69
və ya başqa türk dillərindən lüğətlər almaq meyli var. İmlaçılanmızm
çoxusunda da ərəbcədən gəlmiş hərflərdən sad, zad, ta, za hərflərini
tatar imlasmdan, tatar sözlərindən qovmaya dəxi bir meyl vardır.
Əgər islam ərəb dilini rəsmi din dili etsə, o vəqtdə ərəb dili baş-
qa islamı qəbul edən millətlərin balaları kibi tatar balaları üçün
də ögrədilməsi labüdanə bir dil olur. Onun təsiri sözləri və başqa
xüsusiyyətlorinin təsiri ilə mübarizə etməkdə əməli nöqteyi-nəzərdən
görüldükdən məhəlsiz və qaidəsiz görülə bilər.
Həyatla bağlı olan bu məsələləri özümüzün bugünkü və gələcəkdəki
işlərimiz üçün əhəmiyətli gördügümüzdən suallarımız cavabsız qalmaz
- deyə ümid ediyoruz.
Alimcan Şərəf, Kərim Səid, İlyas Alkın, Saleh Rəhmanqulov, Hafiz
Maqsudov, Məhfuz Maqsudova, Məryəm Benikiyeva, Zülfiyyə Ümi-
dova, Abdullah Abiz.”
Rzaələddin Əfəndinin bu xüsusdakı mülahizəsini yarınki sayımız-
da dərc edəcəyiz.
' f t i e ' k
Dünki sayırmzda Petroqradda oxuyan ali məktəblər tələbələrinin
“Şura” məcmuəsinə göndərdikləri məktubları dərc olunub. Bu xüsus-
da Rzaələddin Fəxrəddin həzrətlərinin fikri-məxsusunun nəqli isə bu
günə buraxılmışdı. Rzaələddin Əfəndi yazıyor ki:
“1) İslam dinində rəsmi deyilən bir dil yoxdur. Ərəb dili ərəblərdən
başqa müsəlmanlar üçün rəsmi dil degil, bəlkə islam dininə mənsub ol-
maqla bərabər hər kişinin və hər qövmin öz dili rəsmi dil sayılır. Na-
maz qılmaq istisna edilməklə hər dürlü əməl və ibadət ana dilində ya-
pıla bilər. Hər kəsin öz ana dili ilə gətirdiyi imam məqbuldur. Hər kə-
sin öz ana dili ilə qıldığı əqdləri (nikah, xəl, alış-veriş kibi işlər), iqrar-
ları mötəbərdir. Hər kəsin öz ana dilində etdiyi tövbəsi, istiğfarı, Allah-
təalaya olan dua və münacatı, təzərrö və ilticaları, andları mötəbərdir.
Bu işlərin heç birinin də (namaz müstəsna) ərəb dili ilə olması həqqində
təklif yox. Namazdan başqa bütün ibadətləri ana dilində yapan kişi ye-
nə yapsm. Rəsulüllah həzrətləri dil dəyişməsi həqqində heç bir dəvətdə
bulunmadı. Səhabələr dil təbdilini təklif etmədilər.
70
2) Dil işi ilə savab-günah yazılması, ya ki şəri bir hökm olması üçün
adam öz dilinin nə söylədigini bilməsi şərtdir. Bu xüsusda hər bir sö-
zün ayrı-ayrı mənasım bilmək lazım degil. Bəlkə söylədigi cümləsinin
məzmununu, nəyə dair olduğunu anlamaq kafidir. Buna görə “La-
ilahə-illəllah. Muhəmmodən Rəsulüllah” - söyləyən kişi əgər şu kəlam-
larm iman gətirən sözlər olduğunu bilsə, şununlla müsəlman ədd edi-
liyor. Yoxsa günboyu oxuyub yürüsə də islam qəbul edicilərdən sayıl-
mayır. Nikah siğəsi nə olduğunu bildikdən, son hər bir sözünün nədən
ibarət olduğunu bilmədigi halda bir qadın bir ərə zövcət “nəfsi-mənim”
desə əqd oluyor, fəqət şu sözü ərəbcə dua deyə aldadıb söylətsələr əqd
olmayır.
