Məhərrəmov A. M., Nəsibov Ş. S., Allahverdiyev M.Ə

70 

istiqamətlənən nüvələrin sayı, əks istiqamətdə düzülən nüvələrin 

sayından beş nüvə çoxdur. Fərqin nisbətən azalmasına 

baxmayaraq, nüvələrin sayını  bərabərləşdirmək üçün sistem 

bütövlükdə yüksək temperatura malik olmalıdır. 

 

2

1

I

−

=

2

1

I

=

0

H

π

γ

−

=

−

2

h

H

2

1

E

0

π

γ

=

+

2

h

H

2

1

E

0

π

γ

=

∆

2

h

H

E

0

2

1

I

−

=

2

1

I

=

0

H

π

γ

−

=

−

2

h

H

2

1

E

0

π

γ

=

+

2

h

H

2

1

E

0

π

γ

=

∆

2

h

H

E

0

 

Şəkil 18. İstiqamətlənmiş dipolun enerji səviyyələri. 

 

Nüvə maqnit rezonansı

. Nüvələrin aşağı enerji 

səviyyələrindən yuxarı enerji səviyyələrinə keçidinin digər bir 

yolu temperaturu artırmadan həyata keçirilməsidir. Əgər güclü H

O

 

maqnit sahəsində yerləşən nüvəyə  H

0

 sahəsinə perpendikulyar 

istiqamətdə zəif dəyişən H

1

 sahəsi ilə təsir etsək, onda aşağı enerji 

səviyyələrində olan nüvələr müəyyən  şəraitdə  H

1

 sahəsindən 

enerji uda bilər və daha böyük enerjili yuxarı  səviyyələrə keçə 

bilər. Belə məcburi keçid nüvə maqnit rezonansı adlanır. 

Yüksəktezlikli dəyişən 

t

cos

'

H

2

H

1

1

ω

=

 sabit maqnit sahəsi 

bir-birinin  əksi istiqamətində  fırlanan 

t

sin

'

iH

t

cos

'

H

1

1

ω

⋅

+

ω

⋅

  və 

t

sin

'

iH

t

cos

'

H

1

1

ω

⋅

−

ω

⋅

 sahələrə ekvivalentdir. Bu sahələrdən biri 

nüvə maqnit dipolulun istiqamətində  fırlanır.  Əgər 

ω

1

 tezliyi 

qonşu enerji səviyyələrinin arasındakı  məsafəyə (m=

±1) uyğun 

gələn enerji kvantının tezliyinə  bərabərdirsə, yəni 

0

1

H

γ

=

ω

, 

kvantın udulması baş verir 

π

γ

=

∆

2

h

H

E

0

  və onda nüvənin 

yuxarı enerji səviyyəsinə  məcburi keçidi baş verir. 

 

71 

Həyəcanlaşdırıcı sahənin  ω

1

 tezliyi nüvə maqnit momentinin ω

0

 

presessiya tezliyinə  bərabər olur. Bu tezlik rezonans tezliyi 

adlanır. Fırladıcı  H

1

 yüksək tezlikli sahənin komponentlərinin 

təsirini də nəzərə almamaq olar. Artıq Horter 1936-cı ildə nüvənin 

enerji səviyyələri arasında keçidlərinin mümkünlüyünü 

söyləmişdir. Lakin texnikanın təkmilləşdirilməməsi və materialın 

düzgün seçilməməsi onun təcrübələrini nəticəsiz qoymuşdur.

 

Bərk cisimlərdə nüvə maqnit rezonansı udulması müşahidə 

oluna bilən müvəffəqiyyətli təcrübələr Amerikada bir-birindən 

asılı olmayan Blox və Perselin rəhbərliyi ilə  işləyən qruplar 

tərəfindən aparılmışdır. Bu təcrübənin nəticəsinə görə fizika 

sahəsində 1952-ci ildə onlar Nobel mükafatına layiq görülmüşlər. 

