Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti
Sözüň manysy çagalara tanyş bolmaly.
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sözüň manysy çagalara tanyş bolmaly. Ýönekeýden çylşyrymlaşdyrmaklyga geçmeli. Gepleýäniň kimdigini görmän,kimdigini tanamak boýunça geçirilýän oýunlar( “Kim çagyrýar?”, “Kim adyňy aýtdy?”) hem çaganyň eşidiş ünslüligini ösdürmäge ýardam edýär. Fonematik eşidiş (sesi tapawutlandyryp eşitmegi)-bu bir sesi beýleki sesden tapawutlandyrmak ukybydyr. Şoň esasynda-da sözler manysy boýunça bir-birden tapawutlandyrylýar (ot-at,meýdan-Merdan, daş-diş). Sözleýşiň depgini we sazlaşygyny kabul etmek- bu sözi dogry eşidip,sözüň bogun gurluşyny belli bir depginde sazlaşykly aýtmagy başarmak. Sözleýşiň eşidişiniň oňat ösenligi sesiň,sözüň,sözlemiň aýdyň,dogry aýdylmagyna,şeýle-de sözüň sazlaşykly,belli bir depginde aýdylmagyna ýardam edýär. Ene dilindäki sesleri dogry aýtmak çagalar bagynda doly derejede kämilleşdirilýär. Çaganyň gep agzalarynyň hereketiniň ýeterlik derejede ösenligi,kadaly sözleýiş dem alyşynyň bolmagy,oňat sözleýiş eşidişi- sesleri ogry aýtmagyň esasy bolup durýar. Ses aýdylyşynyň bozulmagy sözleýiş apparatynda kemçiligiň gaty we ýumşak kentlewügiň açyk (bölünen ) bolmagy, dil asty sapajygyň gysga bolmagy gep agzalaryny hereketiniň,sesi tapawutlandyryp eşitmekligiň ýeterlik derejede ösmedigine bagly bolýar. MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 154 34. Çagalara sesleri dogry aýdyp bilmegi öwretmek baradaky meşgullanmanyň gurluşy. Çagalara sesleri dogry aýdyp bilmegi öwretmek Sesleri dogry aýdyp bilmekde guralýan sapaklar. -Hormatly Prezidentimiz: Türkmen ýaşlarynyň daşary ýurt dillerini kämil derejede bilmekleri üçin yzygiderli tagalla edýär. Bu ugurda ýörite “ Türkmenistanda daşary ýurt dilleri okatmagy kämilleşdirmegiň konsepiýasy ” kabul edildi. Bu möhüm ähmiýetli resminamada kesgitlenen wezipeleri okuw işinde amal edip, okatmagyň innawasion usullaryndan peýdalanýarys we okuwçylara berilýän bilimiň hilini yzygiderli ýokarlandyrýarys. Çagalaryň sözleýşiniň ösüşiniň ýaş aýratynlygyny göz öňüne tutup, ses medeniýetini 3 etapa bölmek bolar: 1 ýaş 6 aýdan 3 ýaşa çenli döwri öz içine alýar, bu döwürde çaganyň gündeki ulanýan sözlügi çalt depginde ösýär Çaga aýdylýan sözi öýkünmek arkaly gaýtalamaga synanyşýar. Sözleýşiň ses medeniýetini terbiýelemek işi, esasan hem, ses meňzetmelerini ulanmak arkaly amala aşyrylýar. Bu etapda terbiýeçi aýtmasy aňsat bolan sesleri berkidip, sözüň dogry we aýdyň aýdylmagyna-da üns berýär. Munda gaýtalamak usuly ulanylýar: terbiýeçi ses meňzetmelerini, sözleri aýdýar, çagalar gaýtalaýarlar. Oýnawaçlaryň, suratlaryň ulanylmagy' uly ähmiýete eýedir. 3 ýaşdan 5 ýaşa çenli aralygy öz içine alýar. Bu ýaşda çagalarda sözleriň fonetik we morfologik taýdan gurluşy kämilleşär. Yşgalaň sonorly sesleri dogry aýtmak üçin gep agzalarynyň ýerine ýetirmesi has kyn bolan hereketleriň üstünde işlemek işi dowam etdirilýär. Terbiýeçiniň MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 155 sözleýşi çaga üçin nusga bolup, goşgy, tapmaça öwrenmeklige, gürrüň, dürli görnüşli öwrediji oýunlary geçirmeklige üns berilýär. 5 ýaşdan 7 ýaşa çenli aralygy öz içine alýar (uly we mekdebe taýýarlaýyş toparlar), ýagny sözleýişdäki sesiň doly kämiUeşýän döwrüdir. Terbiýeçi çaganyň aýdylyşy boýunça golaý bolan sesleri tapawutlandyryp eşitmeklerine üns bemteli Bu etapda öwrediji oyunlar, giirrüň bennek, aýdyp bennek, ýat tutmak we beýleki usullardan peýdalanmak bolar Sözleýşiň ses medeniýetini terbiýeleniekde her çaganyň sözleýiş ösiişiniň ayrat\nlyg\na- da üns berilmelidir. I ýaş 6 aýlykdan 3 ýaşa çenli çagalaryň sözleýşiniň ses mede- niýetini terbiýelemek (I etap.) Bir ýarym ýaşdan 3 ýaşa çenli aralykda çagalaryň sözleýşe düşünmegi, söz baýly'gynyň artmagy çalt depginde bolup, sözleriň gurluşy kämilleşip başlaýar Olar ilki ses düzümlerini, sözleri, soňra bolsa ýönekeýje sözlemleri, sadaja goşgulary goşulyp