Başqa dillərdəki söyləmələr, başqa səhifələr və surətlərdə də hökm
budur, bunun üçün namazda oxunan Quran ayələrindən ən azdan fatihə
surəsinin və məsur dualarm ixtisar təriqi ilə də olsa məzmunlarını
bilmək Iazımdır. Fatihə surəsini “AHah-təalaya həmdü-səna”, həm də
Allah-təalanm böyük sifətlərini zikr etmək ibadəti ona xas etməy'ı iqrar
etmək, Allah-təaladan hidayət və doğru yola getməgi istəməkdən ibarət
deyib bilməyən kişinin namazı namaz olur - deyəməm. Bu səbəbə görə
Qurani-kərimi, hədisləri ana dilinə tərcümə etmək degil, yalnız müm-
kün, bəlkə iqtidarı olan kişilərə bu lazım bir vəzifədir.
3) Quran Allah-təala tərəfindən vəhy edilmiş və Rəsulüllah tərə-
findən ümmətə təbliğ olunmuş mənalar və ləfzlərin ikisindən ibarət ol-
duğu üçün tərcümələri oxumaq Quran oxumaq olmayır.
4) Ləfzi və mənası ilə mühafizə edilmiş Qurani-kərimdən başqa
Allah-təala kitabı dünya üzərində yox, dünyada olan kitab əhlilərinin
heç biri öz kitablarınm ləfzləri göydən gəldigini və bu gündə şu ləfzləri
salamat (salim) olduqlarmı dəva etmiyorlar. Bu hal yalnız müsəlmanlara
və Qurani-kərimə məxsusdur. Bunun üçün müsəlmanlar Qurani-kəri-
min ləfzlərini saxlamaqla mükəlləfdirlər. Namazda Quran oxunması-
nm lazım olduğunun bir hikməti - Quranm ləfzilə bərabər mühafizə
edilməsinə vəsilə olmaq üçündür.
5) Namazda Quran və məsur dualarm öz ləfaləri ilə bərabər oxun-
ması ərəb lisanının müsəlmanlar üçün rəsmi dil olmasından degil, bəl-
kə Quranı və Rəsulüilahın öyrətdigi bir rəvişi saxlamaq, həm də bütün
yer üzündə olan müsəlmanlar arasında münasibət peyda etmək üçün-
71
dür. İslam dinindo olan dil ibadəti yüz pay olsa, namazdakı dil ibadəti
buna baxdıqda bir pay da yox. Bunun üçün buna ağırlanmaq və bu işi
ana dilinin zənginləşməsinə mane görmək məhəlsizdir. Namazdan baş-
qa olan ibadətlərin həpsində diləkləri öz dilində istə, öz dilinlə qulluq
et, bu işlərdə mane olmadığmı yuxarıda göstərdik.
İstəyənlər azan kəlmələri oxunduqda öz ana dillərində tərcümələrini
bağırsalar, iqamət vaxtında ibtidai tərcüməsi oxunub sonra iqamət
etsələr xütbələri bir az ərəb dilində oxuduqdan sonra öz dilimizdə oxu-
salar şəriət tərəfindən buna mane olmasa gərəkdir. Əvvəlki alimlərimiz
nikah xütbələrini ərəbcə oxuduqdan son əvvəl “Xaliqi-layəzal və mə-
budi-bizəval” - deyə türkcə xütbələr oxuyurlar.
