Məmməd Süleymanov: Azərbaycanda Sol hərəkatın
Yüklə 9,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ruscadan tərcümə: Ləman Orucova 58 №1 Fevral 2014 “Marx Reloaded” filminin
- – “Marx Reloaded” filosofa və əsərlərinə yenidən yaranan diqqəti canlandırdığınız filmdir. Filmi çəkməkdə məqsədiniz nədir
- – Bank böhranları başladığından bəri biz Marksın tanınmış maliyyə mətbuatında tez-tez peyda olduğunu görürük – bu, yeni baxış bucağıdır yoxsa
- – Sizin filmdə kitabları geniş auditoriya tərəfindən oxunan Slavoy Jijek, Antonio Neqri, Nina Pauer və Maykl Hardt kimi müasir filosof və mütəfəkkirlərə
- Və yaşayırıqsa, bu onun siyasi iqtisadla bağlı fikirlərini populyarlaşdırmağa imkan verirmi
- – “Marks Yenidən” filmində filosof Antonio Neqri qeyd edir ki, “Marksın qayıdışı” praktiki tənqidin inkişafı, postfordist işçilər və bunların əlaqəli olduqları
- – Marksa olan maraq kommunizmin siyasi bir qüvvə olaraq qayıtdığının xəbərdarlığıdırmı Kommunizm dünyanı gəzən kabusdur, yoxsa akademiyaları
- Qeydlər: 1.
- Qraffiti sinfi mübarizə vasitəsi kimi. Banksy
|
6. “Quod attinet ad jus civile, servi pro nullis habentur; non tamen et jure naturali, quia quod ad jus naturale attinet, omnes homines aequales sunt” (D. 50.17.32) 7. Cumaraswamy D.P. The Universal Declaration of Human Rights – Is it Universal? // International Commission of Jurists Review. 1997. №58-59. P. 118-123 8. Bir çox “üçüncü dünya ölkələrinin” ABŞ və Qərbi Avropa ilə əlaqədar heç nəyi qəbul etməmələri bir çox hallarda bu regoanların daha az inkişaf etmiş ölkə və xalqlara qarşı ənənəvi siyasətinin nəticəsidir. Müəyyən dərəcədə Qərbin iqtisadi-siyasi sisteminin diskreditasiya etdiyi qədər heç kim insan haqları və azadlıqları diskreditasiya etməyib. Məsələ sadəcə beynəlxalq siyasətdə deyil. Məsələn, ABŞ-da indiyə qədər ölüm hökmü tam şəkildə ləğv olunmayıb (bu da 1948-ci il Ümumi insan haqları Deklarasiyasına ziddir), bundan başqa, ABŞ indiyə qədər 1948-ci il Ümumi İnsan Haqları Deklarasiyasından doğan və qəbul edilmə üçün məcbur olan iqtisadi, sosial və mədəni haqlar haqqındakı Beynəlxalq Paktı ratifikasiya etməyib ki, bu da ABŞ üçün universal insan haqları və prioritetlərinin qeyri-bərabərliyini sübut edir. 9. Джеймс Рейчелз “Вызов культурного релятивизма”. 57 İstifadə olunan mənbələr: 1. Thomas Sukopp: Wider den radikalen Kulturrelativismus. Universalismus, Kontextualismus und Kompatibilismus // Aufklärung und Kritik. 2/2005 2. James Rachels, The Elements of Moral Philosophy, 1999 3. Corpus iuris civilis. Дигесты. т. 50 4. Даниэль Бенсаид, Спектакль как высшая стадия товарного фетишизма, 2012 5. Cumaraswamy D.P. The Universal Declaration of Human Rights – Is it Universal? // International Commission of Jurists Review. 1997 Ruscadan tərcümə: Ləman Orucova 58 №1 Fevral 2014 “Marx Reloaded” filminin rejissoru Jason Barker ilə müsahibə
Jijek, Antonio Neqri, Jak Ransyer və Peter Sloterdayk kimi şəxslərin düşüncələri və müsahibələrindən ibarət, qlobal maliyyə böhranı şəraitində Karl Marksın siyasi və iqtisadi fəlsəfəsini işıqlandıran sənədli filmdir. Filmin rejissoru Ceyson Barkerə bir neçə sual ünvanladıq 1 . – “Marx Reloaded” filosofa və əsərlərinə yenidən yaranan diqqəti canlandırdığınız filmdir. Filmi çəkməkdə məqsədiniz nədir? – “Kommunizm ideyası”nın araşdırıldığı bir vaxtda bu film ”kapitalizm böhranı”na sadə cavab cəhdidir. Mən “kommunizm nəzəriyyədə əla ideyadır, lakin praktikada tətbiqi mümkün deyil” klişesi ətrafında müzakirələrin tərəfdarıyam. Digər məqsəd Marksın “yenidən canlanma prosesinin” tədqiqi idi. Filmin adı mənim üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Bu çevrilmə haqqındadır və azacıq fərqli nüanslara baxmayaraq, Badyu, Neqri və Jijekin Marks haqqındakı düşüncələrini özündə açıq-aşkar əks etdirir. Markssız marksizm olarmı? Bu, Badyu və Jijekin proto-kommunizmidirmi? Zənnimcə, Marks marksist deyildi ya da marksist olmaq istəməzdi. Ransyer filmdə qeyd edib ki, Marks hər şeydən əvvəl