Məmməd Süleymanov: Azərbaycanda Sol hərəkatın



Yüklə 9,24 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/6
tarix14.01.2017
ölçüsü9,24 Mb.
#5119
  1   2   3   4   5   6

TARİX

Səh. 4  

Məmməd Süleymanov:

“Azərbaycanda Sol hərəkatın 

tarixi”

İQTİSADİYYAT

Səh. 15 

Nicat Qarayev:

“Qlobal Kapitalizmin 

maliyyə böhranı”

Səh. 24

Loğman Qasımov:

“İstehlak cəmiyyəti”

SOSİOLOGİYA

FƏLSƏFƏ

Səh. 35  

Ziya Bayramov:

 “Marksda “Yadlaşma” 

məfhumu 

Səh. 47  

Karlo Lebt:

“Mədəni relyativizm və 

insan haqları”

ANTROPOLOGİYA

Səh. 58 

“Marx Reloaded” filminin 

rejissoru Jason Barker ilə 

müsahibə”

Səh. 76 

Məmməd Süleymanov: 

“Cek Londonun “Dəmir 

daban”ı”

Səh. 62  

Salvador: “Qraffiti sinfi 

mübarizə vasitəsi kimi. 

Banksy”

MƏDƏNİYYƏT

KİTAB

Səh. 83

Məmməd Süleymanov: 

““Manifest”ə Ön söz”

MÜNDƏRİCAT

REDAKSİYADAN

Keçən  əsrin  yetişdirdiyi  əvəzsiz  intellektual,  aktivist  və  yazar  Hovard  Zinn 

1999-cu ildə “Marksın Qayıdışı” adlı 1 pərdəli pyes yazır. Sovetlərin dağılmasından 

sonra tələsik “tarixin sonu”nu elan edənlərə, keflərinin ən çağ vaxtında sarkastik bir 

cümlə ilə cavab verir Zinn: “İsa qayıdacaq deyirdilər, amma mən qayıtdım!”. Şübhəsiz  

Marksın  “ölümünü”  elan  etməkdə  tələsdiklərini  hegemonlar  da  bilirdi  (Sapatistaları 

yada salaq), ancaq bu əsərin yazılmasındakı simvolik məna yenə də çox qorxulu idi. 

Üstəlik, pyes yazılanda bunu istehzaya çevirənlər çox gözləməli də olmadı. Cəmi on 

il sonra “Marksın qayıdışı” hər kəs tərəfindən təsdiqlənməyə, onun və yoldaşlarının 

yazdıqları bir daha ən çox oxunanların siyahısına girməyə başlamışdı. Marksı tarixdə 

gizlətdiyinə  inanan  müstəbidlərə,  yaxud  onun  quru  akademiyanın  divarları  arasına 

həbs olunduğuna sevinən liberallara inad, “Marksın kabusları” (Derridaya ehtiramla) 

bir daha dünyanı dolaşmağa başlayıb. Latın Amerikasından tutmuş Uzaq Şərqə, qoca 

qitədən post-sovet məkanına qədər – meydanlar bir-bir təzədən dolduqca, Marks və 

yoldaşlarının yazdıqları da tozlu rəflərindən götürülüb yenidən vərəqlənməyə başlayır. 

Bu, nə “könüllü”-dür, nə də ki müvəqqəti – kapitalizm mövcud olduğu müddətçə tarixi 

məcburiyyətdir!

Azərbaycan da bu neoliberal dünyanın bir parçası olduğuna görə, biz də ilk sayımızı 

bu mövzuya – “Marksın qayıdışına” ayırdıq. Əlbətdə “sol”un bu torpaqlardakı keçmişini 

bilmədən sözə başlamaq mümkünsüzdür. Buna görə də jurnalın ilk yazısı Məmməd 

Süleymanovun “Azərbaycanda solun tarixi” ilə bağlı məqaləsidir. Estafeti bizdən əvvəl 

başlayanların həm nəzəri, həm də praktiki təcrübələrini öyrənmək üçün elə bu məqalədən 

başlaya bilərik. İkinci məqalə isə Marksın bir daha dünya gündəminə gəlməsinin iqtisadi 

əsaslarını analiz edən Nicat Qarayevin “Qlobal kapitalizmin maliyyə böhranı” yazısıdır. 