İbadət məsələsi, dil məsələsi bizdə yüngüldür. Namazda oxunmaq-
da olan Fatihə və iki-üç sureyi-məsur dualarm özlərini əzbərlətmək
və tərcümələrini nasıl bir balaya olursa-olsun başqa dərslər arasm-
da iki həftədə bildirmək mümkündür. Degilən fikirləri müəllimlərlə
müəllimələrdən eşitdigim var. Bu sözdə bir az mübaliğə olsun, namaz
qılacaq qədər surələri və duaları tərcümələr ilə bərabər əzbərləmək iki
həftədə degil, bəlkə dörd həftəyə sürsün, bütün ömrə nisbətdə şu dörd
həftə pək çox vəqt olmasa gərək. Özünün nicatı və səadətinə səbəb -
deyə etiqad etdiyi bir din yolunda şu qədər cin min bir məşəqqəti ilti-
zam etməkdən heç kimsə geri durmasa gərək. Milliyyət hisşi və türklük
ruhu ilə tərbiyələnib gələn yaşlarımız şu işi öz yollarına və öz dillərinə
tuli-hüquq verilməsinə mane - deyə tammaqdan yuxarı olsalar gərək.
Allah ilə qul arasında münasibət yürütməyi arzu edənlər üçün bu işin
azacıq karsızlığı olmaması yaşlarımızda, qartlarımızda məlum olsa gə-
rəkdir.
Ədəbi dildən ərəbcə sözləri çıxarmaq istəyənlər, namazdan, dua
və iqamətdən başqa yerlərdə öz ana dillərində sözlər bulsalar, ərəb
kəlmələrini çıxärsmlar. Buna islam dini qarşı degildir. Amma gərək
müqəddəratmda söz bulunmädığı bu gündə işə yarayan sözləri sürüb
çıxarmaq qolacığm qissəsi təkrarlamaq olur. Sad, ta, za nizayi Osmanlı
türklərində yetmiş il davam edib bir nəticəsiz qalmışdır. Bizdə nə kibi
nəticələr verəcəgini Allah-təala bilir”.
“Açıq söz”, 27, 28 fevral 1917, JV»413,414
72
Böyük inqilab
Əmsalı tarixlərdə görünməyən aləmşümul müharibənin ən müşkül
bir zamanmda dünyamn ən böyük bir hadisəsi, Rusiya inqilabı vaqe
oldu.
Müharib və mübariz milləti iflic bir hala qoyan köhnə rus istibdadı
yıxıldı. Neçə gündən bəri Petroqraddan alınan xəbərlər qaranhq siyasət
gecəsinin sübhi-hürriyyət ilə açıldığmı bildirdilər.
Əski hökumət cəmaətin dərdi ilə yanan millət vəkillərini, Q.Dumanı
qovdurmaq istərkən nümayəndələr artıq səbr kasası daşdı, - deyə dağıl-
maq istəməyib öz aralarmda müvəqqəti hökumət vozifəsini icra edən
bir komitə seçdilər. Q.Dumanm sağlardan başqa bütün partiya və firqə
nümayəndələrindən təşkil edilən bu komitə köhnə hökumətə elani-mü-
qavimət edincə hökumətin xarabkarlığından cana doyan cəmaət ilə,
rüşvətxor müstəbidləri degil, vətəni müdafiə edən ordu haman Duma
tərəfini iltizam etdi və edincə nəticeyi-inqilab haman bir-iki günün
içində anlaşıldı. Köhnə vəzirlər həbsə tıqandılar. Əlahəzrət imperator
ilə imperatriça mühafizat altına almdılar. Nəhayət, jon türk üsulu ilə
icra olunan Petroqrad inqilabi-əzimi sabiq çar Nikolay Aleksandrov
bizzat tac və təxtdən əl çəkib də hüquqi-hökmdarisini qardaşı Mixail
Aleksandroviçə təhvil verməsi ilə nəticələndi.
Fəqət nəticə bundan da böyükdür. Mixail Aleksandroviç həzrətləri
qardaşı əlindən aldığı səltəneyi-aliyənin əsl sahibi kim olduğunu layi-
qi ilə dərk edərək öz tərəfindən padşahlıq ixtiyarını Q.Duma tərəfindən
təşkil olunan müvəqqəti hökumətə tərk eləmiş və məmləkətin üsuli-
idarəsini təyin etmək üçün bir an əvvəl Məclisi-Müəssisan çäğrılması-
nı əmr buyurmuşlardır.