öz partiyasının üzvü idi. İstənilən halda bu, adi totalitar əxlaq olmadan Marksı bir mütəfəkkir kimi yenidən qələmə verməyə və ya təsəvvür etməyə MƏDƏNİYYƏT 59 çalışmaq idi və görünür ki, çoxdan edilməli idi. – Bank böhranları başladığından bəri biz Marksın tanınmış maliyyə mətbuatında tez-tez peyda olduğunu görürük – bu, yeni baxış bucağıdır yoxsa sizcə, kapitalizm böhranlarında onun ideyalarının ciddi şəkildə yenidən nəzərdən keçirilməsidir? – Məncə bu qismən sosial aktiv oxucuların diqqətini cəlb etmək, qismən də ideyaları mənimsəmək cəhdidir. Burjua mətbuatının Marksla arası hər zaman əla olub. Məsələn, Time jurnalı onu sevir, elə deyilmi? Marks orta sinfin seçdiyi filosof olub (o, 4 il əvvəl BBC Radioda keçilmiş sorğuda ən sevimli filosof seçilib). Bəlkə də mən filmin köməyi ilə bu sevgi romanına öz töhfəmi qatıram. Nuriel Rubininin “Marks haqlı idi” frazası Marksın əsərlərindəki ideyaların tam tətbiqinə şüursuz şəkildə qarşı gəlmək cəhdlərini ifadə edir. Bu, xəbərdaredici vuruşdur: “Biz Marksla bağlı debatların aktivləşəcəyini bilirik, elə isə gəlin buna imkan verməyək”. Bu, bizi yuxarıda qeyd etdiyim klişeyə aparır. Siz Marksın kapitalizmlə bağlı proqnozlarının özünü doğrultuduğunu, ekspertlərin təsdiqlədiyini də görürsünüz, lakin eyni zamanda onun kommunizm “öncəgörməsi” utopiya adlandırılaraq cəfəngiyat kimi qələmə verilir. Con Qrey filmdəki bu mövqeni eynilə qəbul edib və ötən il Radio 4-də Marksın kapitalizm barədə haqlı, kommunizm haqda isə yanlış olduğunu təkrarlayıb. Bu, səhvdir, çünki Marks deyir: “kommunizm mövcud vəziyyəti dəyişdirəcək real qüvvədir” və birmənalı şəkildə izah edir ki, kommunizm kapitalizmin daxilində fəaliyyət göstərə bilməz. Lakin insanlar daim bu utopik klişeni eşitmək istəyirlər və anladığım qədəriylə populyar və iqtisadi mətbuat onlara bu klişe fikirləri təqdim edir.
dəniyyət nəzəriyyəsinin Elvisidir, lakin o Las Veqasın Elvisi deyil. O, ümumiyyətlə 60 №1 Fevral 2014 nə vaxtsa Las Veqasda olubmu? Veqasa getsə, zənnimcə, çox az insan onu tanıyacaq. Mən populyar KİV-i çox az oxuduğumdan marksizmin populyarlaşdığı dövrdə yaşayıb-yaşamadığımızı deyə bilməyəcəyəm, şəxsən mən sizin vurğuladığınız qədər populyar olduğunu düşünmürəm. Jijekə bir nəzəriyyəçi kimi hörmət edirəm və onun geniş publika tərəfindən qəbul edilib-edilməməsi məni çox az maraqlandırır, bir sıra filmlərdə çəkilməsinə baxmayaraq, mənim filmimdə çəkilməyi qəbul etməsi üçün xeyli əziyyət çəkdim. Mən işin istehlak tərəfi barədə isə narahat deyiləm. Əgər ideyanın hədəfi varsa, o, hətta müasir, qarma-qarışıq situasiyada belə özünə yol tapa biləcək. Düşünürəm ki, əgər böyük ictimaiyyət özü üçün Jijek və ya mənim filmim vasitəsilə Marks və ya Marksizmi kəşf etsə, daha sonrakı mübahisələrdə o daha əhəmiyyətli persona (şəxsiyyət) halına gələcək. – “Marks Yenidən” filmində filosof Antonio Neqri qeyd edir ki, “Marksın qayıdışı” praktiki tənqidin inkişafı, postfordist işçilər və bunların əlaqəli olduqları mənəvi bağlar üzərində yaşayır. Bununla razısınız, yoxsa bu xətt akademiklərin və özünü Marksla maraqlanan hesab edənlərin yaşadıqları təcrübəni əks etdirdiyi üçün ona maraq artır? Əks halda, siz Marksın bu layihə üçün həqiqətən mühüm olduğunu düşünürsünüzmü? – İctimai Marksist nəzəriyyə Neqriyə, Marksın “Grundrisse” (“1844-cü il İqtisa- di-fəlsəfi əlyazmaları” – red.) manuskripti ilə oxuduğu mühazirələrə görə çox borcludur. Mən tez-tez düşünürəm ki, əgər Neqrinin “Ekol normal”dakı seminarları (1991-ci ildə “Marx Beyond Marx” adı ilə nəşr olunmuşdur) 20 il əvvəl olsaydı, bu, Altusseri fərqli istiqamətdə yönləndirəcəkdi. Mən onun əsərlərinin İmperiya Trilogiyası istiqamətində təkamül yolunu çox inandırıcı görmürəm, baxmayaraq ki, bu, Marksın dirçəlişinə təkan vermişdi. “Grundgrisse” əsərində biz artıq Marksın təhlillərini 2 iş növündə görürük: abstrakt və konkret iş. İş o mənada abstraktdır ki, o, əmtəələri istehsal edən fərdi işçilərə münasibətdə müstəqildir. Alberto Toskanonun bunu “Marks Reloaded” filmində ifadə etdiyi kimi, işin “qeyri-maddi” və ya əqli, yaxud maddi və ya fiziki olub-olmaması o işin praktiki olaraq necə təşkil edildiyindən daha az əhəmiyyətlidir. Qeyri-maddi işin akademiklərin təcrübəsini əks etdirib-etmədiyinə gəldikdə isə, mən düşünmürəm ki, biz insanların motivasiyasından ehtiyat etməliyik. Zənnimcə, vacib və original tədqiqat
