Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti

 
Ene diliniň orfoepiýasynyň kadalaryna laýyklykda edebi 
dilinde sözleri aýtmagy öwretmek. 

 
Labyzly sözleýişi terbiýelemek (sözleýişde gerekli ýerinde 
säginmek, sazlaşykly, belli bir depginde gürlemek arkaly öz pikirleriňi 
dogry beýan etmegi öwretmek). 
Terbiýeçide sözleýiş dilindäki esasy kemçilikler (sözüň burna salyp 
aýdylmagy, sakawlama) barada düşünje bolmalydyr kemçiligiň öz 
wagtynda yüze çykarylyp, çaganyň dil düzediş mugallymyna 
ugradylmagy' dogry sözleýşi kämilleşdirmäge kömek edýär. 
Mekdebe taýýarlanyş toparynda sowat öwretmek sapagy boýunça 
çagalary Sözüň ses gurluşy bilen tanyşdyrmak esasy wezipeleriň biridir. 
Uly ýaşly topardaky çagalarda hem sözüň ses gurluşy barada ilkinji 
düşünjeleri bolmalydyr, sebäbi sözüň ses boýunça derňewi öwretmegiň 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
143 
öz yzygiderliligi bozulmaly dällir. 
Sözi ses boýunça derňemeklik sesiň sözdäki ornuny, gurluşyny 
kesgitlemegiň öz içine alýar. Sözdäki sesler bilen çagalar eýýäm orta 
toparda goşgularyň, ýomaklaryň üsti bilen tanyşýarlar. Sözleýişi 
ösdürmek sapagynda çagalar sözlem ses boýunça aýdylyş tertibini (çalt, 
haýal, uzyn, gysga, gaty, ýuwaş) öwrenýärler.Bu hem çagalara ses 
boýunça sözleri derňemäge ýardam edýär. 
Ilki bilen çagalara ses barada düşünje bermeli. Bir predmet bilen 
stoluň üstüne ursak ses eşdilýär, saz guralyndan hem ses çykýar. Biz 
gepleşýäris, ol birnäçe seslerden ybaratdyr.
Sözleýiş medenýeti - bu dilin ähli ugurlaryny (ses aýdyşy, labyzly 
äheňi, söz baýlygyny, sözleýiş grammatik gurluşyny) dogry ulanmagy 
başarmaklykdyr. 
Sözleýşiň ses medeniýeti, sözleýiş medenýetiniň bir bölegidir. 
Gepleýiş organlaryny hereketlendirip ses çykarmak işi örän kyn we 
dowamly. Mekdebe çenli ýaşly çagalar ony töweregidäki adamlar bilen 
gürleşenlerinde öwrenýärler. Egerde çagalar kada laýyk, dogry gepleýän 
adamlaryň arasynda ösüp kemala gelse, olaryň dogry sözleýşi 
özleşdirmegi örän aňsat bolýar. Munuň tersine nädogry sözleýşi diňlese, 
olaryň dogry geplemegi kynlaşýar. Çagalar bagyndan mekdebe barýan 
çagalaryň sözleýiş dili kämilleşen bolmalydyr. Ene dilini öwretmegiň 
esasy meseleleriniň biri ham arassa we dogry ses aýdyşy terbiýelemekdir. 
Sözdäki sesleri dogry aýtmaklyk sowaty oňat özleşdirmegiň esasy bolup 
durýar. Çagalar 5 ýaşynyň soňunda arassa gepläp bilýärler. Çagalar 
bagynda terbiýelenýän çagalar ýedi ýaşyna ýetende okamagy we 
ýazmagy öwrenip başlanda arassa dogry geplemegi özleşdirmelidirler. 
Mekdepde ses aýdylşy bozulan çagalar, köplenç, ýagdaýda, bilim 
almakda kynçylyk çekip, gowşak okaýan çagalaryň hatarynda bolýarlar. 
Sözleýşiň ses medeniýetini terbiýelemek ene dilindäki sesleriň 
artikulýasiýasyny dogry özleşdirmegi, sesleri dogry aýtmagy, sözleri we 
sözlemleri düşünikli we aýdyň sözlemegi, gepleşikde dogry dem 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
144 
aýtmagy, sesiň güýjini (çala-ýuwaş, batly) ýeterlik derejede ulanmagy 
başarmagy, kadaly depginde (tempde), labyzly gürlemegi öz içine alýar.