. Bu iki əmri-ali ilə çağrılması təklif olunan Məclisi-Müəssisan giz-
li, ümumi, müsavi və müstəqim seçki əsası ilə yığışacaq həqiqi millət
nümayəndələrindən ibarət olub tazə Rusiyanm nə kibi əsaslarda quru-
lacağmı təyin edəcəkdir.
Hürriyyətpərvər Rusiyanm məşəl ümidinə yağ tökən bu hadisənin
xəbəri vilayətlərə yayıhnca hər tərəfdə adətən bir bayram başlandı.
73
Illll'
Bilafərq millət və məzhəb, silk və sinif bütün cəmaət bir-birini təbrikə
başladı.
Bakı dəxi bu bayramı keçirdi. Bütün mədonlər, dükanlar və kargah-
lar dayamb xəlq küçolərə, cəmaət müəssisolərinə tökülüşdü, mitinqlər
bir-birinin dalmca gəldi. Hər tərəfdə, hər yanda tazə hökumətə etimad
teleqrafları, Dövlət Dumasına təbriklər, təhniyətlər yollandı.
Rusiya istibdadı altmda əziiən bütün təbəqə, sinif və millətlərlə
bərabər Rusiya müsəlmanları da əziliyor, milliyyətcə təhqir və təzyiq
olunuyorlardı.
İyun 3-ü qanunu1 demək olar ki, Rusiya müsəlmanlarını adətən si-
yasi edama məhkum etmişdi. Ümid etmolidir ki, tamam hürriyyət üzrə
çağnlacaq Məclisi-Müəssisan çoxıniUotli Rusiyayi ədalət və hürriyyət
üzrə təmsil edəcək və hər kəs öz miqdarı nisbotində nümayəndəligə
malik olaraq tazə Rusiyanın əsasları ögey-doğmalıq degil, qardaşlıq və
vətəndaşlıq əsasları üzərinə təsis olunacaqdır.
BuxüsusdabütünRusiyacəmaətiiləbərabərRusiyamüsəlmanlarmm
da imanı kamil, etiqadları salim və Rusiya cəmaətçiliginə etimadla-
rı qaimdir.
Fəqət müvəffəqiyyət üçün bir şey lazımdır. O da sükunət, mətanət,
hissiyyat və təsadüfata tabe olmayıb əql və tədbirlə hərəkət etməkdir.
Müsəlmanlara lazımdır ki, sükunət üçün vaqe olan tələbləri qulaq-
larma alıb kamali-itminan ilə öz işlərinə məşğul olsunlar və hadisa-
ta qarşı çaşmayıb, rahət qala bilmək üçün bütün cəmaət qüvvələrini
birləşdirsinlər və birləşmiş qüvvələr ilə yeni hökumətə köməkçi dur-
suıılar.
Ancaq bu vasitə ilə birləşmək və köməkləşməklədir ki, yeni Rusiya
tamamilə müvəffəq olub, bütünm illətlərinm üsavatlayaşam asını təmin
edəbilər.
Yaşasm tazə və azad Rusiya!
Var olsun millətlərin bərabərligi, birligi!
“Açıq söz”, 5 mart 1917, JV»418
İtminan -inam , ehtimal, arxayınlıq
1 Söhbət 1907-ci ilin 3 iyun dövlət çevrilişi, II Dövlət Duınasınm qovulmasından gedir - Ş.H.
74
Hürriyyət qarşısmda
Bütün Rusiya millətləri qəlblərinin ən dərin guşəsində bəslədikləri
arzularma, arzui-ümumilərinə çatdılar. Yalnız öz qələmrovunda de-
gil, dünyanın hər tərofində hürriyyət və səltənəti-milliyyənin düşməni-
biimanı olan Rusiya heykəli-istibdadi, bu qanlı “jandarm”ı yıxdılar!