bilýärler. Eger çaga 2 ýaşynda 2-3 sözden ybarat bolan sözlemleri aýdyp bilýän bolsa, 3 ýaşynyň ahyrynda 3-5 sözden ybarat sözlemleri düzärler. Bu döwrüde diňe bir ulular bilen däl, eýsem deň-duşlary bilen hem özara gürleşip bilýärler. Bu döwürde çagalaryň sozleýşiniň ses ugurlary hem ösýär. (artikulýasion apparatynyň, ses aýdyşyň. eşidiş ünslüliginiň ösmegi) Çagalaryň sözleýişiniň gowy, dogry, aýdyň, labyzly bolmagy üçin olaryň irki ýaşyndan başlap sözleýşiniň ses medeniýetini terbiýelemek zerurdyr. Sözleýşiň ses medeniýetini kämilleşdirmeklik ulularyň çagalar bilen hemişe, yzy'giderli gürrüňdeş bolup durmagyna baglydyr. Çaganyň sesi dogry kabul etmekligini, gep agzalarynyň hereketini ösdürmek, berkitmek bu etapyň esasy wezipesidir. Munda belli bir sesleriň topary, esasanam ýönekeýje ses toparlary alynýar: çekimliler (a, u, o, /) dodak (/). h, m, m\J), yzky kentlewük (k, g, h), dil ujy-diş düýbi (/, d. //). 2 ýaşdan soň artikulýasiýasy boýunça has çylşyrymly ses toparlary alynýar (r, y, f, ç). Ýöne 3 ýaşly çaganyň sesleri dogry aýtmagy hökmany däl Sesleri dogry aýtmaklyk ýuwaş- ýuwaşdan, MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 156 sapaklar yzygiderli geçirilende 5-6 ýaşda amala aşyrylýar. Sesi dogry aýtmakda ulanylýan ses meňzetmeleri çaganyň ýaşyna görä çylşyrymlaşdyrylýar. Terbiýeçi gerekli bolan ses meňzetmelerini oýunlarda, goşgularda, hekaýalarda ulanmagy başarmalydyr. Terbiýeçi möjegiň, atyň, geçiniň suratyny görkezip, haýwanlaryň berýän seslerini aýdýar, çagalar ses meňzetmelerini gaýtalaýarlar. Bu ses meňzetmeleriniň ýuwaş-batly edip gaýtalanmagy sesiň güýjüniň kadalaşmagyna-da kömek edýär. 3-5 ýaşly çagalaryii sözleýşiniň ses inedeniýetini ösdiirniek (II etap) Çagalaryň sözleýşi 3-5 ýaşaralygynda hem ösmegini dowam etdirýär. Bu ýaşda çagalaryň sözlügi artyp, kämilleşýär Çagalar sözleri manysyna görä ulanýarlar. Olar sözleýşi grammatik taýdan dogn ulanyp. uly bolmad>'k ertekileri, gümiňleri we suratlary belli biryz>'giderlilikde, oýianyşykly gürrüň berip başlaýarlar. Çagalaröz ene diliniň köp seslerini, sözleri, sözlemleri aýdyň aýdyp, öz sözleýiş depginine üns berip başlaýarlar. Eger 3 ýaşyndaky çaga käbir sesleri (z, ş, ž, r. ç) ýeterlik derejede dogry aýdyp bilmeseler. şol sesleri berkidip başlamaly däl, sebäbi entek ýeterlik derejede dogry aýdylmaýan sesleriň şol ýagdaýda berkemegi mümkin. Sesi dogry aýtmaklyk gep agzalaryny sesi dogry aýtmaklyga taýýarlamagy, aýratynlykda aýdylýan sesi kesgitlemegi, şol sesi beýleki seslerden tapawutlandyrmagy, dogry aýdylýan sesi sözde, sözlemde berkitmegi öz içine alýar. Çaga gep agzalarynyň hereketini aýnada görmek bilen, hereketi ýerine ýetirende olaryň dogry ýerleşişini hem duýmalydyrlar. Köpçülikleýin oýunlaryň pedagogik gymmatlygy çagalaryň biri- birine bolan hoşniýetli, dostlukly gatnaşygyny ýola goýýanlygydyr. Biri- birinden öwrenmek - bu çaganyň ösüşiniň zerur şertleriniň biridir. Çaganyň daş-töwerek bilen tanyşlygyny toparyň içinde-de, bagyň MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 157 meýdançasynda- da ýa-da ondan daşary hem geçirmek bolar. Gezelenç munuň özi daş- töwerek bilen tanyşdyrmak, gözelligi görüp, duýup bilmek endigini edinmekdir. Gözelligi görmek her adamda birhili bolýar. Käbir adamyň şolbada gözüne ilýär, käbir adam bolsa şol bir zady diňe aýdylandan soň görüp, duýup galýar. Gözellikler, geň-enaýy zatlarçaganyjoşduryar, sözleýşini has hem işjeňleşdirýär, çünki çagalar gören zatlaryna öýkünmegi gowy görýärler, biri guşjagaza öýkünse, başga biri pişige öýkünýär. Daş-töweregiň gözelligi çagada ýakymly duýgyny döredýär. Çaga sözleýişi onuň daşgy durmuşy bilen bagly bolup, üç funksiýany ýerine ýetirýär. Daşgy dünýäniň hadysalary hakyndaky bilimler, göz öňüne getirmeler, düşünjeler kanunlar we taglymatlar aňyň mazmunyny düzýärler. Akyl ösüşi adamyň durmuşynda, işinde duýan meseleleri çözmegine, maksatlaryna ýetmegine, işlerine üstünlikli ýerine ýetirmekligine hyzmat edýär. |