61 aparmaqla bərabər, ictimai intellektual olmaq da mümkündür. – Marksa olan maraq kommunizmin siyasi bir qüvvə olaraq qayıtdığının xəbərdarlığıdırmı? Kommunizm dünyanı gəzən kabusdur, yoxsa akademiyaları dolaşan Marksın xəyalətidir? – Yenə də mən burada heç bir ziddiyyət görmürəm. Fəlsəfi konfranslar kimi qələmə verilən kommunizm konfranslarının ideyası, mənim fikrimcə, önəmli bir istinad nöqtəsi kimi çıxış edir. Mənim onlardan uzaqlaşdırdığım bugünkü siyasi düşüncə odur ki, bugünkü siyasi düşüncə yenidən Marksın yaşadığı dövrdəki sosial vəziyyəti eynilə əks etdirir. Badyu həmişə vurğulayır ki, bu, siyasi düşüncənin vacib qaydasıdır. Marksın əsərlərinin düzgün ötürüldüyü fikrini unudun. Əgər Marksın bizə öyrədəcəyi nə isə varsa, bu təkcə 1968-ci il deyil, həmçinin 1848-ci ildəki vəziyyəti xatırlamağa və düşünməyə kömək olan fikirləridir. Badyu son zamanlarda 1848-ci ilin tarixi əhəmiyyətini qeyd edənlərdən biridir. Hobsbaum da həmçinin. Bu, bizim Ərəb baharından işğal (“Occupy” hərəkatı – tərc.qeydi) cəhdlərinə qədər, o cümlədən keçən il və o dövrlərdə nələrin baş verdiyini nəzərə alaraq həqiqətən dərk etməli olduğumuz inqilabdır, dərsdir. Qeydlər: 1. Huw Lemmey tərəfindən götürülmüş müsahibənin ingiliscədən tərcüməsi Mənbə: http://www.versobooks.com/blogs/900-an-interview-with-jason- barker- director-of-marx-reloaded © SOLFRONT.org 62 №1 Fevral 2014 Salvador Qraffiti sinfi mübarizə vasitəsi kimi. Banksy “Kommunist Partiyasının Manifesti”ndə deyildiyi kimi, “İndiyə qədər mövcud olan bütün cəmiyyətlərin tarixi siniflər mübarizəsi tarixi olmuşdur”. Və bu siniflər mübarizəsi tarixin müxtəlif çağlarında müxtəlif incəsənət növlərində öz izini qoymuşdur. Strit-art (Küçə incəsənəti) da istisna hal deyil. Strit-artın yaranması birbaşa olmasa da dolayı yolla siyasətlə əlaqədardır. Onun yaranmasının ilk nümunəsi kimi Rus futuristlərinin “İncəsənətin demokratikləşdirilməsi haqqında (hasar ədəbiyyatı və meydan rəsmi)” 1918-ci ildə çap edilmiş №1 Dekreti göstərmək olar. Dekretdə deyilir: “Yoldaşlar və vətəndaşlar, biz, Rusiya futurizminin – gəncliyin inqilabi incəsənətinin – başçıları, elan edirik: 1. Bundan sonra çar quruluşunun məhvi ilə incəsənətin insan dühasının anbarlarında, damlarında – saraylarda, qalereyalarda, salonlarda, kitabxanalarda, teatrlarda yaşaması ləğv edilir. 2. Qoy hər kəsin mədəniyyət qarşısındakı bərabərliyinin böyük ayaq səsi naminə yaradıcı şəxsiyyətin Azad Sözü ev divarlarının tinlərində, hasarlarda, damlarda, şəhərlərimizin, kəndlərimizin küçələrində, avtomobillərin, ekipajların, tramvayların arxasına və bütün vətəndaşların paltarlarına yazılsın. 3. Qoy əlvan zolaqlarla rəsmlər (rənglər) yoldan keçənin gözlərini (zövq) oxşayaraq, sevindirərək evdən evə küçələrdə və meydanlarda yayılsınlar. Rəssamlar və yazıçılar ləngimədən bəzədilmə sənətkarlıqlarının boyalar və MƏDƏNİYYƏT 63 fırçalar olan qablarını götürməyə, şəhərlərin, vağzalların və daim hərəkət edən dəmiryol vaqonları dəstəsinin bütün künclərini, alınlarını, sinələrini rəngləməyə borcludurlar. Qoy bundan sonra vətəndaş küçədən keçərkən hər dəqiqə böyük müasirlərin düşüncələrinin dərinliyindən həzz alsın, bu gün gözəl xoşbəxtliyin əlvan parlaqlığını seyr etsin, hər yerdə gözəl bəstəkarların musiqilərini — melodiyaları, gurultunu, küyü dinləsin. Qoy küçələr hər kəs üçün incəsənət bayramı olsun”. — Vladimir Mayakovski, David Burlyuk, A.Kamenski (“Futuristlərin qəzeti”. — M., 15 mart, 1918) ***