Köhnə idarənin ənqazı üstündə bina tutan hökuməti-müvəqqətə
əsas məmləkətdə gözədəcəyi bina və əsasları, başqa sözlə, öz proqra-
mmı elan etmişdir. Dünki nömrəmizdə dərc olunan bu proqramda hər
şeydən əvvəl siyasi, dini işlordən ötrü həbs olunanlara əfvi-ümumi elan
olunacaq. Damşıq, yazı, ittifaq, ictima və tətilə hürriyyət vcriləcək:
sinfi, dini, irqi və milli tn/yiqlər kamilən ortadan qaldırılacaq; ümu-
mi, müsavi, doğru (bilavasito) və gizlin rəylor vermək surətilə seçilmiş
vəkillərdən ibarət Məclisi-Müəssisan dəvətinə hazırlıq görüləcək. Və
bu məclis məmləkət üsuli-idarəsinin nə şəkildə olacağmı qərarlaşdıra-
caqdır. Polis və zabitə adamları comaət tərəfindən seçilmiş milislə əvəz
olunub, məmurlar seçki üsulu ilə təyin olunacaqlar və məhəlli cəmaət
idarələrinə tabe bulunacaqlardır. Məhəlli idarələr seçkiləri də haman
müsavi, doğru, ümumi və gizlin rəylər vasitəsilə seçiləcəkdir.
Görüyorsunuz ki, bütün hürriyyətpərvər Rusiyanm yolunda qurban-
lar verərək tələb elədigi əsaslar bu güfı hökuməti-müvəqqətə tərəfindən
tətbiq etdirilmok istənilir. Hər növ hüquqi-milliyyə və hürriyyoti-
vətəniyyonin bəqa və davamı üçün yeganə bir əsas ümumi və müsavi
surətdə tətbiq olunacaq seçki üsuli ilo bu seçkiyi təbii bir yolda icrayo
müsaid olan ümumi hürriyyətlərin təminidir.
Bugünki hökuməti-məzkur seçkilər, o seçkilorə lazım olan hürriy-
yətlərin təmininə söz veriyor. Və bunun üçün müharibə zamanı olduğu-
nu dəxi bəhanə etməyəcəgini söylüyor,
Rusiya övladı, bütün məslək, sinif, firqə və millətlərə mənsub
vətəndaşların ən birinci borcu şübhəsiz ki, bu müqəddəs əsasları elan
edən hökumətə kömək durub cərəyani-əhvalın öylə bir yolda getməsini
asanlaşdırmaqdır ki, artıq heç bir növlə peşimanhq olmasm və yeni
elan olunan hürriyyət əsasları var-qüvvətlərilə kökləşib qala bilsinlər.
75
Bu xüsusda ilk dofb olaraq müsəlmanlar naminə səsbrini ucaltmış
olan Moskva müsolmanlarınm təşəbbüs və qərarı dcmək olar ki, bütün
Rusiya müsəlmanlarınjn tərcümani-əfkarıdır. Heç şübhə yoxdur ki, bü-
tün Rusiya türk-tatarlığı moskvalı irqdaş və dindaşları ilə bərabər yeni
hökuməti “ögey-doğmalığı” ortadan qaldıran o böyük qüvvəti canu-
könüllə qarşılarlar.
Yeni hökuməti yalnız ürəknən, kökündən gələn səmimi sözbrlə qar-
şılamaq kafi degildir. Lazımdır ki, millətin bütün qüvvai-səlahiyyəsi
birləşib mütəşəkkil bir qüvvə surətib ümumi ışin imdadma gəlsin.
Bu vəqtə qədər biri-birindən ayrı düşən müsəlman cəmaətinə yığışıb
birləşmok mümkün degil idisə, imdi artıq o ədəmi-imkan ortadan qalx-
mışdır. İttifaq vo ictima azadlığı elan olunmuşdur.
