Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
35.
Ses bozulmalarynyň öňüni almak maksady bilen dil maşklarynyň toplumyny taýýarlamak. Ses bozulmalarynyň öňüni almak Dil maşklarynyň toplumyny taýýarlamak . 3 we 4 ýaşly çagalami arasynda nädogry gürleýän çagalaryň köplügi sebäpli dogry ses aýdyşy terbiýelemek işi (oýunlar, sapaklar) toparyň ähli. Çagasy bilen bilelikde geçirilýär. Sözleýiş apparatyny türgenleşdirmek üçin her gün ähli çagalar bilen bilelikde aýdym aýtmak, ses meňzetmelerine degişli öwrediji oýunlary geçirmek hökmanydyr. Bu oýunlar köpçülikleýin bolup, oňa hemme çaga gatnaşýar, çaga sözleri dogry aýtmasa-da. bilelikde aýdylýan sözleriň bogun taýdan gurluşy bozulman galýar. “Näme nähili ses edýär" oýny Terbiýeçi çagalara geçiniň hem-de sygryň suratyny görkezip, olaryň nähili ses edýändiklerini aýdýar. Çagalar terbiýeçiniň yzy bilen birnäçe gezek şol haýwanlaryň seslerine öýkünip gaýtalaýarlar. Soňra terbiýeçi ýene-de geçiniň sesini gaýtalaýar (haýwanlaryň suratlaryny aýyrsa hem bolýar), çagalar bolsa şol sesiň haýsy haýwanyňkydygyny bilmel.i Bu ýerde çaganyň diňe bir eşidiş ünslüligi däl-de, eýsem görüş ýatkeşligi hem ösdürilýär. Uly topar. Uly toparda, kiçi toparda başlanan iş dowam etdirilýär. Terbiýeçi sapaklarda çaganyň sözleýiş apparatyny türgenleşdirmek we ses aýdyşyny ösdürmek boýunça oýunlar geçirýär Şu maksat bilen sapaklarda eşidişi ösdürmek boýunça ýörite oýunlar oýnalýar. “Kim aýtdy” oýny. Topardan bir çaga öňe çykyp durýar Terbiýeçi öňde duran çaga gözüni ýummagy ýa-da beýleki çagalara tarap tersine öwrülip durmagy tabşyrýar Terbiýeçiniň görkezmegi boýunça toparyň MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 159 çagalaryndan biri öňe saýlanan çaganyň adyny tutýar, öňde duran kimiň öz adyny tutandygyny bilmeli. “Sözi gutar" oýny. Terbiýeçi sözüň başyny aýdýar, çagalar ony gutarýar. Bu oýuny oýnamak üçin terbiýeçi manysy boýunça çagalara tanyş bolan 2- 3 bogundan ybarat sözleri saýlap alýar. Çagalaryň öz atlaryndan başlamak has gowusydyr: Bi-bi, Lä-le, Ba-ba we ş.m. Mundan hem başga kiçi toparda dem alşyny türgenleşdirmek üçin geçirilen işler uly toparda hem dowam etdirilýär (ýeňil predmetlere üflemek weş.m). Terbiýeçi çagalara “söz”, “ses”, “bogun" barada hem ilkinji düşünjeleri berýär. Mekdebe taýýarlyk toparda sözleýşinde kemçiligi bolan çagalar az hem bolsa, sözleýşiň ses taýdan dogry aýdylyşynyň üstünde işlemegi dowam etdirmelidir: çagalarda aýdyň, labyzly sözleýşi ösdürmeklige, sesiň güýjüni. Sazlaşdyrmagy başarmaklyga üns bermeli Munuň üçin aýdym, goşgy bilen baglanyşykly hereketli oýunlary, ses eşidişini ösdürmek, howa akymyny kämilleşdirmek üçin geçirilýän öwrediji oýunlary, ýaňyltmaçlary ulanmaklygyň ähmiýeti ulydyr. Sözleriň aýdylyşyny ýoýmazdan ýaňyltmaçlary haýallyk bilen köpçülikleýin ýa-da ýekelikde-de aýtsaň bolar. Ýaňyltmajy ilki bilen terbiýeçi dürs aýdyň düşnükli edip aýdýar Soňra çagalar ilki köplük bolup, soňra toparlaýyn, ýekelikde gaýtalaýarlar.