Nüvə maqnit rezonansı spektroskopiyanın köməyilə bircins 

maqnit sahəsinin H

0

 dəyişməsindən asılı olaraq müşahidə olunan 

udulan enerjinin zaman asılılığı rezonans xətti adlanır. 

Rezonans xətlərinin dəqiq formalarının öyrənilməsi 

maddənin quruluşunun araşdırılmasında və relaksasiya adlanan 

enerji keçidləri prosesində müəyyən kəşflərə gətirib çıxarmışdır. 

Relaksasiya prosesləri

. Məlum olmuşdur ki, bərk maddələrdə 

zərrəciklərin mütəhərrikliyinin kiçik olması hesabına və digər 

tərəfdən nüvələrin spinlərinin qarşılıqlı təsirinin nəticəsi olaraq spin 

sistemləri arasında enerji mübadiləsi baş verir. Buna spin-spin 

relaksasiyası deyilir. Bundan başqa spin sistemi və temperaturun 

təsirindən xaotik hərəkətdə olan molekulyar sistem arasında da 

enerji mübadiləsi baş verir. Bu prosesə spin-qəfəs relaksasiyası 

deyilir. Burada qəfəs dedikdə maddədə olan və verilmiş spin 

sistemi ilə qarşılıqlı  təsirdə olan bütün mikro zərrəciklərin 

sərbəstlik dərəcəsi başa düşülür. Spin sistemi daxilində energetik 

tarazlıq spin sistemi ilə  qəfəs arasında olan energetik tarazlığa 

nisbətən tez əmələ gəlir. Bunun səbəbi ondadır ki, kristallik qəfəsdə 

zərrəciyin hərəkəti məhdud olduğundan spin-qəfəs relaksasiyasının 

müddəti bəzən bir neçə saata çatır. Ona görə də belə sistem xarici 

 

72 

qeyri-bircins maqnit sahəsində özünü asılı olmayan spinlər kimi 

deyil, rezonans tezliklərin geniş spektrli ümumi sistem kimi aparır. 

Relaksasiya prosesləri verilmiş halın mövcudluğunun orta vaxtını 

xarakterizə etməklə, spektral xətlərin təbii eni ilə mütənasib olur. 

Bərk maddələrdə rezonans xətləri müəyyən qədər enli olur və 

onların formaları isə kristallik qəfəsin strukturu ilə müəyyən edilir. 

Mayelərdə molekulların intensiv hərəkəti temperaturun təsiri ilə 

əlaqədar olarsa, bilavasitə spin-spin qarşılıqlı  təsiri çox kiçikdir. 

Enerjinin yüksək tezlikli dəyişən H

1

 sahəsindən temperaturun təsiri 

ilə  hərəkət halında olan spin sisteminə  və oradan maddənin 

hissəciklərinə keçməsi  əsas etibarilə spin-qəfəs relaksasiyası 

prosesində baş verir. Bu prosesin təsiri altında molekulların istilik 

enerjisi kifayət dərəcədə dəyişir. 7,5-22 T maqnit sahəsində adətən 

nüvə maqnit rezonansından istifadə olunur və bu halda maqnit 

nüvələrinin enerji səviyyələri arasında olan məsafə kiçik olur. Tipik 

üzvi mayelər üçün otaq temperaturunda spin-qəfəs üçün xarakterik 

zaman (T

1

) 1-20 san, spin-spin relaksasiyası üçün isə bu müddət 

(T

2

) on dəfə kiçikdir. Mayelərin və  məhlulların nüvə maqnit 

rezonansı spektrləri bir-birinin üzərinə düşən bir sıra nazik 

xətlərdən ibarət olur və onların qeydiyyatı üçün yüksək ayırdetmə 

qabiliyyətinə malik olan spektrometlər lazım olur. Yüksəktezlikli 

H

1

 maqnit sahəsinin intensivliyinin həddən çox artırılması müxtəlif 

enerji səviyyələrində olan nüvələrin sayının bərabərləşməsini təmin 

edə bilər və relaksasiya prosesinin pozulmasını çatdıra bilməz. Bu 

effekt doyma effekti adlanır və bunun nəticəsində rezonans xətlərin 

intensivliyi aşağı düşür və genişlənir. 