Rusiyada ruslardan sonra ən böyük bir kütlo təşkil edən Rusiya türk-
tatarlığı, Rusiya müsəlmanlığı kəndi mövcudiyyətilə hürriyyətin bə-
qasma kömək etmok üçün yığışıb ümumi bir ictima qurmalıdır. Mosk-
va müsəlmanları bu təşəbbüsi Dövlət Dumasındakı müsəlman fraksi-
yasmdan gizliyorlar.
Əlbəttə, bu təşəbbüs olunca fraksiya tərəfindən olmalıdır. Çünki
bu voqto qədər mövcud siyasi bir müəssəmiz ancaq odur. Fəqət frak-
siyanı gözləyib oturmaqla da qalmaq olmaz. Hər tərəfin müsəlmanları
əvvəla “ağırlığı” torklə hər tərəfdə horokətə gəlmiş olan vətəndaş
cərəyanlarma qapılmalı, mövcudiyyətlərini göstorməlidirlər. Bununla
bərabər kondi aralarmda yeni hökumətə və tazə Rusiya əsasım həqiqi
hürriyyətlər üzrə qurmaq istəyən demokratiyaya kömək olmaq üçün
kondi qüvvəbrini toplamaya və mütəşokkil bir hala qoymaya başlama-
lı və hər torəfdə ümumi Rusiya müsəlmanlar ictimai həqqindəki fikir-
Iərini açıb bildirməlidirbr.
Cana golmiş millotlərin hürriyyətə susamış əməblorin və qəhrəman
əskərlərin əzm və motanətləri sayəsində yeni hökumət Məclisi-Müos-
sisanın tərtib edəcək və orada məmləkətin əsas qanunları yazıldıq-
da, şübhəsiz ki, m illətbrin hüquqi-milliyyəbri dəxi mühafizo olacaq-
lar. Bugünki hökumət proqramında bu xüsusda elan olunan maddə
millətləri razı qoyacaq bir haldadır. Fəqət bu maddənin bütün sərabətib
yazılacaq qanuni-əsasi maddoləri cüzində olmasım təmin üçün dəxi
76
ən səmimi hürriyyət partiyalarmm qalibiyyəti-tamməsi lazımdır və
müsəlmanların xətti-hərəkəti dəxi bu həqiqi hürriyyət partiyaları ilə
bərabər getmək və onlarla həmavaz olmaqdır.
İştə, Moskva müsəlmanlarmm lüzumundan bəhs elədikləri Ümum-
rusiya müsəlmanları ictimainin hər şeydən əvvəl qərara alacağı bir
məsələ!
M.Ə.Rəsulzadə_“Açıq_söz”,_7_mart_1917,_JVb420_Qələmrov_-_hökm_sürən_ərazi_Ənqaz_-_sökülmüş_binanın_qalıqları_77'>M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq söz”, 7 mart 1917, JVb420
Qələmrov - hökm sürən ərazi
Ənqaz - sökülmüş binanın qalıqları
77
Novruz
Təbiötlə bərabər bu günlordə bütün Rusiya dəxi bayram saxlayır.
Höyat, hürriyyot vo nur misalı olan novru/ royi-moskuni işğal edon bö-
yük Rusiyanm istibdad zülmotindon, zalim vo cəbr zülmətindon çıxdı-
ğı günlərə təsadüf ediyor. İki Novruz birləşiyor.
Əski iranılərcə bu gün Hürmüzd Əhrimənə qələbə çalmış, burun-
kı (qədimi) türklərcə də qurd (pörtəçnə) Kuhi-Qafda məsur qalmış
türkləri qurtarmış. Fəqət bunlarm ikisi də əsatir, əmələlərlə soldatlar
Ruşiyayı çürük istibdad əlindən xilas eləmiş, iştə böyük bir həqiqət,
bir həqiqəti-tarixiyyə ki, içində bulunduğumuzdan naşı heybətini
tamamilə dərkdən aciz, ehtişam və əzəmətinə qarşı heyran və alə bu-
lunmuşuz!...