Qarayevə görə iqtisadi böhranın kökündə dayanan “puldan pul yaratma” anlayışı bir 

təsadüf  deyil,  kapitalizmin  daxili  ziddiyyəti  ilə  bağlıdır.  Təbii  ki,  kapitalizmin  bu 



ümumi işləyişinə təkcə “puldan pul yaratmaq” deyil, həm də formalaşdırmağa çalışdığı 

istehlak cəmiyyəti daxildir. Bu haqda isə Loğman Qasımovun “istehlak cəmiyyəti”nin 

çərçivələrini  cızdığı,  onun  kapitalizmin  böhranlarıyla  sıx  əlaqəsini  vurğuladığı 

məqaləsində oxuyacaqsız. Məqalə kapitalizmin bu günüylə yanaşı gələcəyi ilə bağlı 

da xəbərdarlıqdır. Bu sayın fəlsəfə bölməsində Ziya Bayramov Marksın “yadlaşma” 

məfhumunu və bunu aşmanın tarixi trayektoriyasını verir. Bunun üçün əvvəl modern 

“yadlaşma” termininin banisi Hegelin tarix anlayışına və Marksın onu necə “ayaqları 

üzərinə”  çevirməsinə  toxunan  yazar,  marksizmdəki  inqilab  nəzəriyyəsinin  köklərini 

də  göstərərək  “yadlaşmanın”  burdakı  rolunu  vurğulayır.  Növbəti  yazıda  isə  Karlo 

Lebt, xüsusilə postmodernistlərin ideologiyaları tənqid edərkən şübhə altına aldıqları 

ümumbəşər dəyərlərin mövcud olub olmadığını araşdırır. Əsasən “insan haqları” kimi 

burjua  inqilabları  ilə  ortaya  çıxan  məfhumların  fərqli  mədəniyyətlərdə  necə  tətbiq 

edilə biləcəyi problematikasını mərkəzə qoyan müəllif, mövzunun sol ideologiyalar 

çərçivəsindəki həllinə də giriş vermiş olur. Mədəniyyət bölməsində “Marx Reloaded” 

filminin rejissoru Jason Barker ilə müsahibəni, Salvadorun qraffiti və küçə sənətini sinfi 

mübarizə metodu kimi ələ aldığı məqaləsini, Məmməd Süleymanovun “Dəmir Daban”  

haqqındakı  yazısını  oxuyacaqsız.  Özündən  əvvəlki  bütün  mübarizələrin  təcrübəsini 

bir yerə toplayan, özündən sonrakı bütün mübarizələrə isə ilham verən “Kommunist 

Partiyasının Manifesti” haqqında – yəni tarixin ən güclü mətnlərindən biri haqqında da 

yenə M.Süleymanovun qələmindən oxuyacaqsız. 

K.Marks 150 il bundan əvvəl “XI tezis”-də üzünü bizlərə tutub, sadəcə anlamağın 

kifayət etmədiyini bildirərək “Dünyanı Dəyişin” deyirdi. Eyni əsrin bir digər dahisi, 

modern şeirin ələ-ovuca sığmaz inqilabçısı A.Rembo isə “Həyatı Dəyişin” deyə əlavə 

edirdi.  Marksist-sürrealist,  möhtəşəm  “Nadia”nın  yazarı  Andre  Breton,  buna  son 

nöqtəni qoyurdu: “Bizim üçün bu iki fikir, bir-birindən ayrılmazdır”. Bəli, intiharlarla 

və  öz  həyatlarına  qapananların  bədbinlikləri  ilə  başladığımız  bu  ildə,  indi  daha  gur 

səslə bağırmalıyıq: “Başqa bir həyat da, başqa bir dünya da mümkündür!”. Elə biz də 

burada bir-bir, “o başqa dünya”nın sahillərində toplaşmağa başlamışıq...



                                                                                         

Toğrul Abbasov

4

 №1 Fevral 2014

Məmməd Süleymanov

Azərbaycanda Sol hərəkatın tarixi

1901-ci il. “Nina” mətbəəsi

“Xanım”  anlamı  daşıyan  “Nina”  adı  ilə 

qədim  şumerlər  öz  ilahələrini  adlandırırdı.  Əfsanəvi 

Nineviyanın və Assuriya imperiyasının yaradıcısını bu 

cür çağırırdılar. Elə bu adı da inqilabçıların Bakıdakı 

ilk gizli mətbəəsi daşıyırdı.

1898-ci  ilin  martında  yaranan  Rusiya  sosial-

demokrat  partiyasının  (RSDP)  artıq  cəmisi  3  il  sonra  Bakıda  komitəsi  fəaliyyət 

göstərirdi. Onun yaranmasında misilsiz xidmət oynayan şəxs gürcü inqilabçısı Lado 

Ketsxoveli idi. 1900-cü ildə Tiflis sosdemlərinin tapşırığı ilə Bakıya gələn Lado 1 il 

sonra partiyanın gizli mətbəəsinin təşkilini nail oldu. Tez-tez ünvanını dəyişən “Nina” 

mətbəəsinin yaranmasında böyük səy göstərən digər şəxslər isə Bakı komitəsinin ilk 

tərkibinə daxil olan Avel Yenukidze, Lev Krasin, Qalperin, Eyzenbet və Faynberq idi.