 

 

5.2. Kimyəvi sürüşmə 

 

Ekranlaşma sabiti. 

Yüksək dəqiqliyə malik və müxtəlif 

nüvə momentlərini ölçmək üçün istifadə olunan nüvə maqnit 

 

73 

rezonansı spektroskopiyasına fiziklərin böyük marağı vacib kəşfə 

gətirdi ki, bu da öz növbəsində kimyaçıların diqqətini çəkdi. 

Məlum oldu ki, müxtəlif kimyəvi birləşmələrdə verilmiş nüvə 

üçün rezonans şərtləri müxtəlifdir. Daha doğrusu rezonans şərtləri 

rabitənin formasından və nüvənin molekulda vəziyyətindən 

asılıdır. H

0

 maqnit sahəsinin təsiri altında elektronlar nüvə 

ətrafında zəif maqnit sahəsi yaradırlar. Əmələ gələn maqnit sahəsi 

nüvəyə öz təsirini göstərir və buna görə də nüvənin yaxınlığında 

maqnit sahəsinin intensivliyi aşağıdakı kimi ifadə olunur: 

 

H=H

0

(1–

σ).                                    (5) 

 

Adətən bu lokal maqnit sahəsi xarici maqnit sahəsindən bir 

qədər kiçikdir. Elektron təbəqələrinin ekranlaşma təsirindən H

0

 

maqnit sahəsinin intensivliyinin azalması  dərəcəsi  ekranlaşma 

sabiti 

adlanır (

σ) və onu dörd additiv tərkib hissəsinə ayırmaq 

olar. 

Əsas tərkib hissəsi – diamaqnit hissəsidir, onun da əmələ 

gəlməsini belə izah etmək olar. H

0

 maqnit sahəsinin təsirilə 

elektronların hərəkəti yönəlmiş maqnit sahəsinə perpendikulyar 

istiqamətdə baş verir. Bu zaman elektronlar özlərini qapalı 

elektrik cərəyanı kimi aparır. Bu isə yönəlmiş maqnit sahəsinə əks 

istiqamətdə maqnit sahəsinin yaranmasını şərtləndirir. Diamaqnit 

tərkib hissəsi nüvə  ətrafında maqnit sahəsinin intensivliyinin 

azalması ilə bağlıdır. Paramaqnit tərkib hissəsi əsas elektron halı 

və daha aşağı  həyəcanlanmış hal arasında sürüşmə ilə 

şərtlənmişdir. Proton maqnit rezonansında bu tərkib hissəsi öz 

əhəmiyyətini itirir. Belə ki, hidrogen atomunun aşağıda yerləşən 

həyəcanlaşmış halı olmur. Əksər başqa nüvələr üçün ekranlaşma 

sabitinin bu tərkib hissəsi çox vacibdir (məsələn, F

19

). 

Ekranlaşma sabitinin üçüncü komponenti molekulun qonşu 

atomlarının maqnit anizotropiyası ilə  şərtlənmişdir. Molekulun 

 

74 

həndəsi quruluşundan asılı olaraq bu komponent nüvənin 

ekranlaşmasını artırıb (+) və ya azalda (-) bilər (şəkil 19). 

Nəhayət, ekranlaşma sabitinin axırıncı  tərkib hissəsi aromatik 

birləşmələrin maqnit sahəsinin təsirilə  əmələ  gələn atomlar arası 

elektron dairəvi cərəyanla bağlıdır.  Əgər maqnit sahəsi benzol 

halqası müstəvisinə perpendikulyar istiqamətdə  təsir göstərirsə, 

onda benzol halqasının üstündə  və altında sərbəst elektronların 

cərəyanı əmələ gəlir. Bu da lokal maqnit sahəsini əmələ gətirir və 

halqanın müstəvisində maqnit sahəsinin intensivliyini artırır (şəkil 

20). 