Bahar bütün zihəyatın, bütün millətlərin bayramı olduğu kibi, bu
bahari-siyasi də Rusiyada yaşayan bütün sinif, təbəqə və millətlərin ba-
harıdır. Bahar feyzi fitr-tahir kəsə müsavi olduğu kibi feyzi-hürriyyət
də öylədir.
Baharın ilk gününü bayram edən Şərq hər il “məhvəli-hövl və
əhval”dan halmın əhsən halə dəgişdigini istədigi kibi Rusiya əhrarı da
sənələrdən bəri əhsən halı gözləyərək qalmış, heyhat ki, gündən-günə
gözlədigi “əhsən halə” yaxınlaşmaq arzusunda ikən Rusiya cəmaətçiligi
biləks daha dərin bir çahi-istibdada döğru yuvarlanıyor. Hər növ ümid
və əmniyyətini qeyb ediyordu. Nəhayət, aləmşümul müharibənin ən
şiddətli, yəsavər günləri gəldi, köhnə idarənin bütün yararsızlığı, çü-
rükligi aşkar ikən xəlq müqəddəratına hakim olub qaldı. Artıq Rusiya
xəlqi qarşısına sanki dəmir bir sədd çəkilmiş, çıxmağa yol qalmamışdı.
Nagah “qurtuluş” gəldi, “əshabi-kəhf ’ oyandı.
Novruzi-hürriyyət oldu.
Köhnə üsuli-idarədən ən çox zərər görən şübhəsiz ki, Rusiya
müsəlmanları, müsəlman və türk aləmi idi. Sənələrdən bəri əhsən halı-
nı görmək üçün dua edən bu aləm hər il eyni yəs və nov ümidlə o dua-
sını söyləyib durmuş idi. Fəqət hürriyyət, ədalət və müsavat əsaslarmın
78
elan olunduğu bir zamandä “ya məhvəl-əl-hövl və əla-həval hövl halı-
na əli əhsən-əl-hal” duası başqa bir ümid, başqa bir şövqlə söylənə bilər,
o halda:
Ey, azad Rusiyanın azad vətəndaşları, hər iki bayramınız mübarək!
M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq söz”, 8 mart 1917, JVs421
Çah - quyu
Zihəyat-diri, canlı
79
N ovruzi-hür riyyət
Hər ilki adət üzro mart ayının 9-da cəmiyyəti-xeyriyyə “İsmailiyyə”
binasmda novruz görüşü sabiqki görüşlərə qətiyyən bənzəmiyordu.
Məclisə gələnlərdə başqabir bəşaşət və ruh açıqlığı görülüyordu. Hər növ
sinif, silk və təbəqədən, Bakıda mövcud millətlərin nümayəndələrindən
mürəkkəb cəmaət cəmiyyəti-xeyriyyə salonunu başdan-başa doldur-
muşdu. Məclis quberniya qazisi Ilacı Mirməhəmməd Kərim ağanın
duası və nitqi ilə başlandı. Qazi əfəndi indi elan olunan əsas hürriyyət
və məşrutiyyətin əsli-şorhi və şərifə müvafiq olduğunu bəyan edərək
sözünü qüvvətləndirmək üçün
ayeyi-şərifəsini şahid gətirdi və
nəticədə hürriyyət, müsavat və ədalət əsaslarmı elan edən hökuməti-
müvəqqətənin paydar olması üçün dua elədi. Qazinin nitqi Rüstəm xan
Xoyski cənabları tərəfindən qonaqlar üçün ruscaya tərcümə edildi.