Bolşevik Vano  Bolkvadze  sonralar  xatırlayacaqdı:  “Tiflisdəki  mərkəzi  qrupun 

və Bakıdakı yoldaşların köməkliyi ilə Ketsxoveli çap maşını və mətbəə üçün gərəkli 

olan bütün avadanlığı əldə etdi. Ketsxoveli Tiflis partiya qrupuna yığıcı gərək olduğunu 

bildirdi  və  məni  Bakıya  yolladılar.  Əvvəlki  vaxtlar  mətbəədə  ikicə  nəfər  çalışırdı  – 

Ketsxoveli və mən. 2 ay sonra o, Tiflisdən yenə kömək tələb etdi və Viktor Suladzeni 

bizə köməyə göndərdilər. 1902-ci ilin sentyabrında Ladonun həbsindən sonra yaranan 

təhlükəli vəziyyətə görə “Nina”nı müvəqqəti ləğv etməli olduq”



TARİX

5

***


Sosial-demokratların  Bakı  komitəsi  artıq  1902-ci  ildə  mütəşəkkil  güc  idi  və 

struktur cəhətdən 5 rayona bölünmüşdü: Balaxanı, Bibiheybət, Qaraşəhər, Ağşəhər və 

Şəhər. Rəhbərlik genişlənmiş, yeni simalar partiya işinə qoşulmuşdu. Onların arasında 

Ə.Axundov,  M.Məmmədyarov,  İ.Sturua,  L.Kununyants,  M.Kobetski  və  başqaları 

vardı.

“Nina”  mətbəəsi  “İskra”  redaksiyasının  tapşırıqları  ilə  işləyir,  habelə  bü-



tün  Qafqaz  təşkilatlarına  xidmət  göstərirdi. Artıq  1901-ci  ildə  Bakıda  Tiflis  sosial-

demokratlarının orqanı olan “Brdzola” (“Mübarizə”) qəzetinin ilk sayı işıq üzü görür. 

Fəaliyyətə başladıqdan 1 il sonra, güclü konspirasiyaya baxmayaraq Ketsxoveli 

və Yenukidze həbs olunur, ancaq buna bamayaraq,  bir neçə ay sonra “Nina” öz işini 

Lev Krasinin başçılığı altına bərpa edir. Ketsxovelinin taleyi isə faciəvi olur. Rotmistr 

Vladimir Runiçin əmri ilə həbs edilən Ketsxovelini ilk növbədə gizli mətbəə qurmaqda 

ittiham edirlər. Bir müddət Bayılda, sonra isə Metex türməsində saxlanılır, istintaqla 

əməkdaşlıqdan  imtina  edir,  məhbusları  öz  hüquqları  uğrunda  mübarizəyə  qaldırır. 

1903-cü ildə Ketsxoveli türmədə odlu silahla qətlə yetirilir. Onun cəlladı Runiç də çox 

yaşamır – 1908-ci ildə Tiflisdə tramvayda gedərkən naməlum şəxsin atdığı 3 güllə ilə 

yerindəcə keçinir. Bununla da, Ketsxovelinin sirdaşları inqilabçının qisasını alırlar.

***


1902-ci ilin sonunda təhlükəsizlik səbəbindən fəaliyyətini müvəqqəti dayandıran 

“Nina” sonrakı il yenidən işini bərpa edir. Burada Marksın, Engelsin əsərləri, habelə 

rusca, ermənicə və gürcücə vərəqələr də çap edilir. Lev Krasinin səyləri ilə güclənən 

mətbəənin gücü sonralar o qədər artır ki, gizli çalışmasına baxmayaraq, bütün Rusiya 

İmperiyasını çap məhsulları ilə təmin etməyə yetir.  Bu gücə nail olmaq üçün Trifon 

Yenukidze (Avelin qardaşı) və Krasin “kustar” keyfiyyətə son qoymaq və yeni, müasir 

avadanlıq almaq qərarına gəlirlər. Yeni  avadanlıq – xaricdən güclü tipoqrafiya maşını 

almaq üçün isə çoxlu pul lazım idi: 3 min rubl. Bəs bu pulu haradan tapmalı?

Çıxış  yolunu  Krasin  tapır.  O,  incəsənət,  mədəniyyət,  sənaye,  ticarət  və  bank 

dairələrində  asanlıqla  özünə  tanışlar  tapmaq,  zənginlərə  özünü  onların  adamı  kimi 

göstərmək kimi qabiliyyətə malik şəxsiyyət idi. Krasin Peterburqa yollanır və məşhur 


6

 №1 Fevral 2014

aktrisa Vera Komissarjevskayanı (1864-1910) Bakıda xeyriyyə konserti verməyə razı 

salır.