 

 

Şəkil 19. Maqnit anizotropiyasının ekranlaşma sabitinin qiymətinə təsiri. 

 

 

Şəkil 20. Elektronların dairəvi cərəyanla şərtlənmiş  

C C H

+

+ 

– 

– 

+ 

+

C O

H

+

+

C C

–

–

 

75 

aromatik protonların ekranlaşması. 

 

Ekranlaşma sabitinin tərkib hissələri müxtəlif kimyəvi əhatəli 

atomlarda müxtəlif cür özünü göstərdiyindən, eyni nüvə üçün 

müxtəlif ekranlaşma sabiti tapılır. Bunun nəticəsində kimyəvi 

qeyri-bərabər olmayan nüvələrin vəziyyəti üçün rezonans 

tezlikləri spektrin müxtəlif hissələrinə düşürlər. NMR 

spektroskopiyada işçi diapozon az olduğundan tezliklərin mütləq 

qiymətini təyin etmək üçün 10

-8

-10

-9

  dəqiqliklə ölçü aparmaq 

lazımdır. Bu isə olduqca çətindir. Buna görə  də müxtəlif 

ekranlaşmış nüvələrin rezonans tezliyi etalon kimi götürülən xəttə 

nisbətən ölçülür. Tədqiq olunan maddənin siqnalının etalon 

maddəsinin siqnalına nisbətən sürüşməsi kimyəvi sürüşmə adlanır 

(şəkil 21). 

 

 

 

Şəkil 21. Aseton/tetrametilsilan qarışığının müxtəlif 

işçi tezliklərnə NMR-spektrləri. 

 

Şəkildən göründüyü kimi kimyəvi sürüşmənin hers ilə 

qiyməti çəkiliş  şəraitindən asılıdır. Bunu aradan qaldırmaq üçün 

ölçülmüş kimyəvi sürüşməni spektrometrin işçi tezliyinə bölürlər 

və  nəticədə milyonda bir hissə adlanan vahidsiz kəmiyyət alınır 

 

76 

(cədvəl 16): 

 

6

0

m

et

6

0

m

et

10

10

H

H

H

−

−

⋅

ν

ν

−

ν

=

⋅

−

=

δ

.               (6) 

 

Məsələn, aseton üçün 

 

.

h

.

m

1

,

2

10

1

,

2

10

100

210

.

h

.

m

1

,

2

10

1

,

2

10

60

126

6

6

6

6

=

⋅

=

⋅

=

δ

=

⋅

=

⋅

=

δ

−

−

 

 

Cədvəl 16. Bəzi qrupların kimyəvi sürüşməsi 

 

Qrup 

δ, m.h. 

Qrup 

δ, m.h. 

Metil qrupları Metilen 

qrupları 

CH

3

R 0,8-1,2 

R–CH

2

–R 1,1-1,5 

CH

3

CR C

 

1,6-1,9 R–CH

2

–Ar 2,5-2,9 

CH

3

–Ar 2,2-2,5 

RCH

2

C R

O

 

2,5-2,9 

CH

3

C R

O

 

2,1-2,4 R–CH

2

OH 3,2-3,5 

CH

3

C Ar

O

 

2,4-2,6 R–CH

2

–OAr 3,9-4,3 

CH

3

C OR

O

 

1,9-2,2 

RCH

2

O C R

O

 

3,7-4,1 

CH

3

C OAr

O

 

2,0-2,5 R–CH

2

Cl 3,5-3,7 

CH

3

N

 

2,2-2,6 Metin 

qrupları 

 

77 

CH

3

–OR 3,2-3,5 

R

2

CH 1,4-1,6 

CH

3

–OAr 3,7-4,0 

R

2

CHOH 3,5-3,8 

CH

3

C R

O

 