Ondan sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadə cənabları nitq söyləyərək
bu günün tazə gün - novruz, novruzun isə ikilik fəlsəfəsinə qail olan
əski şərqlilərcə xeyir allahı Hürmüzdün şər allahı Əhrimənə qələbə çal-
dığı bir gün olduğunu bəyan edərək, hər il günümüz yalnız adla tazə
idisə, bu gün mənaca da tazədir, - deyincə alqışlar natiqi dayandırdı.
-
Vətəndaşlar, Rusiya Hürmüzdi qələbə çaldı! - nidası təkrar alqış-
larla qarşılandı.
Bədə dəfələrlə alqışlanaraq saxlanan nitqində natiq zəmanm
əhəmiyyətindən bütün cəmaət və millət qüvvətlərinin birləşib tazə
hökumətə kömək etmək lazım olduğundan bəhs elədi və sürəkli alqış-
lar içində kürseyi-xitabəti tərk etdi.
“Açıq söz”, mart 1917, JVe422
80
Bahari-hürriyyət
(12 mart şənlikləri münasibətilə)
Baharm birinci ayı olan mart Şərq millətlərinin adətən bayram ayı-
dır. Bu ayda təbiət tazələnir. Təbii həyata yaxm olan Şərq aləmi də bu
tazəlikdən bir zövq alır, tazələnir. Güllər, giyahlar çiçəklənir, gül, giyah
içində yaşayan insanlar da tazələnir, ruhlanırlar.
Əski iranilər mart aymda Hürmüzdün Əhrimənə qələbə çaldığmı
bayram edərdilər. Günəş Hürmüzdün əlaməti idi. Bahar onun səltənəti
idi. Qış Əhrimənin vətəni, dondurucu soyuq onun partisi idi. İşıqlı Hür-
müzd didarmı göstərincə Novruz olurdu. Novruz demək isə ziruh, zin-
mu, zivücud nə varsa, hamısınm azadlığı demək idi.
Arianlarca bu azadlıq ayı olan mart, dastanlarda iranilərin müqabi-
li kibi görülən turanilərcə də qurtuluş ayı idi. Tazə kəşf olunmaya baş-
layan moğol əsatiri mənidar bir əfsanə nəql ediyor:
Bu əfsanəyə görə türklər bir zaman keçilməz bir dağ arxasında
“Ərgənəqonda” məhsur olmuş, dünya üzünə çıxmaq imkanını bulma-
mışlardı. Abadlıqdan uzaq düşən bu yol azmışlara bir “alakeik” (keçi)
tapılmış, süd vermişdi. Bu ürək bıkdırıcı əsarətdən illər, əsrlər keçmiş
lürklər (moğollar) geniş dünyaya çıxmaq üçün yol tapmamışlardı. Hal-
buki gündən-günə ürüyor, artıyor, “hasar”ı yarıb çıxmaq kəndilərindən
ötrü bir ehtiyac halmı alıyordu. Nagah haradansa gözlərinə bir qurd
(purtəçnə) göründü. Bu qəribə heyvanı qovdular, ardmdan düşdülər.
Heyvan özünü dağdakı dəliklərdən birisinə vurub o biri tərəfə keçdi.
Bu dəlik hasar içində qalmış türkləri maraqlandırdı. Tədqiqə başladılar.
Dağları yıxmaqdan aciz olduqlarmı gördülər. Tamam məyus olduqları
bir sırada idi ki, aralarmdan bir dəmirçi tapılıb dağın qurd keçdigi ye-
rinin “filiz” (metal)dan olduğunu anladı. Haman odun və ot-uvvar yı-
ğıb odladılar, dağı əritdilər. Açıq dünyaya keçdilər. Əsarətdən qurtul-
dular. Bu “qurtuluş” əsatircə m artın 9-da vaqe olmuşdu. Şayani-etina-
dır ki, nicat və azad olmaq mənasma gələn türkcə qurtulmaq və qurtu-
luş sözləri haman qurd və olmaq sözlərindən tərkib ediyor. Qurtulmaq
Dostları ilə paylaş: |