Strit-artın əsasını qraffiti təşkil edir, lakin bu o demək deyil ki, strit-art məhz qraffitidir. Qraffiti hip-hop altmədəniyyətinin beş sütunundan biridir. Hip-hopun sütünu olaraq qraffiti həyat tərzi kimi onu siyasi mahiyyətindən fərqlənir. Əgər hip-hop altmədəniyyəti (subkultura) prizmasından baxmasaq, qraffitinin məşhurlaşması 1942-ci ildə İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Kilroy adlı fəhlənin Detroytda yerləşən fabrikdə istehsal olunan bombalar olan hər yeşiyə “Kilroy was here” 1 cümləsini yazması ilə baş verib. Avropada bombardman zamanı sağ qalan əsgərlər bu cümləni divarlara yazmağa başlayırlar. Müharibə ərzində və sonrakı bir neçə onillikdə bu “Kilroy was here” ifadəsi rəsmlə əlavə edilmiş şəkildə bütün dünyada yayılmağa başlayır. İfadə amerikan ordusu tərəfindən istifadə edildiyindən amerikan kütləvi mədəniyyətinə tezliklə daxil olur. Çində qraffiti daha erkən dövrdə – 1920-ci illərdə – ölkədə kommunist inqilabının müdafiəsi və canlanması üçün ictimai yerlərdə inqilabi şüarların və rəsmlərin çəkilməsini istifadə edən Mao Zedunqun siyasi fəaliyyəti ilə birgə yaranıb. Çin cəmiyyətini tənqid etdiyi 4000 obrazdan ibarət ən uzun qraffiti rekordu Maoya aiddir. Parisdə 1968-ci ilin mayında baş verən tələbə etirazları və ümummilli tətil ərəfəsində şəhəri “L’ennui est contre-révolutionnaire” (“Darıxma əks-inqilabidir”) kimi inqilabi, anarxist və situasionist şüarlar bürümüşdü. Bəzən divarlarda yazılan siyasi şüarları qraffiti ilə səhv salırlar (!).Yəni adi əl ilə yazılan hər bir yazı qraffiti sayılmır, hətta onlar aerozol boya ilə yazılsalar da. Parisdəki şüarlar qraffiti (ən primitiv), plakat və trafaret üslübunda edilmişdilər. “Çılğın altmışıncı illər” məlum olduğu kimi təkcə 64 №1 Fevral 2014 Fransada deyil dünyanın bir çox ölkəsində baş vermişdi. Bura həmçinin 60-larda siyasi şüarların məşhurlaşmağa başladığı ABŞ da daxil idi. Bunlardan biri “Qara Bəbirlər” hərəkatının lideri Hyui Nyutona həsr edilmiş “Hyuini azad edin” şüarı idi. 1970-lərin ən məşhur qraffitisi gənclərin ABŞ prezidenti Niksona qarşı ədavətini əks etdirən “Dick Nixon Before He Dicks You” oldu. Qraffiti öz təsirini rok-n-rollda da göstərirdi. Məsələn, ən məşhur qraffiti yazılarından biri London metropolitenindəki “Clapton is God” ifadəsi oldu. Bu yazı İslinqton stansiyasında 1967-ci ilin payızında aerozol boya ilə yazılmışdı. Sözü gedilən qraffiti bir itin divarı isladarkən çəkildiyi fotoda təsvir edilirdi. 1969–1974-cü illəri ümumiyyətlə qraffiti üçün inqilabi zaman kimi saymaq olar. Məhz bu illərdə qraffiti üslubunun yeni cərəyanları yaranırdı, artıq rayterlər divarlara “teq” adlanan imzalarını yazmağa, şriftlər isə daha mürəkkəb forma almağa başlayırdı. Qraffiti incəsənəti həmçinin 1970-lərin əvvəlindəki etiraz cərəyan olan pank-rokla da əlaqədar oldu. “Black Flag” və “Crass” (həmçinin onların davamçıları) kimi qruplar hər yerdə öz adlarını
65 trafaretlər ilə çəkirdilər. Daha sonra 1980-lərin sonunda Martini bokalının tərsinə çevrilmiş rəsmi – “Missing Foundation” pank-qrupunun rəmzi – aşağı Manxettendə hər yerdə ən çox rast gəlinən oldu və bütün Amerika və Qərbi Almaniyada hardkor- pank fanatları tərəfindən təqlid edildi. Gündəlik məşhurluğu və nisbətən qanuniliyi əldə etdikdən sonra qraffiti “əllərini” çirkaba batıraraq yeni kommersiya pilləsinə qalxdı. 2001-ci ildə kompüter şirkəti İBM Çikaqoda və San-Fransiskoda aerozol boyaları ilə səkilərə sülh rəmzini, ürək və pinqvin (Pinqvin – əməliyyat sistemi “Linux”un rəmzidir) çəkən insanlar göstərilən reklam kampaniyasına başladı. Sülh rəmzini, ürək və pinqvin “Sülh, sevgi və Linux” şüarını əks etdirirdi. Buna baxmayaraq qraffitinin qeyri-qanuni olduğundan bəzi “küçə rəssamları” vandalizmə görə həbs, İBM şirkəti isə 120 000 dollar cərimə ödəməyə məcbur oldu. 2005-ci ildə eyni cür kampaniyanı Sony şirkəti başlatdı. Bu dəfə yeni əl oyunu sistemi PSP reklam olunurdu. “TATS CRU” rayter komandası bu kampaniya üçün qraffitini Nyu-Yorkda, Çikaqoda, Atlantada, Filadelfiyada, Los-Ancelesdə və
