanınmış qəzet və jurnallarından “İrşad”, “Tərəqqi”, “Füyuzat” və b. mətbuat orqanlarında fəal çıxış edirdi. Gənc
65
yaşlarından inqilabi hərəkata qoşulmuş, Səttarxanın rəhbərliyi ilə İran monarxiyasını silkələyən milli-azadlıq mübarizəsinə rəğbət bəsləmiş, bu hərəkatın fədailəri ilə görüşmüşdür. O, 1910-cu ildə İran Demokratik partiyasının özülünü qoyanlardan biridir. 1911-ci ilin oktyabrında Bakıda Tağı Nağı oğlu, Məhəmməd Əli Rəsulzadə və Abbas Kazımzadənin yaratdığı “Türk ədəmi- mərkəziyyət Müsavat” firqəsinin tezliklə üzvü olur və onun liderlərindən birinə çevrilir. M.Ə.Rəsulzadə 1917-ci ilin oktyabrında Müsavatın Bakıda keçirilən 1-ci qurultayında partiya MK-nın sədri seçilir. Ondan əvvəl isə Rusiya Dövlət Dumasının deputatı vəsiqəsini daşıyırdı. Zaqafqaziya Seymi 1918-ci ilin mayın 26-da Gürcüstanın özünü müstəqil elan etməsilə parçalandı. Seymin Azərbaycan nümayəndələri mayın 28-də Tiflisdə keçirilən iclaslarında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin istiqlal bəyannaməsini elan etməklə yanaşı, M.Ə.Rəsulzadəni Milli Şuranın sədri seçdilər. Onun haqqında “Azərbaycan” qəzetinin 1918-ci il tarixli 35-ci nömrəsində belə yazılırdı: “Sevgili mühərririmiz, istəkli natiqimiz, millət yolunda canını nisar edən cəmaət xadimimiz Rasulzadə Məhəmməd Əmin cənabları 3 gündür şəhərimizə varid olmuşdur. Azərbaycan imarətinin binasını qoyan, bu uğurda qeyrətli həyatını təhlükəyə atmış olan Məhəmməd Əmin əfəndi biz Azərbaycan türkləri üçün işıqlı bir yıldız rolu oynayaraq, istiqlali-milli yolunun Nikolay və Protonov dövrünün zülm gecələrində belə millət müsafirlərinə yol göstərməsi, rəhbərlik etməsilə Vətənimizə böyük bir xidmət göstərmişdir. Hələ növcavan ikən 1905 inqilabından sonra meydani-siyasət və ictimaiyə atılaraq, o vaxt yenicə təsisə başlayan milli-siyasi təşkilatımızda mühüm mövqelər tutduqdan sonra irtica dövrünün hülulilə rus qaragüruhunun qəzəbinə giriftar olub, İrana qaçmış və orada dəxi müsəlmanların mənafeini canından əziz tutaraq, İran inqilabçıları ilə əl-ələ verərək bir tərəfdən “İrani-nou” qəzetəsi nəşrilə millətin fədailər zümrəsində Məhəmməd Əli şahın yaxıcı, yıxıcı keyf maişası müqabilinə mübarizə etmişdir... Bakının Rusiyayamı, Azərbaycanamı məxsus olması məsələsində Məhəmməd Əmin Əfəndi tarixi, mədəni, iqtisadi dəlillər ilə Bakının Azərbaycanın başı və gözü olduğunu isbata qalxmış və haqqımızda bunca haqsızlıq işləmiş olan dövlətlərə protesto vermişdi. 20 yaşından bu günədək 31 il müddətində türklük, islamlıq, hürriyyət və istiqlaliyyət uğrunda Məhəmməd Əmin əfəndi fövqəladə fədakarlıq ibraz etmişdir”. 