Komissarjevskaya  Bakıya  gəlir,  biletlərin  baha  olmasına  baxmayaraq,  Bakı 



varlıları onun xeyriyyə konsertinə təşrif buyurmağı özlərinə fəxr sayırlar. Beləliklə, 

onların ağıllarına da gəlmir ki, pullarını İnqilabın maliyyələşdirilməsinə xərcləyirlər. 

Krasin sonralar da maliyyə toplamaq üçün Bakıda gəlmə artistlərin çıxışlarını 

dəfələrlə təşkil edəcəkdi.

Beləliklə, tələb olunan məbləğ toplanır. Qalır avadanlığı sifariş vermək və Bakıya 

gətirmək. Bunu isə qeyri-leqal fəaliyyətdə olan inqilabçılar yox, çap işi ilə leqal məşğul 

olan naşir edə bilərdi. Bu məqsədlə xırda, ancaq leqal mətbəə sahibi olan Ovannesyansa 

müraciət olunur.

Bəxşiş  müqabilində  Ovanesyans  yeni  çap  maşınını  Almaniyanın  Leypsiq 

şəhərində  sifariş  verməyə  və  Bakıya  gətizdirməyə  razı  olur.  Sonra  yeni  problem 

başlayır: Ovanesyansın o dövr texnikasının son dəbi olan avadanlığa tamahı düşür və 

maşını Krasinə təhvil verməkdən imtina edir. O, pulu da, bəxşişi də geri qaytarmağa 

razı olduğunu deyir.

SSRİ-də “Nina” mətbəəsinin ev-muzeyi


7

Vəziyyətdən  yeganə  çıxış  yolu  avadanlığı  oğurlamaqdı.  Trifon  Yenukidze 

yoldaşları ilə günün günorta çağı Ovanesyansın mətbəəsinə hücum çəkərək qıfılları 

qırıb “Auqsburq” avadanlığını götürür. Bu, o qədər gözlənilməz addım idi ki, yoldan 

keçən polis də qətiyyən şübhələnmir, əksinə, avadanlığı arabaya yükləməkdə sosial-

demokratlara yardım edir.

***

“Nina” mətbəəsində 1903-cü ilin noyabrından 1905-ci ilin noyabrınadək ümumi 



tirajı 1,5 milyon nüsxəni ötən çoxsaylı və müxtəlif dillərdə qeyri-leqal materiallar nəşr 

edilir. O cümlədən, “İskra”nın Bakıda hər nömrəsinin tirajı 10-15 min nüsxə idi ki, bu 

da böyük rəqəmdir.

1903-cü ildə RSDRP 2 qanada – bolşeviklərə və menşeviklərə bölünəndən sonra 

“Nina” birincilərin ixtiyarında qalır. Buna baxmayaraq, mətbəənin işindən menşeviklər 

və Bakı eserləri də yararlanırlar.

Fəaliyyətinin bütün dövründə polisin bircə dəfə də mətbəənin izinə düşə bilməməsi 

inqilabçıların fəaliyyətindəki mükəmməl konspirasiyadan xəbər verir. Bu məxfilik isə 

ilk növbədə Leonid Krasinin xidməti idi. Kübar dairələrdə dolaşan, həm Peterburqda, 

həm də Bakıda çoxsaylı imkanlı dost və tanışları olan (məsələn, Maksim Qorki 1926-

cı ildə yazdığı “Leonid Krasin” məqaləsində onun milyonçu Savva Morozovla necə 

tanış olduğunu, dostlaşdığını və Morozovdan mətbəə üçün ildə 24 min rubl aldığını 

təsvir edib) Krasin ixtisasca mühəndis-elektrik idi. O vaxtlar Krasin Bakıda elektrik 

stansiyasının tikintisinə rəhbərlik edirdi. Bu status ona çoxlu üstünlüklər qazandırırdı. 

Məsələn,  sərhəddə  ilişməmək  üçün Avropadan  “İskra”nın  maket  vərəqlərini  Bakıya 

texniki  kitabların  arasında  göndərirdilər.  Özünə  hörmət  edən  hər  bir  mühəndisin 

xaricdən elmi kitablar sifariş etməsi isə adidən adi və şübhə yaratmayan təfərrüat idi.

Yaxud,  tipqrafiyanı  da  Krasin  elektrik  stansiyasının  tikintisi  gedən  ərazidə 

quraşdırır. Bu barədə o, sonralar xatırlayırdı:

“Hələ tikilməkdə olan elektrik stansiyası ədəbiyyat, şriftlər və digər ləvazimatların 

gizlədilməsi üçün əlverişli baza idi. Axtarışa gələn jandarmlar bu texniki qaladan baş 

aça bilmədiklərinə görə tez də bezib və əllərini yelləyib gedirdilər...” 