66 №1 Fevral 2014 Mayamidə həyata keçirdilər. İBM-in uğursuz təcrübəsini nəzərə alaraq, Sony şirkəti binanın sahiblərinə onların divarlarında çəkmək hüququ üçün əvvəlcədən pul ödədilər. Qraffiti özlüyündə əlində sanki oyun pristavkası deyil skeydbord və ya oyuncaq at olan, PSP oynayan sarsılmış uşaqları əks etdirirdi. Bundan başqa TATS CRU “Cola-Cola”, “McDonalds”, “Toyota” və “MTV” kimi şirkətlər üçün də reklam kampanaiyaları keçiriblər və bununla da məşhurluq qazanıblar. Kovent Qardendəki Boxfresh mağazası hesab edərək ki, qeyri-adi reklam brendin irəliləməsinə yardım edəcək, Sapatistlərin inqilabi plakatlarının rəsmləri əks olunan trafaretlərdən istifadə edirdi. Əksər rayterlər köhnə adət-ənənəyə sadiq qalaraq leqal reklamı və ümumiyyətlə reklamı “ödənilmiş və qanuniləşdirilmiş qraffiti” hesab edirlər və rəsmi reklamlara qarşı çıxırlar. Siyasi münaqişələr dövründə divar rəsmləri özünüifadə vasitəsi və sosial, etnik və ya irqi bölünmüş cəmiyyətlərin üzvləri arasında ünsiyyət olmuşdur. Bu cür qraffitilər ədavət aparan və ya ayrılmış tərəflər arasında dialoqun qurulmasına imkan yaradırdı. Məsələn, Berlin divarı demək olar ki, tamamilə Sovet hakimiyyətinin ADR-ə olan təzyiqlərini əks etdirən rəsmlərlə örtülü idi. Şimali İrlandiya münaqişəsi də həmçinin böyük həcmdə qrafftinin yaranmasına səbəb oldu. Şüarlardan əlavə Şimali İralandiya qraffiti mədəniyyəti özündə böyük ölçüdə divar rəsmləri də daxil edirdi. Bu cür divar rəsmləri eyni zamanda səkilərin rənglənmiş daşları və bayraqlar kimi küçə qruplaşmalarının ərazilərini ayırırdı. Rəsmlər adətən evlərin fasadlarında həmçinin Sülhün sərhəddində – ədavət aparan tərəfləri ayıran hündür divarlarda – çəkilirdi. Divar rəsmlərinə olduqca üslub verilmişdi və müxtəlif siyasi partiyalar müxtəlif rəsm üsullarına üz tuturdular. Olter loyalistləri tarixi hadisələrə müraciət edirdilər – II Yakov ilə Oranlı Vilhelm arasındakı müharibədən başlayaraq, XVII əsrdə qurtararaq, respublikaçıların qraffitiləri isə Şimali İralandiyadakı müasir münaqişənin məzmununu əks etdirirdi. Qraffitini hər bir qruplaşmanın müəyyən teqlər və loqotiplər dəstinə malik olduğu ərazinin hüdudlanması üçün istifadə edirlər. Bu cür qraffiti özgəyə buranın kimin ərazisi olduğunu göstərir. Küçə qruplaşmaları ilə əlaqədar olan rəsmlər anlaşılmaz işarələr və olduqca üslublaşdırılmış hərflər-insiallar ehtiva edir. Onlar vasitəsilə qruplaşmaların tərkibi, rəqiblərin və müttəfiqlərin adları elan olunur, lakin daha çox bu rəsmlər
67 sadəcə sərhədləri nişanlayır – həm ərazi, həm də ideoloji. Sosialist dövrün ən məşhur qraffitilərindən biri Berlin divarında Dmitriy Vrubelin çəkdiyi “Brejnev və Xonekkerin Öpüşü” adlı rəsm olub. *** Qraffitinin daha bir yeni formasını Böyük Britaniyada 1970-lərdə Pulların Azad Edilməsi Frontunun üzvləri düşünmüşdülər. Bu, şair və dramaturq Xitkot Uilyamsın, həmçinin naşir və dramaturq Cey Ceff Consun daxil olduğu anderqraund jurnalistlərin və yazıçıların azad ittifaqı idi. Onlar kağız pulları əksmədəniyyət (kontrkultura) ideyalarının təbliğatı üçün istifadə etməyə başlayıblar: onların üzərində adətən Con Bulu, səciyyəvi ingilis karikatur obrazını təsvir edərək banknotlar çap edirdilər. Özünün qısa müddətli mövcudluğuna baxmayaraq, Ledbrouk Qrouv küçəsində yerləşən Pulların Azad Edilməsi Frontu Londonun alternativ ədəbiyyat birliyinin parlaq nümayəndəsi oldu. Sonradan bu küçədə davamlı olaraq antiistebleşment ideyalarını əks etdirən yumoristik qraffitilər yer alır. 1993-cü ildə Sinqapurda polis sinqapur-amerikan məktəbinin tələbəsi Maykl P.Feyi bir neçə bahalı avomobillərin üzərində qraffiti çəkdiyi qismində şübhəli bilərək həbs edir. Sorğudan sonra onu vandalizmdə günahkar bilirlər. Fey özünün avtomobilləri çəkməkdə, həmçinin yol işarələrini oğurlamaqda günahkar olduğunu etiraf edir. 1966- cı ildə Sinqapura kommunist qraffitlərinin daxil olmasını məhdudlaşdırmaq məqsədi ilə əvvəlcədən vandalizm barədə qəbul olunmuş qanuna əsasən, məhkəmə Feyi 3 500 sinqapur dolları (2,233 ABŞ dolları) cərimələyir, ona şallağ cəzası kəsir