3,6-3,9 Ar

2

CHOH 5,7-5,8 

Doymamış qruplar 

Başqa qruplar 

RCH C

 

5,0-5,7 ROH 

3-6 

Ar–R 6,0-7,5 

ArOH  6-11 

R C H

O

 

9,4-10,4 RCO

2

H 10-12 

R–C=C–R 2,5 

RNH

– 

2,4 

 

Hər hansı bir maddəni etalon kimi seçmək üçün o, aşağıdakı 

tələblərə uyğun olmalıdır: 

1. Etalon maddəsi dar bir pik verməlidir; 

2. Belə pik asanlıqla təyin edilməli və  tədqiq olunan 

maddələrin udma zolaqları arasında yerləşməməlidir. 

3. Tədqiq olunan maddəyə və həllediciyə qarşı inert olmalıdır. 

4. Etalon maddəsi maqnit-izotrop olmalıdır. 

5. O, bir çox müxtəlif həlledicilərdə həll olmalıdır. 

6. O, asanlıqla uçmalıdır. 

Proton spektroskopiyasında bir sıra etalondan istifadə edilir: 

TMS, HMDS, HMDS, DSS və s. əsasən istifadə olunan 

tetrametilsilandır. 

Hər bir üzvi məddənin NMR spektrini ölçmək üçün tədqiq 

olunan maddənin lazımi həlledicidə məhlulunu hazırlamaq lazım-

dır. Nəzəri olaraq NMR üçün tərkibində hidrogen olmayan 

mayelər, məsələn, CCl

4

, CS

2

  və s. daha əlverişlidir. Ancaq bu 

həlledicilərdə  həll olmayan maddələr üçün elə birləşmələrdən 

istifadə edirlər ki, onların tərkibində hidrogen atomları deyterium 

və ya flüorla əvəz olunsun: aseton – d

6

, benzol – d

6

, metanol – d

4

, 

D

2

O, xloroform – d və s. 

 

78 

C-H rabitəsinin protonlarının kimyəvi sürüşməsi temperatu-

run dəyişməsindən az asılıdır. Lakin heteroatomla bağlı pro-

tonların (OH–, SH–, NH–) kimyəvi sürüşməsi temperaturdan 

olduqca asılıdır. Tərkibində göstərilən qruplar olan birləşmələr 

hidrogen rabitəsinin nəticəsində assosiasiya edirlər. Beləliklə, bu 

protonların assosiatlarda kimyəvi sürüşməsi izolə edilmiş mole-

kullarından fərqlənir. Temperaturun dəyişməsi assosiasiatların 

əmələ  gəlməsinə  təsir göstərir və bu da öz növbəsində kimyəvi 

sürüşməyə təsir edir. 

C–H rabitəsinin protonlarının kimyəvi sürüşməsi qatılıqdan 

da az asılıdır. Hetero atomlarla bağlı protonların kimyəvi sürüş-

məsi assosiasiya dərəcəsindən asılıdır, axırıncı da öz növbəsində 

qatılıq, temperaturla və  həlledicisinin təbiəti ilə  təyin edilir. 

Assosiasiya dərəcəsi artdıqca müvafiq siqnal zəif sahələrə  tərəf 

sürüşür. 

Eyni həlledicidə ölçülmüş kimyəvi sürüşmələri bir-biri ilə 

müqayisə etmək olar. Praktikada bu hər vaxt mümkün olmadı-

ğından cədvəllərdə qeyri-polyar həlledicilərdə alınmış 

məlumatları verirlər. 

Aromatik həlledicilərdə kimyəvi sürüşmənin qiymətləri də-

yişir. Bu isə onların güclü anizotropiyası ilə izah edilir. 