İri tikintidə nə isə axtarıb tapmaq doğrudan da müşkül məsələdir. Tikinti sona 


8

 №1 Fevral 2014

yaxınlaşdıqca Krasin də mətbəənin yerini dəyişir və “Şamaxinka” ərazisinə köçürür. 

Bu “şən rayon”da xəfiyyələri sevmirdilər, polislər də burunlarını oralara soxmağa risq 

etmirdi.


Bir sözlə, hakimiyyət “Nina”nı aşkarlaya bilmədi, Krasindən şübhələnməyə isə 

heç bir dəlil yoxdu. Elektrik stansiyasında direktor köməkçisi işləyən Krasin RSDRP 

Bakı komitəsinin az qala bütün üzvlərini də burada işə düzəltmişdi. Məsələn, Kozenko 

elektrik stansiyasında mühasib, Qalperin – statist, Yenukidze – çertyojçəkən, Alliluyev 

(Stalinin gələcək qayınatası) isə montyor işləyirdi. Bununla da, onlar həm maaş alır, 

həm də əlavə şübhələrdən xilas olurdular.

Mətbəədə  də  işçilər  quru  entuziazmla  fəaliyyət  göstərmirdi.  Ştatda  1903-cü 

ildə Sibirə göndərilərkən yolda qaçıb Bakıya qayıdan Avel Yenukidzedən əlavə daha 

8 nəfər çalışır, hər biri də ayda 25 rubl məvacib alırdı. İldə 1 dəfə işçi məzuniyyətə 

çıxır və vaxtını Bakıdan kənarda keçirirdi. Mətbəə isə nəinki xərcləri bağlayır, həm də 

partiyanın kassasına xeyir gətirirdi. 

1901-1902-ci illərdə “Nina” mətbəəsi bu binada yerləşmişdir. Bakı, Vorotsnovki və 

Balaxanski küçələrinin kəsişməsi.


9

***


“İskra”dan əlavə, “Nina”da gürcü dilində “Brdzola” və rusca “Cənub fəhləsi” 

(“Yujnıy  raboçiy”)  qəzetləri  də  nəşr  olunurdu.  Sonralar  “Nina”  Vıborqa  (o  vaxtkı 

Finlandiyanın  ərazisi)  köçürüldü  və  1905-ci  ildə  leqal  status  aldı.  1906-cı  ilin 

yanvarında Mərkəzi Komitənin qərarı ilə “Nina mətbəəsi ləğv olundu, avadanlıqları 

isə Peteerburqa daşındı.

1938-ci ildə Azərbaycan kommunist partiyasının Mərkəzi Komitəsinin qərarı ilə 

“Nina”nın yerləşdiyi ev təmir olunaraq ev-muzeyə çevrildi. Təbii ki, o muzey artıq 

yoxdur.


“Nina”nın əsas simalarının taleyi də müxtəlif cür formalaşdı. Leonid Krasin 1-ci 

Dünya Müharibəsi ərəfəsində siyasətdən uzaqlaşaraq Almaniyaya köçdü və “Simens” 

şirkətində  çalışdı,  ancaq  Oktyabr  İnqilabından  sonra  Leninin  təklifini  qəbul  edərək 

Rusiyaya qayıtdı. SSRİ-nin Londonda ticarət nümayəndəsi kimi çalışarkən – 1926-cı 

ildə 56 yaşında vəfat etdi.

Stalinin yaxın dostu olan Avel Yenukidze Sovet dövlətində yüksək vəzifələrdə 

çalışdı. Sonralar “Nina” dövrünü əhatə edən “Bizim Qafqazdakı gizli mətbəələrimiz” 

kitabını yazdı. 1937-ci ildə 60 yaşında güllələndi.

Trifon  Yenukidze  də  1937-ci  ildə  edam  olundu.  Stalinin  gələcək  qayınatası 

Sergey Alliluyev 1945-ci ilin iyulunda 79 yaşında Moskvada mədə xərçəngindən vəfat 

etdi. İvan Sturua Gürcüstan SSR-in torpaq naziri vəzifəsində çalışdı və 1931-ci ildə 61 

yaşında Tiflisdə vəfat etdi. Vano Bolkvadze isə 1937-ci ildə güllələndi... 