və 4 aylıq həbsə məhkum edir. Nyu-York Tayms qəzetində bu cür mühakiməni ittiham edən və amerikan ictimaiyyətini Sinqapur məhkəməsinin qərarını etiraz etməyə səsləyən bir çox məqalə meydana çıxır. Mühakimənin yumşaldılması üçün çoxsaylı xahişlərə baxmayaraq, Sinqapur hakimiyyəti şallaq cəzasını ləğv etmədi, lakin ölkənin prezidenti On Ten Çen cəzanı dəyişdi: Fey şallaq ilə 6 zərbə əvəzinə qamçı ilə 4 zərbə alır. 1995-ci ildə Nyu-Yorkun meri Rudolf Culiani Qraffitiyə qarşı xüsusi komissiyanın, qraffiti-vandallar ilə mübarizə aparmaq qabiliyyətində olan çoxixtisaslı təşkilatın əsasını qoydu. İctimai mülkiyyətə ziyan verməyə görə cəzalandırma tədbirləri ağırlaşdırıldı. Elə həmin ildə Nyu-Yorkun inzibati qanununun 10-117-ci maddəsi 18
68 №1 Fevral 2014 yaşına kimi şəxslərə aerozol boyaların satışını qadağa etdi. Yeni qanun həmçinin bu cür boyaların satıcılarının balonları mağaza oğruları onları oğurlaya bilməsinlər deyə bağlı yeşiklərdə saxlamalarını tələb edirdi. Bu qanunları pozanlara hər bir konkret halda 350 ABŞ dolları cərimə nəzərdə tutulurdu. Bu qanunla azərbaycanlı rayter SOLO da qarşılaşmışdı. Nyu-Yorkda yerləşən 5POİNTZ-ə gedib çıxan və orada öz parçasını çəkmək istəyən SOLO-ya 18 yaşı tamam olmadığına görə satıcı aerozol boya satmaqdan imtina etmişdi. SOLO-nun çoxsaylı cəhdlərinə baxmayaraq satıcı 1995-ci ildə qoyulan qanunu aşa bilməmişdi. SOLO əlbəttə ki, 5POİNTZ kimi yerdə çəkmək şansını buraxmazdı (bunu istənilən rayter istəməzdi). Həmin mağazadan çıxan və əlində aerozol balonu olan birisini görəndə SOLO qərarə gəlir ki, həmin adama xahiş etsin ki,
69 girib onun üçün boya alsın. Xahiş nəzərə alınmasa da, əlavə verilən 10 dollar SOLO- nu istədiyi boyalara qovuşdurur. 5POİNTZ-dəki rayterlərin icazəsilə öz parçasını divara çəkir. Sonradan SOLO xəbər tutur ki, satıcının ona boyaları satmadığını bilən 5POİNTZ-in rayterləri həmin mağazanın divarlarını “bombardman” ediblər. Qraffiti əzəldən qeyri-qanuni olduğu üçün hər zaman qanun tərəfindən qadağa olunacaq, nə qədər kapitazlimin kommersiya əli ora daxil olsa da, onu əhliləşdirməyə çalışsa da, hər zaman və hər yerdə onun qanuniləşməsi qeyri-mümkündür. Məsələn, bu yaxınlarda 5POİNTZ dövlət işçiləri tərəfindən bir gecəyə ağardıldı. 5POİNTZ elə bir yerdir ki, daha doğrusu idi, orada hər bir divar hətta əlçatmayan belə yerlər qraffiti ilə “bəzədilib”. Boş yerinə oranı Qraffiti-Məkkə adlandırmırdılar. Rayterlər üçün simvolik olaraq ora müqəddəs yer sayılırdı. Əgər qeyri-qanunilikdən danışırıqsa, o zaman bütün dünyada anonim rayter kimi tanınan BANKSY-dən (Benksi) söz açmamaq mümkün deyil.
70 №1 Fevral 2014 İngiltərəli adı naməlum olan küçə rəssamı Benksi siyasi və sosial mövzularla bağlı işləri ilə məşhurdur. “Banging Your Head Against A Brick Wall” adlı ilk kitabında Benksi yazır ki, onu məktəbdə sanki öz dostunu pilləkənlərdən itələdiyinə görə cəzalandırmışdılar, əslində isə bunu etməmişdi. Bundan sonra o nəticə çıxarır ki, müasir cəmiyyətdə bir halda ki, etmədiyin əməl üstündə hər necə olsa cəzalandırıla bilərsən qanunlara əməl etmək mənasızdır və elə bu da onu qadağa olunmuş incəsənət ilə məşğul olmağa vadar edib. Təqribən 2000-ci ildən etibarən Benksi trafaret vasitəsilə qraffiti çəkməyə başladı (Stencil-art): mövcud texnika rəsmləri daha tez bir zamanda çəkməyə və eyni zamanda polislərdən yayınmağa imkan verir. Benksi gərgin siyasi və sosial mövzulara toxunan yumoristik və provakasiyalı qraffiti üzrə ixtisaslaşmağa başlayır, kapitalizmə və ictimai konformizmə qarşı etirazını bildirir. Benksinin üsulu “Trafaret qraffitisinin atası” sayılan Blek Le Ratın rəssamlıq tərzinin “davamı” kimi də qəbul etmək olar. Əsl adı Xavier Prou olan rəssam öz ləqəbini “Blek le Roc” komiksindən götürüb. Sadəcə “Roc” sözünü “art” sözünə anaqram olaraq “Rat” (siçovul) kəlməsi ilə əvəz edib (Komiks 1770-ci illərdə Şimali Amerikada İngiltərə müstəmləkələrinin azadlıq mübarizəsi apararaq Amerika Birləşmiş Ştatlarının yaratması mövzusudur.