 

 

5.3. Spin-spin qarşılıqlı təsiri 

 

Yüksək ayırdetmə qabiliyyətli spektrlərdə protonların müx-

təlif ekranlaşması ilə  şərtləndirilən siqnalların vəziyyətinin də-

yişməsindən başqa nüvələrin spin-spin qarşılıqlı təsirinin nəticəsi 

olan əlavə parçalanma müşahidə edilir. 

Etil spirtinin spektri üç qrup rezonans siqnallarından 

ibarətdir: metil, metilen və hidroksil (şəkil 22). Etil qrupu qeyri-

ekvivalent nüvələrin spinlərinin qarşılıqlı  təsiri ilə  şərtləndirilən 

 

79 

incə quruluş verir. Müşahidə edilən parçalanma spin-spin qar-

şılıqlı  təsir sabiti (spin sabiti və ya qarşılıqlı  təsir sabiti) ilə 

xarakterizə edilir. Bu sabit yönələn maqnit sahəsindən asılı olma-

yaraq, valent elektronların vasitəsilə ötürülən maqnit qarşılıqlı 

təsirinin nəticəsidir. 

Nüvə spini nüvəni  əhatə edən elektronların spinlərini  əks 

istiqamətdə  səmtləşdirməyə çalışır. Onlar da öz növbəsində cüt 

elektronlara təsir göstərərək onların vasitəsilə qonşu nüvələrə təsir 

edir və ekranlaşma sabitinin diamaqnit tərkib hissəsini artırır və 

ya azaldır. 

Əgər metil qrupuna təsir edən lokal maqnit sahəsinə  nəzər 

yetirsək, onda aydın olur ki, bu sahənin intensivliyi iki metilen 

protonunun nüvə spinlərinin səmtləşdirilməsindən asılıdır.  Əgər 

hər iki proton H

o

 sahəsinə paraleldirsə, onda metil qrupuna təsir 

edən lokal sahənin qiyməti artır. Rezonans H

0

 sahəsinin nisbi 

yuxarı sahələrinə tərəf sürüşdürülür. Əgər spinin biri paralel, ikin-

cisi isə H

0

 sahəsinə antiparalel yerləşirsə, onda onların metil qru-

puna təsiri sıfıra enir. Belə halın ehtimalı iki dəfə çoxdur. Buna 

görə  də tripletin ayrı-ayrı komponentlərinin intensilvliyi 1:2:1 

nisbətindədir. Metil qrupunun təsiri ilə  şərtləndirilmiş metilen 

siqnalının parçalanması yuxarıdakı kimi izah edilir. 

 

80 

 

Şəkil 22. Etil spirtinin PMR spektri: 

a – turşu iştirakı ilə; b – təmiz maddə.   

 

Əgər qarşılıqlı təsir n ekvivalent nüvələrlə baş verirsə, onda 

əmələ gələn multipletlərdə xətlərin sayı 2nJ-1 bərabərdir. Proton 

üçün J=1/2 olduğundan multipletlik n+1 bərabərdir. Multipletdə 

xətlərin intensivliklərinin paylanmasını Paskal üçbucağı adlanan 

cədvəldən istifadə etməklə tapmaq olar (şəkil 23). 

 

81 

 

Şəkil 23. Paskal üçbucağı. 

 

Böyük multipletlərin yan komponentlərinin intensivlikləri o 

qədər kiçik olur ki, real spektrlərdə onları ayırd etmək olmur. 

Spin-spin təsirinin qiyməti molekul daxili xarakteristika 

olduğundan yönəlmiş maqnit sahəsinin intensivliyindən asılı 

deyil. Spin-spin sabiti həmişə herslə (Hs) ölçülür. 

Spin-spin sabitinin qiyməti qarşılıqlı  təsirdə olan protonlar 

arasında olan kovalent rabitələrin sayından asılıdır. Onların 

arasında üçdən çox gərginliyi olmayan təkqat rabitə olduqda 

spektrdə praktiki olaraq parçalanma müşahidə edilmir. 