1903-cü il. Bakı tətilləri

1903-cü ilin yayında Bakını tətillər dalğası bürüdü. 20 gün davam edən etirazlar 

tezliklə  imperiyanın  digər  cənub  vilayətlərinə  də  sıçradı.  Tarixçilər  Bakı  tətillərini 

“Cənubi Rusiyada ilk ümumi tətil” adlandırırlar. İstər iqtisadi, istər siyasi nəticələrinə 

görə çox böyük iz qoyan və Bakı proletariatının ilk mütəşəkkil çıxışı olan bu tətillərin 

təsvirinə keçməzdən əvvəl onun səbəbləri və o illərin Bakısının vəziyyətini gözdən 

keçirməyə ehtiyac var.

1883-cü  ildən  başlayaraq  Bakıda  neft  istehsalı  durmadan  artırdı.  Kapitalist 



10

 №1 Fevral 2014

inkişaf yoluna qədəm qoyan Bakı neft sənayesi 20 ildən də az vaxt ərzində o dövrdə 

dünyada çıxarılan neftin ümumi həcminin 50 faizdən çoxunu təmin edirdi. Ancaq bu, 

1901-ci ilə qədər davam etdi. Və əgər 1883-cü ildə Bakıda cəmisi 60,37 milyon pud 

(62,5 pud = 1 ton) neft çıxarılmışdısa və 1901-ci ildə bu rəqəm 671,57 milyon puda 

qədər artmışdısa (yəni, 11 dəfə!), 1902-ci ildən başlayaraq bu rəqəm dönməz şəkildə 

azalmağa başlamışdı. Bunun da səbəbi dünyanı bürüyən növbəti iqtisadi böhran idi.

1900-1903-cü illərin iqtisadi böhranı neft istehsalının bütün sahələrini vurdu – 

neftin hasilatı, emalı, kəşfiyyat və qazma işlərinin həcmi azaldı, istismar olunmayan neft 

quyularının sayı isə artdı. Böhran illərində Bakıya əcnəbi kapital qoyuluşu da zəiflədi, 

buna  baxmayaraq,  əcnəbilərin  bu  sahədə  mövqeləri  güclü  olaraq  qalırdı.  Məsələn, 

1910-cu ildə Bakı neft yataqlarının 60 faizinə 3 trest – “Royal Doyç Şell”, “Nobel 

qardaşlarının neft hasilatı cəmiyyəti” və “Rusiya baş neft cəmiyyəti” nəzarət edirdi.

İqtisadi böhran Bakı əhalisinin güzaranını da xeyli çətinləşdirdi. Həmin dövrü 

təsvir  edən  Manaf  Süleymanov  özünün  “Eşitdiklərim.  Oxuduqlarım,  Gördüklərim” 

kitabında yazır:

“1900-1902-ci illərdə Mərkəzi Rusiyada quraqlıq üzündən aclıq düşür, minlərlə 

ac-yalavaclar Bakıya axışır; işsizlər ordusu yaranır, cinayət, macəraçılıq həddini aşır, 

hökumət orqanları 15 min ac-sərgərdanı zorla gəmilərə doldurub geri qaytarır. Zülm 

günü-gündən artır, ehtiyac, yarıtox, yarıac güzəran, sahiblərin, məmurların özbaşınalığı 

hüquqsuz fəhlələri zara gətirirdi, onların səbr kasaları aşıb-daşırdı...”

Beləliklə,  az  müddətdə  neft  bumunun  gətirdiyi  sərvətə  və  iş  yerlərinə  gözləri 

qamaşaraq bir tikə çörək üçün Bakıya axışan on minlərlə bəxtsiz insan iqtisadi böhran 

nəticəsində hər şeyindən olurdu. Neft ilğımı müvəqqəti olaraq bitməkdəydi. Sanki Bakı 

inkişafının pik nöqtəsini keçib indi də enişə yuvarlanırdı.

***


İqor Abrosimov özünün “Bakı ailəsinin şəxsi həyatı...” kitabında yazırdı:

“Rusiyanın heç bir şəhəri o illərdə Bakı qədər sürətlə inkişaf etməmişdi. 1903-cü 

ildə Bakıda artıq 200 mindən çox adam yaşayırdı. Şəhər kənarındakı neft yataqları təkcə 

Rusiyanı yanacaqla təmin etmirdi, həm də böyük həcmdə neft ixracata göndərilirdi. 



11

Qara Şəhərdə və Ağ Şəhərdə cəmləşmiş neft emalı zavodları neftdən işıqlandırıcı yağ, 

yəni kerosin, sürtgü yağları və mazut alırdı. Qafqazın bütün dəmir yolları, Xəzərdə və 

Volqada üzən gəmilər, zavod və fabriklər Bakı mazutu ilə çalışırdı”.