71 Əsas qəhrəmanlar Polad Blek və onun dostları Rodi (Rody) və Professor Okkultis (Occultis) qırmızı urbalılara (ingilis əsgərlərinə) qarşı dirəniş nümayiş etdirirlər). Məşhur siçovul rəsmlərini “şəhərdə yeganə azad heyvan” kimi təsvir edərək ilk dəfə Blek Le Rat 1981-ci ildə Parisdə çəkib. Eynilə Benksinin də iri həcmdə əlində boya fırçası olan siçovul rəsmləri var. Benksi siçovulları çəkməyi barədə deyirdi ki, “Mən düz üç il siçovulları çəkirdim, sonra kimsə mənə dedi: “incəsənət” sözünə necə də yaradıcı anaqramdır (ingiliscə rat və art). Yalandan özümü elə göstərdim ki, guya ömrüm boyu bunu bilirdim”. Onun 2001-ci ilə qədər Londonda və Bristolda yerinə yetirdiyi və yaradıcılığının təcəssümü olan ilk işləri Cokondanın qumbaraatan ilə aviasiya bombasını qucaqlayan qızlar və əlindəki “Molotov kokteyli”ni gül dəstəsi ilə əvəz etdiyi etiraz edən adam rəsmləri olmuşdur. Həmçinin onun Tyananmen meydanında 1989-cu ildəki hadisələr zamanı emal edilmiş “naməlum qiyamçı” ilə olan səhnəni təsvir edən “Golf sale” adlı işi də məşhurluq qazandı. Tank dəstəsini saxlayan adamın əlinə reklam tablosu-işarəsi yerləşdirir və imzalayır: “Biz kapitalizm yıxılmayana kimi dünyamızı dəyişməkdən ötrü heç nə edə bilməyəcəyik”. Benksinin ən sevimli mövzusu videoizləmə sistemləri (CCTV) ilə mübarizə və əsasən qraffiti vasitəsilə özünüifadə azadlığı tələbidir. Böyük Britaniyada o, bəzi divarları “Mövcud divar qraffiti üçün nəzərdə tutulub. Böyük Britaniyanın şose agentliyi” trafareti ilə çəkdikdən sonra, divarlar dərhal çəkilməyə başlanılır. Bu və digər işləri Benksinin 2001-ci ildə özbaşına nəşr etdiyi ilk kitaba “Kərpic divara qarşı başınla vurmaq” (“Banging Your
arasındakı sərhəddə İsrail tərəfindən tikilən çoxmetrli beton səddə çoxlu sayda qraffiti çəkir. Quantanamadakı bazada məhbusların işgəncələri ictimaiyyətə açıqlanandan sonra Benksi çoxlu sayda qraffiti hazırlayır, 2007-ci ildə isə bu bazadan olan şişirdilmiş məhbus fiqurunu Kaliforniyadakı Disneylenddə quraşdırır. Qraffitidən başqa Benksi öz bədii aksiyaları ilə də tanınır. 2003-cü ildə o, Londonda iki tonluq başının yerinə yol konusu olan heykəli – Oqyust Rodenin “Mütəfəkkir”nin nüsxəsini – yerləşdirir. Bir il sonra kraliça II Elizavetın portreti vəfat etmiş şəhzadə Diananın portreti ilə əvəz olunmuş saxta 10 funtluq banknotlar partiyası hazırlayır. Həmçinin Benksi muzeylərə öz işlərini gətirib xəlvəti divara yapışdırırdı. 72 №1 Fevral 2014 Bu işlər arasında, məsələn sonradan suda üzən supermarket zibil və səbətləri çəkilən Monenin “Su zanbaqları olan göl” rəsminin, həmçinin “petroqraflar” ilə daş elə həmin səbətlərin rəsmi ilə (sonuncu obyekti Britaniya muzeyinin (British Museum) işçiləri aşkar edəndə, o artıq ümumi nəzərdə səkkiz sutka asılmağa macal tapmışdı) nüsxəsi olub. Həmçinin Benksinin balta ilə “öldürülmüş” telefon budkası şəklində quraşdırması və canlı heyvanlar, həmçinin fillər üzərindəki qraffitiləri də məşhurluq qazanıblar. Müğənni Corc Maykl Benksiyə onun evinin divarlarından birini rəngləməsinə görə 2 milyon dollar söz vermişdir, bir şərtlə ki, rəssam üzünü göstərəcək. Benksi bu təklifi rədd edir. 2010-cu ildə Liverpulda Benksinin siçovul çəkdiyi pab 114 min funt sterlinqə, bazar qiymətindən çox baha qiymətə satılmışdır. Daha da çox dünya şöhrətli məşhurlar və kolleksionerlər öz kolleksiyaları üçün rəssam tərəfindən yerinə yetirilən qraffitiləri almağa başlayırlar. Növbəti uğurlu sazişdən sonra şəxsi saytında Benksi onun “İnana bilmirəm ki, siz axmaqlar bu zibili alırsınız” imzalı rəsminin satıldığı hərracın şəklini qoyur. Nəticədə bu şəklin basmalarını hərraclarda bir neçə min funt sterlinqə satırlar.
73 2010-cu ildə “Sandens” kinofestivalında onun “Suvenir dükanından çıxış” (“Exit through the Gift Shop”) adlı filminin premyarası olub. Londonun Vud-Qrin rayonunda 2012-ci ilin mayında “Paundlend” ucuz mallar mağazasının divarında peyda olan “Qul əməyi” qraffitisi Benksinin ən məşhur işlərindən biridir. İynəsinin altından Britaniya bayrağının bəzəkləri çıxan tikiş maşınının arxasında oturan yalınayaq oğlan (uşaq) təsvir olunub. 2013-cu ilin fevralında qraffiti mağazanın divarında suvaq ilə birlikdə yoxa çıxır. Tezliklə isə Mayamidə Fine Art Auctions Amerikan hərrac evin 680 milyon dollar ilkin qiymətlə satışa qoyulur. “Qul əməyinin” satışı barədə xəbər, rəssamın şəhərə hədiyyə etdiyinin üstündə pul qazanmağa heç kimin haqqı olmadığını bildirən London sakinlərində qəzəbə səbəb olur. Etiraz qüvvəyə minir: Son anda “Qul əməyi” satışdan çıxarılır, ancaq hərrac evi qraffitini hərraca qoyan adamın adını açıqlamır. ***
Həmin ilin mayında “Qul əməyi” London ictimaiyyətinə Londonda Kino muzeyində Sinkura Group tərəfindən təşkil olunan Benksinin işlərinin sərgisinin mərkəzi eksponatı qismində təqdim olunub. Sinkura Grop-un nümayəndələri elə oradaca sərgidən sonra qrafftinin özəl hərracda satılacağını elan etdilər. Sinkura Group da Benksinin işinə alıcını Böyük Britaniya sakinləri arasında tapmağı ümid etdiyini qeyd edərək “Qul əməyi”nin satıcısının adını gizli saxladılar. Qrafftinin təkrar satışa qoyulması londonluları hiddətləndirdi. Hərracdan bir gün əvvəl Vud-Qrin rayonunda vaxtilə “Qul əməyi”nin yerləşdiyi divarda bir dəfəyə onun polistirolda çəkilmiş 6 nüsxəsi peyda olur. Lakin bu dəfə sakinlərin etirazına əhəmiyyət verilmir: mülkiyyət haqları dəqiqləşəndən sonra (qraffitinin “Paundlend” mağazasının satıcısına aid olması qəbul edildi) “Qul əməyi” hərracdan satıldı. Satış iyunun 2-si axşamı baş verir. İlkin qiymət £900 min (təqribən 1,4 milyon dollar) əldə edilmədi: qraffiti £750 minə (1,1 milyon dollara) satıldı. “Qul əməyi”nin yeni alıcısının adı açıqlanmır. Rəssamın əsərinə verilən rekord qiymət 2008-ci ilin fevralında onun “Ziyanvericilərlə mübarizə” işi hərracdan 1,9 milyon dollara satılmaqla müəyyənləşib. Benksinin teqi bir neçə dəfə “The Simpsons”un 22-ci fəsilin “Angry Dad: The Movie” adlı 14-cü seriyasında yer alır. 2010-cu ilin 10 oktyabrında ABŞ-da göstərilən
74 №1 Fevral 2014 “The Simpsons”nun 22-ci sezonunun 3-cü seriyasının başlığının müəllifi Benksi olub. Başlıq üçün Benksinin ideyaları o qədər mürəkkəb və qəliz olublar ki, animatorlar əvvəlcə əməkdaşlıqdan imtina etmək istəyirdilər. Çarxda “The Simpsons”nun başlıqlarının bir çox ənənəvi süjetlərindən istifadə olunub. Bart lövhədə “Mənə divarda yazmaq olmaz” cümləsini yazır; elə həmin cümlə ilə sinif otağının divarları da yazılıb. Bundan başqa çarxda “The Simpsons”nun multiplikasiya mü- təxəssislərinin, həmçinin cizgise- rialın qəhrəmanlarının təsviri olan məhsulları hazırlayanların qul əmə- yi təsvir olunub. Benksi xeyriyyə fondlarından birinin mağazasından 50 dollara dağ mənzərəsi olan rəsm alır. Küçə rəssamı rəsmə skamyada SS zabiti formasında oturan adam əlavə edərək, mağazaya geri qay- tarır. Benksinin “Şərin banallığının banallığı” (“The banality of the banality of evil”) adlandırdığı rəsm 2
QİÇS ilə mübarizə üçün vəsait yığan Housing Works xeyirxahlıq təşkilatının hərracına qoyularaq 615 min dollara satılıb. Benksinin tərəfdarları və davamçıları olduğu kimi də “düşmənləri” də var. Qraffitiyə qarşı “mübarizə aparan” Fred Radtkin hərəkətlərinə qarşı etiraz olaraq Benksi onlarla qraffiti çəkib. Yeni Or- leanın divarlarında divar rəsmini boz rəngli boya ilə rəngləyən Radtkenin şəkli peyda oldu. Fred Radtkinin həmin bu obrazı “Boz kabus” ləqəbini alıb. Rəsmlərinin satılmasına görə elə düşünmək olar ki, Benksi pula pul demir. İş burasındadır ki, bu pullar Benksi- Kommunist əqidəli azərbaycanlı küçə rəssamı RbiTsec-in işi. Rəsm fransız ateist elzistensializminin nümayəndələrindən biri olan Jan-Pol Sartrın azərbaycan dilində nəşr olunmuş “varlıq və heçlik: Fenomenoloji Ontologiya Təcrübəsi” kitabının üzlüyündən götürülüb. © UAT 75 yə heç bir dəxli olmayan insanlara çatır. Onlar sadəcə olaraq rəsmləri birbaşa divardan kəsib çıxararaq bütün dünyaya satırlar. Əlbəttə ki, Benksi buna qarşıdır. O, mətbuat vasitəsilə bildirib ki, onun rəsmləri divarlardan götürülüb hərraclarda satılmaqdan ötrü deyil, divarlarda qalmaları üçündür.
Yüklə 9,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|