Spin-spin sabitləri qarşılıqlı təsirdə olan protonların arasında 

olan rabitələrin təbiətindən asılıdır. Belə ki, təkqat rabitələrlə 

müqayisədə ikiqat rabitələr vasitəsilə qarşılıqlı  təsir daha yaxşı 

ötürülür. Məsələn, H–C–C–C–H sistemi üçün təsir sabitləri 0,2 

Hs-ə yaxındır, allil sistemində isə J=2-3 Hs-dir. Bəzi hallarda 

qarşılıqlı təsir doqquz təkqat rabitə vasitəsilə ötürülür. 

Molekulda hidroksil və amin qrupları olduqda, spin-spin 

qarşılıqlı təsiri bir qayda olaraq müşahidə edilmir. Sürətli kimyəvi 

mübadilənin nəticəsində amin və hidroksil qrupların protonları 

parçalanmamış (və bir çox hallarda enli) siqnal şəklində müşahidə 

edilirlər. Qonşu qrupların protonlarının siqnalları da OH və NH

2

 

qrupların protonlarında da parçalanmırlar. Ancaq spirtlərin çox 

təmiz nümunələrində, yəni tərkibində mübadiləni katalizə 

etməyən turşu və  qələvi qatışıqların olmadığı hallarda spin-spin 

parçalanmanın adi şəklini müşahidə etmək olar (bax şəkil 22). 

 

82 

Təsir sabitinin işarəsi qarşılıqlı  təsirdə olan atomlar 

arasındakı rabitələrin sayından və növündən asılıdır. Alifatik 

sistemlərdə (rabitələrin qoşa sayında) eyni səmtləşdirilmiş 

spinlərin qarşılıqlı  təsiri zamanı spin sabiti mənfi qiymət alır və 

əgər qarşılıqlı təsirdə olan spinlər üst-üstə düşürlərsə (rabitələrin 

tək sayında) onda sabitin qiyməti sıfırdan böyükdür. 

Aromatik sistemlərdə bu qayda ödənilmir, belə ki, təsirdə 

olan orto-, meta- və para- vəziyyətlərdə olan hidrogen atomları 

arasında spin sabitinin qiymətləri müsbətdir. 

Qarşılıqlı  təsirdə olan nüvələrin arasındakı rabitələrin 

sayından asılı olaraq heminal sabit 

2

J

H-H

 (iki rabitə arası), visinal 

sabit 

3

J

n-n

 (üç rabitə arasında) və uzaq qarşılıqlı təsir sabitləri 

4

J

H-H

, 

5

J

H-H

 və s. ortalığa çıxır. 

Heminal təsir

. Heminal qarşılıqlı təsir iki rabitə ilə ayrılmış 

protonlara aid edilir. Məsələn, bir karbon atomunda yerləşən pro-

tonlar H–C–H. Heminal sabitlərin mütləq qiymətləri əsasən 0-20 

Hs intervalındadır, ancaq istisna hal kimi formaldehidi (43 Hs) 

göstərmək olar. 

 

–CH

2

– (tsiklik)  

0-20 Hs 

–CH

2

– (atsiklik)  

12-15 Hs 

–CH

2

– CO - CH

2  

16-20 Hs 

=CH

2

 0-3 

Hs 

 

Heminal sabitin qiyməti J

hem 

protonlarla bağlı karbon ato-

munun hibridləşməsindən asılıdır. Hibridləşmənin dəyişməsi öz 

növbəsində rabitələr arası bucağın dəyişməsinə  gətirib çıxarır. 

Rabitələr arası bucaqların dəyişməsi tsiklik birləşmələrdə daha 

yaxşı müşahidə edilir (şəkil 24). 

Heminal sabit əvəzedicilərin elektromənfiliyi artdıqca çox-

alır, məsələn, H – metan üçün 

2

J

H-H

=–12,4 Hs, metil spirti üçün 

2

J

H-H

 = –10,8 Hs, metilflüorid üçün 

2

J

H-H

= –9,6 Hs-dir.