1920-ci ilin aprelin 27-də axşam saat 11-də Azərbaycan Cümhuriyyəti Məclisi-Məbusanın fövqəladə iclasında səs çoxluğu ilə 7 bəndlik qərar əsasında hakimiyyət dinc yolla kommunistlərə təhvil verildi. Az sonra repressiyalar başladı, M.Ə.Rəsulzadə də gizlənməyə məcbur oldu. Lakin o, tezliklə həbsə alınmış, yalnız V.İ.Stalinin bu işə müdaxiləsindən sonra azad edilmişdir. Bir müddət Moskvada işləsə də, 1922-ci ildən Məhəmməd Əmin bəyin taleyinin mühacirət dövrü başlayır. Türkiyədə və Almaniyada yaşadığı illərdə “Əsrimizin Səyavuşu”, “İstiqlal məfkurəsi və gənclik”, “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı”, “Çağdaş Azərbaycan tarixi” və b. əsərlərin müəllifidir. Azərbaycan xalqının vətənpərvər oğlu, görkəmli siyasi xadimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1955-ci ilin martın 6-da Ankarada – qürbət diyarda şəkər xəstəliyinin uzun müddətli əzabları içərisində üç dəfə “Azərbaycan!...” – deyərək gözlərini əbədi yumdu. 2 ƏLİ BƏY HÜSEYN OĞLU HÜSEYNZADƏ (1864-1940) – yazıçı, ictimai xadim, jurnalist, müəllim və tərcüməçi idi. O, Peterburq universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsində oxumuş, İstanbul hərbi tibb məktəbini (1895) bitirmişdir. Ə.Hüseynzadə 1904-cü ildə Bakıya gəlmiş, burada “Həyat”, “Kaspi” qəzetlərinə və “Füyüzat” jurnalına redaktorluq etmış, sonra “Səadət” məktəbində müəllim işləmişdir. O, yenidən Türkiyəyə qayıtmış, İstanbul universitetinin professoru olmuş, orada yaşamış və vəfat etmişdir. Ə.Hüseynzadə 1926-cı ildə Bakıya gələrək 1-ci Ümumittifaq türkoloji qurultayında iştirak etmişdir. 3 HİCAZ – Səudiyyə Ərəbistanında əyalət. İnzibati və iqtisadi mərkəzi Ciddə şəhəridir. 4 SEVR MÜAHİDƏSİ – 1920-ci ildə Türkiyə ilə Birinci Dünya müharibəsinin qalibləri (Fransa, İtaliya, B.Britaniya və Yaponiya) arasında Fransanın Sevr şəhərində bağlanmış sülh müqaviləsi. Bu müqaviləyə müvafiq olaraq Ədirnə və Gelibolu ilə birlikdə Şərqi Frakiya Yunanıstana,
66
Anadolu vilayətinin bir hissəsi “Müstəqil Kürdüstana”, böyük bir sərhəd ərazisi isə daşnak Ermənistanına verilirdi. Lozanna konfransında (1922-1923) Sevr müahidəsi ləğv edildi. M.Ə.Rəsulzadə sonralar o illəri yada salaraq obrazlı şəkildə yazırdı: “Mənhus Sevr müahidəsi yırtıldı, məsud Lozan müahidəsi yazıldı!...Birincisi, çökən imperatorluğun ölüm baratı idi; ikincisi isə yüksələn cümhuriyyətin doğum vəsiqəsi oldu”. 5 HƏRBİ-ÜMUMİ - Burada Birinci Dünya müharibəsi (1914-1918) nəzərdə tutulur. 6 Volqa nəhrinin tatarca ismi. Bu ismi AT İLİ ismindən müxəffəf olduğu məlhuzdur (M.Ə.Rəsulzadənin qeydi) . 7 İsmin məbzuliyyətilə məşhur bəhri-Xəzərin bir ismi də Quzğun dənizdir (M.Ə.Rəsulzadənin qeydi). 8 Cavad xan Gəncəni knyaz Sisyanova qarşı müdafiə edən qəhrəmandır. Bu qəhrəman kəndisinə dəfələrlə təkrar olunan təslim təklifini kəmali-cəsarətlə rədd edərək, son nəfəsinə qədər müdafiə eyləmiş və qala topu üzərinə oturduğu halda parça-parça edilincəyə qədər düşmənlə vuruşmuşdur (M.