Yəni,  Bakı  imperiyanın  ən  mühüm  sənaye  mərkəzlərindən  birinə  çevrilmişdi 

və  burada  hər  hansı  etiraz  dalğası  bütün  Rusiya  itisadiyyatında  və  siyasətində  əks-

səda verirdi. Odur ki, şəhərdə sakitliyin qorunub saxlanmasında hakimiyyət olduqca 

maraqlıydı. 

Ancaq işsizlik, maaşların azlığı, hüquqsuzluq, ağır iş şəraiti (neft sahəsində ölüm 

faizi  yüksək  idi,  40  yaşına  çatan  neftçi  artıq  əmək  qabiliyyətini  tam  itirmiş  olurdu, 

peşə xəstəlikləri yayılmışdı, tibbi xidmət yoxdu...) proletariatın səbr kasasını daşdırdı. 

1903-cü  ilin  1  iyulunda  məşhur  Bakı  ümumi  tətili  başladı.  Kadet  partiyasının  üzvü 

olan Aleksandr Xatisovun zavodlarından start götürən etirazlar dərhal digər zavod və 

fabriklərə də yayıldı. Sosial-demokratların (RSDRP) Bakı Komitəsinin rəhbərliyi ilə 

təşkil olunan aksiyaya tezliklə Bibiheybət, Balaxanı, Sabunçu neftçiləri qatıldılar. Artıq 

iyulun 6-da Bakının bütün sənaye və ticarət həyatı dondu.

Manaf Süleymanov yazırdı: “İyul ayında Bakı proletariatının məşhur, əzəmətli 

tətili başlayır. 50 minə yaxın tətilçi “Məhv olsun mütləqiyyət”, “Yaşasın sosializm”, 



Bakıda fəhlə tətili. XX əsrin əvvəlləri

12

 №1 Fevral 2014

“Yaşasın  hürriyyət”,  “8  saatlıq  iş  günü”,  “Məvaciblər  artırılsın”,  “Həbsə  alınmış 

nümayişçilər azad edilsin” şüarları ilə küçələrə çıxıb çarizmə və kapitala qarşı çıxış edir. 

İzdihamdan küçə və mədənlər titrəyirdi. Fəhlələrin bu əzəmətli çıxışına RSDRP-nin 

Bakı Komitəsi rəhbərlik edirdi. Mədənlərin anbarlarında, zavodlardakı rezervuarlarda 

neft aşıb-daşır, heç kim neft daşımır, dənizçilər gəmilərə neft doldurmurdular...”

Tətil  mübarizəsinə  sosial-demokratlar  İ.Vatsek,  M,Məmmədyarov,  İ.Fioletov 

başçılıq  edirdi.  Digər  tələblər  sırasında  işdə  cərimələrin  ləğvi,  yaşayış  şəraitinin 

yaxşılaşdırılması,  normada  nəzərdə  tutulmayan  işlərin  dayandırılması  da  vardı. 

Sahibkarlar  tələbləri  yerinə  yetirməkdən  imtina  edirlər.  Zavod  və  mədənlərə  Bakı 

qarnizonunun qoşunları yeridilir.

Manaf Süleymanov yazır: “ Şəhər bağına toplaşan tətilçi dənizçiləri polis qovur. 

Onlar da gedib şəhər kənarında, Sallaqxanada yığışırlar. Üstlərinə atlı kazak göndərib 

oradan  da  qovurlar.  Hərbi  gəmilərdə  çalışan  fəhlə,  matros,  kapitan  və  mexanikləri 

gəmilərə  yük  vurmağa  vadar  edirlər.  Tətil  3  həftəyə  qədər  sürür.  Bu  tətilin  təsiri 

nəticəsində  bütün  Zaqafqaziyada  və  Rusiyanın  cənub  şəhərlərində  fəhlə  çıxışları 

başlayır.  Bakı  şəhəri  tətil  hərəkatında  fəal  iştirakına  görə  başqa  yerlərdən  fərqlənir, 

hərbi düşərgəyə oxşayır”.

***

Güzəştə  getməyən  sahibkarları tətilçilər onların “silah”ı  ilə vurmağa  başlayır: 



Hər yanda mədənlər alovlanır. Bakı mədənləri böyük və dəhşətli bir tonqala çevrilir. 

“Moskovskiy listok” qazeti həmin vaxt yazırdı:

“Artıq  2-ci  gündür  ki,  Bibiheybətdə  qazma  qüllələri,  neft  anbarı,  Bakı  neft 

cəmiyyətinin fontanı yanır. Hər gün 600 min pud neft havaya sovrulur. Müxtəlif şirkətlərin 

30-dan çox qülləsi, gəmilərin yan alması üçün körpülər, Nobelin yaşayış yerləri alovun 

içindədir. Birjalarda durğunluqdur, qiymətlərin bahalaşacağı gözlənilir”.