Ýaňyltmajy aýtmagy başarandan soň, ony seslerini üýtgedip (pyşyrdap, haýal, batly, çalt) aýdýarlar Çaganyň ses medeniýetini ösdürmek boýunça ýokarda aýdylýan usullary peýdalanmak oňat netije berýär Bu usullar dogry alnyp barlanda, mekdebe çenli ýaşda çagalar sesleri dogry aýdyp bilýärler. Eger-de 5-6 ýaşly çaga käbir sesleri dogry aýdyp bilmese, onuň bilen aýratyn iş geçirmeli. Aýratynlykda geçirilýän işiň yzygiderligi şeýle: ilki bilen terbiýeçi sesi aýdanda çaganyň ses apparatynyň hereketine ünsli seretmegini, aýdylýan sesi ünsli MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 160 diňläp. soňra ony gaýtalamaga-synanyşmagyny talap edýär. Haçan-da çaga sesi dogry aýdyp başlanda, terbiýeçi şol sesi başga sesler bilen birlikde, şeýle-de şol sese degişli sözleri, goşgulary berýär, ýörite saýlanyp alnan suratlar boýunça gürrüň etdirýär. Eger-de bu işler öz netijesini bermese, çagany logopede (dil düzediş mugallymyna) görkezmelidir Sözleýşiň ses medeniýetini terbiýelemek işi ene diliniň ähli sapaklarynda- da göz öňünde tutulýar Terbiýeçi sapakda surat boýunça işlände çagalaryň söz baýlygyny artdyrmak, baglanyşy'kly sözleýşi ösdürmek bilen bir hatarda oňat diksiýany-da terbiýeleýär Beýleki sapaklarda hem eşidiş ünslüligine, kadaly dem alşa. sesiň dogry aýdylmagyna, labyzlylyga üns berilýär. Sözleýşiň ses medeniýetini terbiýelemekde saz sapaklarynyň ähmiýeti uludyr. Çaganyň sazy diňlemegi. saza goşuly p hereket etmegi çaganyň eşidiş ünslüligini, sözleýşiň kadaly dem alşyny, depginini, labyzlylygy ösdürýär. 3 we 4 ýaşly çagalami arasynda nädogry gürleýän çagalaryň köplügi sebäpli dogry ses aýdyşy terbiýelemek işi (oýunlar, sapaklar) toparyň ähli çagasy bilen bilelikde geçirilýär. Sözleýiş apparatyny türgenleşdirmek üçin her gün ähli çagalar bilen bilelikde aýdym aýtmak, ses meňzetmelerine degişli öwrediji oýunlary geçirmek hökmanydyr Bu oýunlar köpçülikleýin bolup, oňa hemme çaga gatnaşýar, çaga sözleri dogry aýtmasa-da. bilelikde aýdylýan sözleriň bogun taýdan gurluşy' bozulman galýar. Ses aýdylyşynyň bozulmagy sözleýiş apparatynda kemçiligiň (gaty we ýumşak kentlewügiň açyk (bölünen) bolmagy, dilasty sapajygyň gysga bolmagy gep agzalarynyň hereketiniň, sesi tapawutlandyryp eşitmekligiň ýeterlik derejede ösndigine bagly bolýar Çaganyň eşidiş ünslüliginiň pesligi, öz sözleýşine biparh garamagy hem sesi nädogry aýdylmagyna sebäp bolýar. Sesi nädogry aýtmaklyk - bu sözde sesi goýberip aýtmaklyk, bir sesi MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 161 başga bir ses bilen çalşyryp aýtmaklyk, sesi ýoýup aýtmaklykdyr Esasan- da bir sesi başga ses bilen çalşyp aýdýan, sesi ýoýup aýdýan çaga bilen düzediş işini öz wagtynda başlamaly, sebäbi ýazuwda hem bir harpy başga bir harp bilen çalşyp ýazmaklary mümkin, ýoýulyp aýdylan sesi öz wagtynda düzetmezlik, dil düzediş mugallymynyň çaga bilen köp wagt işlemegine eltýär. Sesi nädogry aýtmaklyk, köplenç ýagdaýda, sözleýiş bozulmasynyň beýleki agyr görnüşleri (alaliýa, dizartriýa we ş.m) esasynda hem ýüze çykýar. Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|