Ə.Rəsulzadənin qeydi). 9 MAVƏRAYİ-ARAZ AZƏRBAYCANI – Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur. 10 Səfəvilərdən Şah İsmayıl türkcə şerlər yazar və Xətai nami-müstəarilə imza edirdi. Xətai divanı mərufdur(M.Ə.Rəsulzadənin qeydi) . 11 Hökümət tərəfindən təyin olunan imamlara (mollalar) vəqaye-tərbəə denilən nigah, təlaq, təvəllüdat və vəfiyyat vəqiələrini qeyd və təsbit etmək üzrə hökümət tərəfindən divani dəftərlər verilmişdi (M.Ə.Rəsulzadənin qeydi) . 12 Farsidəki mirzə istilah olaraq müəllim mənasına gəldiyi kibi, rusca uçitel dəxi eyni mənanı ifadə edir (M.Ə.Rəsulzadənin qeydi). 13 “Açıq söz”ün müəssis və mühərriri bu risalənin müəllifidir (M.Ə.Rəsulzadənin qeydi). 14 Rusiya müsəlmanlarının həyati-milliyyəsində bu məsələ bilxassə mühüm bir mövqe ehraz eyləmişdir. Azərbaycan türklərində isə bu məsələ yalnız “idareyi-ruhaniyyə”nin intixab üsulilə təsisini tələb etməklə qalmayıb, eyni zamanda, ittihadi-islam fikrinin tərvicinə dəxi vasitə olmuşdur. Azərbaycan türkləri rus höküməti tərəfindən şiə və sünni namları ilə iki müstəqil müəssisə şəklində təsis olunan idarələrin “İslam idareyi-ruhaniyyəsi” namilə tövhidini dəxi tələb ediyorlardı. Bu tələb 1905-ci ildə Mavərayi-Qafqas əhaliyi-islamiyyəsi namına valiyi-ümumiyə verilən istidada yer bulduğu kibi şiə və sünni ixtilaflarının izaləsi çarələrinə həsr olunan İslam konqrelərinin müqərərratında dəxi təsbit edilmişdir. Şayani-qeyddir ki, şiə və sünni ixtilafları hər yerdən əvvəl Azərbaycan türkləri arasından qalxmışdır ki, vəhdəti-milliyyəsini dərk edən bir cəmiyyət üçün bu qayət mətlub idi (M.Ə.Rəsulzadənin qeydi). 15 “AÇIQ SÖZ” QƏZETİ – Türk Ədəmi-Mərkəziyyət “Müsavat” firqəsinin orqanı. 1915-1918-ci illərdə nəşr olunmuş 725-dən çox nömrəsi çıxmışdır. Qəzet, orqanı olduğu firqənin “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək”, “Hökümət də xalqa, torpaq da xalqa” şüarlarını müdafiə edirdi. “Açıq söz”ə müxtəlif vaxtlarda M.Ə.Rəsulzadə, M.Ə.Əbdüləzizoğlu, Ü.Hacıbəyov, Orucov qardaşları və X.İbrahim redaktorluq etmişlər. 16 LEHİSTAN – Polşa nəzərdə tutulur. 17 Bu tələb müəllifin şəkli-idarə haqqında irad etdiyi müqabil məruzə üzərinə vaqe münaqişə və müdafiələr nəticəsində təklif və konqrenin əksəriyyəti-qatiesincə qəbul və təsbit edilmişdir
18 “MÜSAVAT” FİRQƏSİ – 1911-ci ilin oktyabrında Tağı Nağıoğlu, Məhəmməd Əli Rəsulzadə və Abbas Kazımzadənin Bakıda yaratdıqları siyasi partiya. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918-1920) hökümətdə və Məclisi-Məbusanda aparıcı mövqeyə malik idi. 1920-ci ilin aprel ayının sonundan “Müsavat” firqəsi gizli fəaliyyətə keçmiş, görkəmli nümayəndələrinin bir qismi Türkiyəyə mühacirət etmişdir. 19 Rusiyada mütənasib üsuli-intixab sistemi ilə tətbiq olunan intixablar müntəxəbin listələri üzərinə icra olunuyordu (M.Ə.Rəsulzadənin qeydi). 20 “Müsavat” firqəsinin Balkan hərbi əsnasında Bakıda təşəkkül etdiyi yuxarıda qeyd edildi. 1917-ci sənədə Rusiya inqilabı zühur etdikdə Gəncədə “Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi” təsis
67 edildi. Bu iki təşkilat Qafqasiya qurultayındakı bəyanat və müdafiələri ilə xalqçı, türkçü olduqlarını mütəqabilən kəşf etməklə ittihad edərək salifüzzikr ünvanını aldılar
21 Menşeviklər sosial demokrat məsləkinə salikdirlər ki, bolşeviklərlə aralarındakı fərqi inqilabi- ictimainin daha sırası gəlmədiyinə qane olmaları ilə izah edirlər. Eserlər Rusiyaya məxsus bir nəzəriyyəyi-ictimaiyyə məhsulu olaraq köylüyə istinadla sosializm inqilabı yapılacağını təəmmül edən bir firqədir ki, hal-hazırda bolşeviklərə müarizdir. Eser ismi isə Sosialist Revolyusenerdən müxəffəfdir (M.Ə.Rəsulzadənin qeydi) . 22 Bolşeviklər 1917 sənəsində Xoqənd, Taşkənd, Krım, Ukrayna kimi vilayətlərdə muxtariyyət idarə davasilə kəndi-kəndilərini idarəyə qalxan əhalini silah qüvvətilə təşkil eyləmişlərdir. Mərkəzi Kazanda bulunan İslam şurayi-əsgərisi ilə tatar şurayi-millisi, Başqırdıstan Cümhurriyyəti, Krım qurultayı höküməti kəza bolşevik höküməti tərəfindən qanlı bir surətdə inhilal etdirilmişdir (M.Ə.Rəsulzadənin qeydi). 23 “DEKRET-13” – burada nəzərdə tutulur. 1917-ci il dekabrın 18-də Xalq Komissarları Sovetinin sədri Ulyanov-Leninin və Milli İşlər Komissarı Cuğaşvili-Stalinin imzaladığı 4 bəndlik bu dekretlə S.Şaumyana səlahiyyət verilirdi ki, Türkiyə Ermənistanının müvəqqəti idarəsi üçün erməni komitəsi və digər əhali ilə münaqişəli məntəqələrin həllində iştirak etsin. 24 Bakıda mətbu “İstiqlal” məcmuəsindən müqtəbəsdir (M.Ə.Rəsulzadənin qeydi). 25 TRABZON – Türkiyədə, Qara dəniz sahilində şəhər. 26 BREST-LİTOVSKİ MÜAHİDƏNAMƏSİ – 1918-ci il mart ayının 3-də Sovet Rusiyası ilə Dördlər İttifaqı (Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Türkiyə və Bolqarıstan) arasında bağlanan sülh müqaviləsi. Bu sənədə əsasən Rusiya Polşa, Litva, Latviya, Estoniya və Belorusiyanın bir hissəsini itirdi. Qars, Batum, Ərdəhan Türkiyəyə verildi. Sovet qoşunları Ukrayna və Finlandiyadan çıxarıldı. Ordu və donanmanın bir hissəsi buraxılmalı idi. 1918-ci il 27-si avqust maliyyə razılaşmasına əsasən Sovet Rusiyası Almaniyaya 6 milyard marka təzminat verməli idi. 1918-ci ilin noyabrında Almaniyada 2-ci Vilhelm devrildi və Sovet höküməti noyabrın 13-də Brest-Litovski müahidəsini ləğv etdi. 27 GEGEÇQORİ Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|