Bu  yanğınların  kapitalistlərə  hansı  psixoloji  təzyiq  göstərdiyini  Bakıda  gizli 

fəaliyyət  göstərmiş  sosial-demokrat  Konkordiya  Zaxarova-Sederbaum  (1879-1938) 

özünün “Reaksiya illəri” adlı xatirələrində bu cür təsvir edib:

“Tətillər  və  mədənlərdəki  yanğınlar  neft  sənayeçilərinə  göstərdi:  Onlar  necə 

asanlıqla  və  bir  neçə  günün  içində  böyük  gəlirlərinin  mənbələrindən  məhrum  ola 


13

bilərlər. Dünənki aciz, səbrlə və itaətlə bütün təhqirləri həzm edən işçi özünün kortəbii 

etirazında  onu  istismar  edənlərdən  qəddarcasına  qisas  ala  bilir.  Və  hətta  daha  sakit 

etirazında belə bu kütlə fəhlə hərəkatının daha ibtidai mərhələsinə xas olan mübarizə 

formasına əl ata bilər. Yəni, sabotaja. Guya ki bilmədən qazma qurğusunu xarab edər 

və onda işi bərpa etmək üçün bir neçə gün sərf etmək lazım olacaq. Bu sabotajın işçi 

tərəfindən qəsdən edildiyini sübut etmək isə qeyri-mümkündür”.

Zaxarova-Sederbaumun müşahidələri və nəticəsi çox diqqətəlayiqdir. Yəni, işçilər 

sahibkarları fakt qarşısında qoyur: Sabotaj üçün heç kütləvi dağıdıcı çıxışlara ehtiyac 

da yoxdur. İstədikləri an istənilən sahibkarı onun texnikasını korlamaqla gəlirsiz qoya 

bilərlər. Luddizmin Bakı variantı. Və bunu birdən birə dərk etmək sahibkarlar üçün çox 

acı “kəşf” idi.

***

İyulun 19-dan başlayaraq etirazların kütləviliyi azalır və  Qafqazdakı ilk ümumi 



tətil iyulun 22-də bitir. Bunun yeganə səbəbi heç də geniş vüsət almış repressiyalar 

deyildi. Digər səbəb işçilərin bir çoxunun sahibkarların yağlı dilinə aldanması idi.

Həmin  anı  da  Zaxarova-Sederbaum  maraqlı  təsvir  edib:  Savadlı  və  ixtisaslı 

işçilər daha yüksək maaş almalarına və daha əlverişli məişət şəraitində yaşamaqlarına 

baxmayaraq, mübarizədə daha fəal, ardıcıl və dönməz olduqları halda, ixtisaslaşmamış, 

ən  “qara  işlər”i  görən,  evsiz-eşiksiz,  qəpik-quruş  alan  işçilər  asanlıqla  sahibkarlara 

güzəştə gedir və onların vədlərinə inanırdılar. Sahibkarlar da etiraz hərəkatını bölmək 

üçün bu binəsiblərdən yararlanırdılar.

Zaxarova-Sederbaumun digər maraqlı nəticəsi: məhz həmin lümpenlər kortəbii 

çıxışlarda  irəlidə  gedib  dağıntılar  törədir,  mədənlərə  od  vurur,  hərəkatın  mütəşəkkil 

forma almasına, iqtisadi tələblərin siyasi tələblərə keçməsinə əngəl olurdular. Yəni, öz 

“radikallıq”ları ilə daha uzaq hədəfə tuşlanmış, daha effektli mübarizəyə maneəçilik 

göstərirdilər. Onlardan sonra qazanılan uğur yox, yanan qüllələr qalırdı. Sonra isə elə 

onlar da sahibkarlara aldanaraq özləri üçün ziyanlı razılaşmaya gedərək iş yerlərinə 

dönürdülər.

Buna  baxmayaraq,  Bakıda  fəhlə  hərəkatı  tamamilə  xüsusi  xarakter  daşıyırdı. 

Rusiyanın digər iri sənaye şəhərlərində fəhlələr kollektiv müqavilə haqda heç xəyal 


14

 №1 Fevral 2014

da etmədiyi bir vaxtda Bakı proletariatı 1904-cü ildə “Mazut Konstitusiyası”na nail 

oldu və kortəbii mübarizəni mütəşəkkil mübarizəyə çevirə bilən həmkarlar təşkilatları 

yaratdı. Bununla da, 1903-cü il tətillərindəki məğlubiyyət cəmisi 1 il sonra böyük və 

analoqu olmayan qələbə ilə – “Mazut Konstitusiyası” ilə nəticələndi. Bu barədə gələn 

dəfə... 


Yüklə 9,24 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin