Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Arkadagym bar Belent bolsun mertebäň, Adyň dolsun äleme. Siz nurana Gün bolup, Nur saçýaňyz ilime. Türkmenistan Diýarda Bir bagtyýar çagym bar. “Döwlet adam üçindir!” Diýýän Arkadagym bar. Beýik-beýik binalaň Göge düşýär ýalkymy. Bagtyýarlyk döwrümiz Galkyndyrýar halkymy. MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 148 33. Sözleýşiň ses medeniýetini öwretmek barada düşünje. Medenýetdillik sözleýişiň bir görnüşidir. Çeper sözlüligi öwretmek. Terbiýeçi her bir çaganyň sesleri aýdyşynyň öz aýratynlyklaryny bilmelidir Terbiýeçi ertirlikden öň ýa-da günüň ikinji ýarymynda, haçan-da toparda çaga az bolan wagtynda çaga bilen aýratynlykda gürrüňdeş bolanda çagalaryň ses aýdyşyny barlaýar. Belli bir çekimsiz sesiň sözüň dürli ýerinde (başynda, ortasynda, ahyrynda) gelen sözleri ulanmak arkaly çagalaryň ses aýdyşy barlanylýar. Meselem: “Ş" sesli sözlere mysallar Şa • şagal • ýowşan • şah • şaha • şaly Şo • şor Şy • bagşy • şygyrş • ýaşyl • yşyk • şypbyk MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 149 Şe • şemal • şeker • eşek • çebşek • çüýşe Şi • şir • şitil • işik • pişik • käşir Şö • şöhle Şä • şäher Şü • şüle Iş • diş • işçi • çebiş äş • bäş Üş • köwüş Öş • döş MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 150 Terbiýeçi surat görkezip, çagadan suratda görkezilen zadyň adyny aýtmaklygyny soraýar. Eger-de çaga bilmese, terbiýeçiniň özi aýdyp, soňra çaga gaýtaladýar. Kiçi ýaşly topardaky çagalara adamyň beden agzalaryny aýtdyrmak bilen, çaganyň ses aýdyşyny barlamak bolar (el, aýak, burun, barmak, dyrnak, kirpik we ş m). Ses aýdyşyny barlamak çaga bilen gürrüň geçirmek, kiçi ýaşly çagalar bilen bolsa oýun görnüşinde amala aşyrylýar. Topardaky hemme çagalaryň ses aýdyşy okuw ýylynyň başynda barlanylýar. Birinji gezekde barlanylanda ses aýdyşynda kemçiligi bolan çagalar ýylyň dowamynda barlanylýar. Çaganyň ses medenýetini ösdünnek boyunça ýokarda aýdylýan usullary peýdalanmak oňat netije berýär Bu usullar dogry alnyp barlanda, mekdebe çenli ýaşda çagalar sesleri dogry aýdyp bilýärler. Eger-de 5-6 ýaşly çaga käbir sesleri dogry aýdyp bilmese, onuň bilen aýratyn iş Uş • guş • baýguş Oş • goştorba • älemgoşar Aş • gözýaş Yş • pyşdyl • nagyş • ýagyş • gamyş • gyş MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 151 geçirmeli. Aýratynlykda geçirilýän işiň yzygiderligi şeýle: ilki bilen terbiýeçi sesi aýdanda çaganyň ses apparatynyň hereketine ünsli seretmegini, aýdylýan sesi ünsli diňläp. soňra ony gaýtalamaga- synanyşmagyny talap edýär. Haçan-da çaga sesi dogry aýdyp başlanda, terbiýeçi şol sesi başga sesler bilen birlikde, şeýle-de şol sese degişli sözleri, goşgulary berýär, ýörite saýlanyp alnan suratlar boýunça gürrüň etdirýär. Eger-de bu işler öz netijesini bermese, çagany logopede (dil düzediş mugallymyna) görkezmelidir Sözleýşiň ses medeniýetini terbiýelemek işi ene diliniň ähli sapaklarynda- da göz öňünde tutulýar Terbiýeçi sapakda surat boýunça işlände çagalaryň söz baýlygyny artdyrmak, baglanyşy'kly sözleýşi ösdürmek bilen bir hatarda oňat diksiýany-da terbiýeleýär Beýleki sapaklarda hem eşidiş ünslüligine, kadaly dem alşa sesiň dogry aýdylmagyna, labyzlylyga üns berilýär. Sözleýşiň ses medeniýetini terbiýelemekde saz sapaklarynyň äluniýeti uludyr Çaganyň sazy diňlemegi. saza goşuly p hereket etmegi çaganyň eşidiş ünslüligini, sözleýşiň kadaly dem alşyny, depginini, labyzlylygy ösdürýär. Terbiýeçi sapakdan daşary wagtda-da (irki maşkda, gezelençde we ş.m) sözleýşiň ses medeniýetini ösdürmeklige üns bermelidir. Sözleýşiň ses medeniýeti bu aýdylýan pikiriň mazmunyna görä sözleýşiň hemme talaplaryny berjaý edip beýan etmekdir, ýagny hemme sesleri ýerli-ýerinde goýup, intenasiýa boýunça hem-de grammatikanyň hemme talaplaryny berjaý etmegine aýdylýar. Terbiýeçiniň öňünde durýan ilkinji wezipeleriň biri çaga dil çykyp başlandan aýdýan sözlerini dogry aýtmagy, ýagny hemme sesleri ýerli-ýerinde öz aýdylyş basymy boýunça çaga ilkiden nädogry öwrenip gitse, soň hem şoňa öwrenip gidýär. Meselem: şu wagta çenli köp adamlar, mugallym sözüni basymy boýunça dogry aýtmagy başarmaýarlar. Sözleýşiň ses medeniýeti diýlende, diňe gepleşikdäki hemme sesleri dogry aýdyp bilmek däldir, oňa düşnükli, howlukman intonasiýa boýunça gürrüň etmek degişlidir. MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 152 Ýaňy dil çykyp ugran çagalar gepleşikdäki käbir sesleri (r, s, ş, ž we ş.m.) dogry aýdyp bilmeýärler. Olar bilen ýörite iş geçirilýär. Gerek bolsa dil düzedişe ýüz tutulýar. Durmuşda käbir çagalar öz pikirlerini beýan etjek bolup, örän howlugyp gepleýärler. Netijede olar pikirlerini dogry aýdyp bilmän sakynýarlar. Çagalaryň sakynyp geplemekleriniň başga sebäpleri hem bardyr. Ol kelle beýniniň işi bilen baglanyşyklydyr. Munuň ýaly çagalar bilen ýörite dil düzedijilere, lukmanlar bilen iş salyşýarlar. Durmuşda çagalarda, ulularda aýdylýan pikiri (sözlemi) soňuna degişli äheňinde aýtmaýarlar, ýagny olar sözlemiň soňky sözlerini iýip, galýarlar. Bu işlerini düzetmek sözleýşiň ses medeniýetine degişlidir. Durmuşda çagalar bir zady gürrüň edenlerinde dem almaly ýerlerini doly bilmeýärler, käbir pikirleri bir demde aýtjak bolýarlar. Netijede käbir sesler, sözler eşidilmän galýar. Soňra sözlemiň manysy ýitýär, äheňi bölünýär. Çagalara ses medeniýetini öwretmek üçin olara aýdylýan sözleri, sesleri gowy eşitmekligi, ünsli bolmaklygy öwretmeli. Çagalaryň hemmetaraplaýyn ösüşi dowam edýär. Çaganyň ses çykaranynda käbir sesleri aýtmagynda özbaşdaklyk peýda bolýar. 3,4 aýlyk çaga bogazdan peýdalanyp ses çykarýar. 5 aýlykda uzyn çekimli sesleri aýdyp başlaýar. A-a-a, u-u-u ... 5-6 aýlykda bölek-bölek bogunlary aýdyp bilýär. Meselem, bi-bi-bi, ma-ma. Terbiýeçi çaganyň sözleýşi,esasan hem,sözdäki sesi çalt we dogry kabul etmegi üçin ses eşidişini ösdürýär. Gepleýiş sesini ösdürmekde öwrediji oýunlaryň ähmiýeti uludyr. Gepleýäne seretmän diňe pyşyrdyny eşitmek. Bu oýunlar (“Men näme didim,hany bil?”) sözleri dürs,dogry aýdyp bilýän çaga ýa-da terbiýeçi tarapdan geçirilip bilner.Çagyrylan çaga terbiýeçiniň aýdanyny gaýtalaýar. Şeýle oýunlary geçirmek üçin sözler saýlanyp aýlanda şulara dürs üns bermeli: MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 153 Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|