Məmməd Süleymanov: Azərbaycanda Sol hərəkatın
alm. Phänomenologie des Geistes – az. Ruhun Fenomenologiyası 2
Yüklə 9,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Faydalı ola biləcək mənbələr
- Mədəni relyativizm və insan haqları
- Ardı var... Qeydlər: 1.
|
1. alm. Phänomenologie des Geistes – az. Ruhun Fenomenologiyası 2. Phenomenology of Spirit, Preface, p. 8-17, Introduction, p. 47- 52, Hegel, G., W., F., Oxford University Press, 1977 3. Introduction to reading of Hegel, p. 1-48, Kojève, Alexandre, Cornell University Press, 1969 4. The Essence of Christianity, Preface, Feuerbach, Ludwig – http://www. marxists.org/reference/archive/feuerbach/works/essence/ – 07.12.2013 5. Eyni yerdə 6. Seçilmiş Əsərləri I cild, s. 16-17, Marks və Engels Bakı, 1977, Alman İdeolojisi, s. 26-27 Marx, Karl & Engels, Friedrich, Sol Yayınları, 1976, 45 http://www.marxists.org/archive/marx/works/1845/german-ideology/ – 04.12.2013 7. S.Ə., s.8, A.İ, s. 18-19 8. S.Ə., s.20-21, A.İ, s. 31 9. S.Ə., s.21, A.İ, s. 31-32 10. S.Ə., s.22, A.İ., s. 32 11. S.Ə., s. 22, A.İ., s. 32 12. S.Ə., s. 23., A.İ., s. 33-34 13. S.Ə., s. 24, A.İ., s. 34 14. S.Ə., s. 24-25, A.İ., s. 35 15. S.Ə., s. 25, A.İ., s. 35-36 16. S.Ə., s. 25-26, A.İ., s. 36 17. S.Ə., s. 26, A.İ., s. 36 18. S.Ə., s. 27, A.İ., s. 36-37 19. S.Ə., s. 28, A.İ., s. 38 20. S.Ə., s. 29, A.İ., s. 39, http://www.mlwerke.de/me/me03/me03_017.htm 21. S.Ə., s. 29, A.İ., s. 39 22. S.Ə., s. 30, A.İ., s. 40 23. S.Ə., s. 31, A.İ., s. 40 24. S.Ə., s. 31, A.İ., s. 41 25. S.Ə., s.31, A.İ., s.41 26. S.Ə., s.31, A.İ., s.41 27. S.Ə., s.147 İstifadə olunan mənbələr: 1. Seçilmiş Əsərləri II cild (III – cilddə), Marks, Karl və Engels, Fridrix, Bakı 1977-Alman İdeolojisi, Marx Karl ve Engels, Friedrich, SOL Yayınları, 1976 2. Phenomenology of Spirit, Hegel, G., W., F., Oxford University Press, 1977 3. Introduction to reading of Hegel, Kojève, Alexandre, Cornell University 46 №1 Fevral 2014 Press, 1969 4. The Essence of Christianity, Feuerbach, Ludwig http://www.marxists.org/ reference/archive/feuerbach/works/essence/ – 07.12.2013 5. Die deutsche Ideologie, Marx, Karl und Engels, Friedrich http://www. mlwerke.de/me/me03/ – 08.12.2013 Faydalı ola biləcək mənbələr: Alman İdeologiyası, Karl Marks və Fridrix Engels (türk: Alman İdeolojisi, ing: The German Ideology, alm: Die Deutsche Ideologie) Ruhun Fenomenologiyası, Georq Vilhelm Fridrix Hegel (türk: Tinin Görüngübilimi, ing: Phenomenology of Spirit, alm: Phänomenologie des Geistes ) Introduction to reading of Hegel, Alexandre Kojève (türk: Hegel Felsefesine Giriş) Creative Activity and Alienation in Hegel and Marx, Sean Sayers – (https:// www.kent.ac.uk/secl/philosophy/articles/sayers/creativeactivity.pdf) 47 Karlo Lebt Mədəni relyativizm və insan haqları 1979-cu ildə Mişel Fuko “Libération”-a mü- sahibəsində İran inqilabına münasibət bildirərkən qeyd edir ki, iranlılarda “bizdə olan həqiqət reji- mi deyil” 1 . Fuko üçün bu inqilab postmodern anti- universalizmin təsdiqi idi və əlbəttə ki, bu inqilabın nəticələrini postmodernizm çərçivəsində tənqidi qiymətləndirmək mümkün deyil, zira müxtəlif mədəniyyətlərin “diskursları xaricində” hazırlanmış müqayisə meyarları (o islam inqilabının vektorunu bilavasitə İran xalqının mədəniyyətindən çıxarırdı) nəticə etibarilə postmodernizmin ilkin prinsipinə ziddir. Nəticədə, İran inqilabının xarakteri əksər solçular üçün aydın olanda Daniel Bensaid Fukonun mövqeyini belə şərh edirdi: “..mədəni relyativizm aksioloji relyativizm üçün bəhanə deyil” 2 . Bu relyativizmin əleyhdarları ilə tərəfdarları arasındakı bənzər ziddiyyət (buraya həm postmodernistlər, həm islam ideoloqları, həm də müxtəlif ölkələrdən olan ənənəvi radikallar aid ola bilərlər) hal-hazırda qloballaşma prosesinin səbəb olduğu əsas problemlərdən biridir. Dünyada solların qloballaşmaya münasibətinin birmənalı olmadığını nəzərə alaraq, onun yaratdığı problemlərin, xüsusən də mədəni relyativizm və insan haqları məsələlərinin müzakirə olunması sollar üçün vacib məsələdir. Mədəni relyativizmi müxtəlif cür şərh etmək olar. Sizə deyə bilərlər ki, mədəni relyativizmin sərhədi universalinin, məsələn, insan hüququnun başladığı yerdə bitir, yaxud əksinə israr edə bilərlər ki, insan hüquqları (məsələn, İnsan haqları üzrə Ümumi bəyannamədə elan edilmiş) özlüyündə bu və ya digər mədəniyyətin məhsuludur və ANTROPOLOGİYA 48 №1 Fevral 2014 bütün bəşəriyyət üçün yox, ancaq müvafiq mədəniyyətin çərçivələri daxilində mütləq şəkildə nəzərdən keçirilə bilər, nəticə etibarilə, başqa mədəniyyətlər tərəfindən gözardı edilə bilər. Ona görə bu məsələni müzakirə edərkən müəyyən etnik yaxud dini qrupların əsas insan hüquqları ilə münaqişəyə girməyən ənənəvi normaları, adətləri, əxlaq haqqında təsəvvürləri bizim doğru bildiyimiz əxlaq qaydalarına uyğun olmasa belə diskriminasiya olunmamalıdır. Bu planda, mədəni relyativizmin müəyyən əhəmiyyətinin qəbul olunması həqiqi mənada xalqların bərabərliyi və mədəniyyətlər arası dialoq üçün lazım olan şərtlərdən biridir. Amma anlamaq lazımdır ki, bənzər şərtlər o çərçivələr daxilində və o mədəni yaxud dini sistemlər üçün keçərlidir ki, onlar digər mədəni yaxud dini normaların mövcudluğunu qəbul edir, insan haqları və azadlıqlarına hörmət edirlər. Başqa sözlə desək, problem bütün mədəni fərqliliklərdə deyil, insan varlığına aid humanist münasibətlərə qarşı bəzi mədəniyyətlərə xas olan təsəvvürlərdədir. Malayziyada bəzi qəbilələr arasında mövcud olan insan başı ovu yaxud bəzi Afrika ölkələrindəki qadın sünnəti adətləri hindulardakı Külək rəqsi yaxud zərdüştilərdəki oda sitayiş ilə eyni hal deyil. Bu sonuncu mədəni və dini xüsusiyyətlər bizə həmçinin qəribə və anlaşılmaz gələ bilər, ancaq qəbul olunan yaxud qəbul olunmayan mədəni fərqlilik dərəcəsi üçün meyar insan haqqında humanist təsəvvür, daha dəqiq isə buradan doğan insan haqları və azadlıqları konsepsiyasıdır. Relyativistlərin əsas dəlillərindən biri odur ki, universal dəyərlər və həqiqətin obyektiv meyarları mövcud deyil. Beləliklə, bu və ya digər birliyin, etnosun və b. mədəni və əxlaqi fərqləri tənqid oluna bilməz. *** Güman edək ki, elədir. Çoxumuz Amerikada bəzi hindu qəbilələrində yağış çağırma mərasimləri barədə eşitmişik yaxud oxumuşuq. Məsələn, pueblo hindularının “ilan rəqsi” adlanan adətləri var və burada zınqırovlu ilan şimşəyi simvolizə edir. Rəqsə bir az qalmış qəbilənin kahini xüsusi çubuqların köməyilə ilanın zəhərini çıxarır və sonra rəqs başlanır. Bizim bu mərasimə hörmətimiz və anlayışımız yağış rəqsinin ifası ilə obyektiv şərait olan hava şərtləri arasında həqiqi səbəb-nəticə əlaqəsi yaradırmı? Sual ritorikdir. Biz bənzər inanc və ritualların yaranma səbəblərini, onların formalaşdığı obyektiv şərtləri və s. analiz edə, mövcud inancın nə dərəcədə gerçəkliyə uyğun
49 olduğunu anlaya bilərik. Başqa sözlə, təbiətin qanunları necə ki, biz azərbaycanlılar, avropalılar üçün, eləcə də hindular üçün keçərlidir. Burada bir fakt diqqətəlayiqdir ki, azərbaycanlılar üçün yağış çağırma mərasimi sadəcə antropoloqların verdiyi Amerika xalqlarının mədəniyyəti haqqında məlumat deyil. Azərbaycanda keçən yüzilliyin əvvəllərinə qədər yazın əvvəli keçirilən yağış çağırma praktikası mövcud olmuş və hal- hazırda “Xıdır İlyas” mərasimi şəklində saxlanılmışdır. Ənənənin mistik məzmunu itirilib və indiki zamanda ciddi qəbul edilmir, lakin rəqs qorunub saxlanılıb. Bu qəbildən şeylər rumınlarda, beloruslarda, ukraynalılarda və s. var. Bu məhz belə bir dəlilin təsdiqi deyilmi ki, bu və ya digər mədəniyyətin bu cür “unikallıq” nümunələri tarixdən gəlir və müstəsna olaraq bu və ya digər etnosun təbiətini əks etdirmir? Düşünürəm ki, bu belədir. Bundan əlavə, bu, həm də bəzi relyativistlərin, bir mədəniyyətin normalarının digərinə şamil edilə bilməyəcəyini iddia edən “genetik yanılma” haqqındakı dəlillərinin təkzib edilməsi üçün də uyğundur (mədəniyyət norması kimi nəzərdən keçirilərək, məsələn, elmi biliklər də buraya aid edilə bilər). Əgər müəyyən bir mədəniyyətin normaları tarixi amillərlə şərtlənibsə, o zaman onlar bu mədəniyyət daşıyıcılarının “genetik təbiətinə” əsasən deyil, bu normaları şərtləndirmiş obyektiv reallığın aktuallığına əsasən zəruri olacaqlar 3 . Obyektiv reallığın interpretasiyasındakı yanılmalar yanılma olaraq qalmayacaqlar, hətta ona bu və ya digər mədəniyyətin “unikallıq” statusu verildikdə belə. Bundan başqa, universallıq prinsiplərinə qarşı gələrək, mədəniyyət və həyat tərzinin müxtəlif formalarını bərabər səviyyədə nəzərdən keçirərək, relyativistlər özləri bütün mədəniyyətlərin “fövqündə” dayanan universalist prinsip bərqərar edirlər. Yəni, müxtəlif mədəniyyətlərin bütün etik dəyərlərinə şəksiz hörmət və onların sözsüz şəkildə eyni dərəcədə dəyərə malik olmasının qəbul edilməsi mütləq və universal prinsipə çevrilir. Bu halda özlüyündə digər dəyərləri təkzib edən mədəni dəyərlərin necə qiymətləndirilməsi müəmmalı olaraq qalır. Axı mədəni fərqlər və xüsusiyyətlər yalnız yağış rəqslərində və ya sakuranın çiçək açmasının bayram edilməsində deyil. Məsələn, Tanzaniyada zənci-albinosların ətinin müalicəvi olduğuna dair inanc geniş yayılıb və “albinos ovu”nun 500 ildən çox tarixi var. Əgər biz əvvəlcədən bütün
50 №1 Fevral 2014 mədəni xüsusiyyətləri bərabər dəyərli hesab ediriksə, bu cür halları hansı meyarların köməyi ilə nəzərdən keçirməliyik? Tanzaniyada cadugər-adamyeyənlərin “öz həqiqət rejiminin” olduğu qəbul edilməlidir? Tanzaniyadan şimalda Sudan yerləşir ki, burada qadınlara olan münasibət tanzaniyalı cadugərlərin albinoslara göstərdiyi münasibətdən az fərqlənir 4 . Bu qəbildən hallara qarşı münasibət necə olmalıdır? Görmək çətin deyil ki, mədəni fərqlərin qəbul edilmə və edilməzliyinin istənilən meyarlarını yox edən mədəni relyativizmin bu forması şübhəli dəyərlərə, həmçinin ən absurd və qeyri-insani dəyərlərə birbaşa və dolayı şəkildə haqq qazandırılmasına xidmət edəcək. Bu cür dəyərlərin isə bu insanların “təbiətinin” nəticəsi olaraq qəbul edilməsi irqçi meyllərə öncülük edir.
51 Aydındır ki, universal kateqoriya kimi, məhz insan haqları bir tərəfdən mədəni fərqlərin qorunması və hörmət edilməsini təmin edən meyar olmalı (insan haqları və azadlıqları konsepsiyasından avtomatik olaraq mədəni orijinallıq, vicdan və fikir azadlığı və s. doğur), digər tərəfdən isə bu fərqlərin absurd dərəcəyə çatdırılmasına və insanın bir dəyər olaraq gözardı edilməsinə imkan verməməlidir. *** İnsan haqlarının birmənalı universal dəyər kimi qəbul edilməsinə qarşı çıxaraq, relyativistlər öz mövqeləri lehinə belə arqumentlər gətirirlər ki, insan haqları konsepsiyası dünyanın avrosentrist dünya görüşünü əks etdirir. Bu cür arqument yalnız İsaak Nyuton tərəfindən kəşf edilmiş cazibə qanununun Avropa mədəniyyətinin təzahürü olduğu iddiası qədər ədalətli ola bilər. Mövcud konsepsiyanın dəyəri qeyri- avropa sivilizasiyasının mədəni xüsusiyyətlərinin inkar edilməsi deyil, məsələn, insan iradəsinin azadlığının vurğulanmasıdır. Beləliklə, əgər mədəni xüsusiyyətlər bu mədəniyyət çərçivəsində yaşayanların iradəsinin nəticəsidirsə, o zaman “avrosentrist” insan haqları öz mədəni normalarına, adət və ənənələrinə riayət etmək üçün maneə deyil. Başqa sözlə, o, fərdlərdən ənənəvi mədəni təcrübədən imtina etməyi tələb etmir. Onlara sadəcə olaraq seçim imkanı verir: bu təcrübəyə tam şəkildə və ya qismən riayət etməyə davam etmək, ya da ümumiyyətlə onlardan imtina etmək. Təbii ki, seçim doğma mədəniyyət adətlərinin lehinə də ola bilər. Təcrübədə isə, universal insan haqları xeyrinə çıxış edən bir sıra ölkələrdə problem insan haqlarının “qərb mənşəyi” deyil, siyasi sistemi təhdid edən iradə azadlığıdır. İran və ya Çin kapitalist sistemi (baxmayaraq ki, bəzən rəsmən bunu inkar edirlər), qərb texnologiyalarını və s. çox gözəl qəbul etdilər, lakin şəxsi azadlıq təsəvvürlərinə əsaslanan insan haqları çox pis qarşılanır, guya onların “öz həqiqət rejimləri” mövcuddur. Məsələn, iradə azadlığının (müasir mənasında) bu cür inkar edilməsi Avropada “qaranlıq Orta əsrlər” ərzində də mövcud idi. Beləliklə, müasir insan haqları və azadlıqları konsepsiyasının birbaşa xristian “sivilizasiya matrisi”ndən qaynaqlandığını demək (bəzi müsəlman hüquqşünaslarının dediyi kimi) düzgün deyil. Müasir zamandakı azadlıqlar yalnız 1789-cu il Böyük Fransız inqilabı daxil olmaqla, bir sıra inqilablar nəticəsində dağıdılmış “Köhnə Nizamın” dağıntıları üzərində mümkün oldu.
52 №1 Fevral 2014 Burada kapitalizm sisteminin Qərb tarixindəki əsas insan haqları və azadlıqlarının gerçəkləşdirilməsindəki rolu və əhəmiyyətini ayrıca göstərmək lazımdır. Buxar maşınının ixtira edilməsi Avropada 18-ci əsrdə 5 qlobal dünya sisteminə çevrilmiş ictimai-iqtisadi formasiyanın bərqərar olduğu planetin bu hissəsində necə mümkün oldusa, burjuaziyanın feodalizmlə bir tərəfdən, yüksəlməkdə olan işçi hərəkatları ilə digər tərəfdən mübarizəsinin nəticəsi olmuş insan haqları və azadlıqları da məhz Qərbdə bərqərar olmuş kapitalist münasibətlər çərçivəsində mümkün ola bilərdi (Orta əsrlərin Qərbi “avrosentrist” insan haqları konsepsiyasına indiki Yaponiya, Arqentina və Türkiyədən daha yad idi). Burada həlledici məqam odur ki, bir çox haqlar və azadlıqlar azad əmtəə sahibi olmadan inkişaf edə bilməyən – istər işçi qüvvəsi, istərsə də istehsal vasitələri sahibi olsun – kapitalist cəmiyyətinin tələblərinə adekvat olduqları qədərilə reallaşa bildilər. Bu zaman təbii hüquq haqqındakı təsəvvürlər kapitalizmin yaranmasından uzun zaman əvvəl müzakirə edilir və hazırlanırdı. Bu təsəvvürlər Platon, Aristotel, stoiklərin əsərlərində öz əksini tapırdı. Hələ III əsrdə romalı hüquqşünas Ulpian qeyd edirdi: “Mülki hüquq nöqteyi-nəzərindən qullar heç kimdirlər. Lakin təbii hüquqa əsasən bu belə deyil, çünki təbii hüquq nöqteyi-nəzərindən bütün insanlar bərabərdirlər” 6 .
Ulpianın sözlərindən göründüyü kimi, bütün insanların təbiətcə bərabər olmasının dərk edilməsi kapitalizmin ixtirası deyil, lakin haqlardakı abstrakt bərabərliyi reallaşdırmaq yalnız kapitalizm çərçivəsində mümkün oldu ki (söhbət hər kəsin qanun qarşısında bərabərliyindən gedir), bu da öz əksini 1787-ci il ABŞ Konstitusiyasında və Fransada 1789-cu il insan və vətəndaş haqları Deklarasiyasında tapdı. ***
Ayrıca nəzərdən keçirilməyə layiq olan daha bir universal insan haqları əleyhinə deyilmiş arqument adətən Çində səsləndirilir. Onun məzmunu belədir ki, Asiya ölkələrində iqtisadi inkişafın və sosial sabitliyin olmaması şəraitində inkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi vətəndaş və siyasi haqların vurğulanması yersizdir 7 . Bu o deməkdir ki, insanların bəsit ehtiyaclarının ödənmədiyi şəraitdə ilk sırada məhz iqtisadi inkişaf və buna bağlı olaraq xalqların kollektiv haqları dayanmalıdır. Şəxsi, siyasi və sair haqlar – zəngin ölkələrin təmin edə biləcəyi dəbdəbədir. Çox zaman əlavə olaraq
53 deyilir ki, insan haqları ölkənin suverenliyinə təzyiq göstərmək üçün səbəbə çevrilir ki, bunun arxasında qərb ölkələrinin iqtisadi maraqları dayanır. Kapitalist dünya sisteminin mahiyyətini nəzərə alsaq, bu arqument məntiqdən məhrum deyil. Lakin insan haqları və azadlıqları və demokratiya konsepsiyası, ondan sui-istifadə edildikdə belə mənasını dəyişmir. Mütərəqqi tənqidin hədəfi sistem tərəfindən diskreditasiya edilən insan haqları və azadlıqları yox, bu diskreditasiyanın həqiqi səbəbləri – kapitalizm olmalıdır 8 .
çətinliklər yaradan nümunələr də var. Məsələn, eskimosların mənəvi normalarını təsvir edən C. Reyçels yazırdı: “Bundan əlavə, eskimoslar insan həyatına daha az hörmət göstərirlər. Məsələn, körpələrin qətli – adi haldır. Knud Rasmussen – eskimosların ilk tədqiqatçılarından biri – doğulduqdan dərhal sonra öz 12 uşağından 10-nu öldürən qadın haqqında danışırdı. Həm də məhv edilməyə ilk namizədlər qızlar idi. Bunlar valideynlərin şəxsi işləri idi və cəmiyyət tərəfindən müzakirə edilmirdi. Qocalar çox "Tanzaniyada hücümlardan qorunmaq üçün xüsusi internatlarda yaşayan albinoslar” 54 №1 Fevral 2014 zəifləyəndə də həlak olmaları üçün onları qarda tərk edirdilər” 9 .
xüsusiyyətləri göstərir. Əslində isə, bu cür davranışın əsasında, Qrenladiyadakı sərt iqlimdə məhdud resurslar səbəbindən kollektivin, ondan asılı olan uşaqların və qocaların həyatını təmin etməkdə aciz olması dayanır və s. Bu halın “növbətçi” izahı da var ki, guya bu, eskimosların inancları və mənəviyyatı ilə şərtlənib, lakin mənəviyyat və batil inanclar bu halda birinci dərəcəli deyil, əksinə, mədəni və mənəvi normalar obyektiv reallığı əks etdirərək formalaşır, bu obyektiv reallığa münasibətdə ikinci dərəcəlidirlər. Sözsüz ki, bu, insan haqları və azadlıqlarının tənqidi araşdırılmasında iqtisadi amillərin nəzərə alınması zəruriliyini vurğulayır, lakin öz “legitimliyini” hər hansı bir regionun “mədəni xüsusiyyətlərilə” əlaqələndirməyə meylli olan diktaturalar, avtoritar rejimlər və ya digər mədəni diskurslara qarşı diskriminasiyanı təbliğ edən konsepsiyalara haqq qazandıra bilməz, əgər həmin diskurslar anti-humanist fəsadlara səbəb olmursa. ***
İnsan haqları və azadlıqlarının məzmunu heç də tam və mütləq ideal deyil. Dialektika fərz edir ki, istehsal sferasındakı, iqtisadiyyatdakı mürəkkəbləşmə və keyfiyyət dəyişiklikləri ilə hüquq sahəsində də keyfiyyət sıçrayışları baş verəcək. Bu kontekstdə kapitalizmin bir formasiya olaraq əhəmiyyəti odur ki, o, “...-dan azadlığın” reallaşması üçün şərait yaratdı, lakin “...üçün azadlığa” maneəyə çevrildi. Bu problemi kapitalist sistemi çərçivəsində həll etmək mümkün deyil, belə ki, bu cür problemlərin həlli fərqli iqtisadi və siyasi reallığın mövcudluğunu nəzərdə tutur. Lakin indiki zamanda hüquq sahəsində artıq mövcud olan unversaliyaların əhəmiyyətini, onların inkişaf dialektikasını öyrənərək və tənqidlə, həmçinin postmodernistlər, dini fundamentalistlər və s. tərəfindən tənqidi müqayisə ilə başa düşmək lazımdır. Nəticə etibarilə, biz insan haqları və azadlıqlarına aid bu və digər məsələlərə, həmçinin hüququn marksist nöqteyi-nəzərindən izahına qayıdacağıq, belə ki, bu format çərçivəsində cari problemin daha təfərrüatlı nəzərdən keçirilməsi mümkün deyil. 55 Ardı var... Qeydlər: 1. “Ruhsuz dünyanın ruhu”. Kler Brier və Pyer Blanşenin Mişel Fuko ilə söhbəti 2. Daniel Bensaid “Tamaşa əmtəə fetişizminin ən yüksək mərhələsi kimi”, səh. 31 3. Mədəniyyətin formalaşmasına şərait yaradan amillərdən biri də elmi bilik səviyyəsidir (Müəl.qeydi). 4. Nümunə olaraq Afrikanın bir sıra müsəlman ölkələrindəki qadın sünnəti adətini göstərmək olar ki, bu da “ənənəvi inanclardan” doğan qadın cinsi orqanlarının zədələnməsi ilə nəticələnir (Müəl.qeydi). 5. Kifayət qədər tez-tez marksizmə qarşı bir arqumentlə qarşılaşmaq olar ki, onun mahiyyətini bu cür ifadə etmək mümkündür: antik dövrdə İskəndəriyyəli Heron adlı möhtəşəm alim yaşayır və işləyirdi, əsasən onunla məşhur idi ki, öz ixtiraları və traktatları ilə sənaye çevrilişi üçün elmi-texnoloji baza hazırlamışdı və məlum olduğu kimi, bu çevriliş Yeni tarixdə baş vermişdi – təxminən min beş yüz il sonra. Bəzən bu arqument Leonardo da Vinçidən arqument kimi təqdim edilir, həmçinin o da texniki təfəkkürü ilə öz dövrünü qabaqlamışdı, lakin Heron burada dünyadakı ilk buxar maşınının ixtiraçısı kimi daha əlverişçi fiqur olur. Bu arqumentlə silahlanmış marksizm əleyhdarlarının hədəfi aydındır – bu, Marksın “Fəlsəfənin yoxsulluğu” əsərindəki məşhur ifadədir: “Əl dəyirmanı sizə süzerenin rəhbər olduğu cəmiyyət, buxar dəyirmanı – sənaye kapitalistinin olduğu cəmiyyət verir”. Elə görünürdü ki, tarixin marksistcəsində dərk edilməsi üçün iki rəfedilməz toqquşma yaranır: a) Heron nə üçün “texnologiyalar sahəsində bu qədər dahiyanədir”; b) istehsal gücləri nəzəriyyəsi antik buxar turbini haqqında nə deyə bilər. Bu arqumentin hədəfdən kənarda qalması, fikrimcə, aydındır. Heronun 56 №1 Fevral 2014 ixtiralarının böyük hissəsinin yaradıcı taleyi növbəti köhnə marksist tezisi təsdiqləyir: yeni biliyin və ya yeni potensial istehsal vasitəsinin istehsal gücünə çevrilməsi üçün: a) elə bir istehsal münasibətləri sistemi lazımdır ki, öz mövcudluğu üçün zəruri olan texnoloji yeniliklərdə bilavasitə maraqlı olsun (hər hansı bir inkişafdan bir kənara qoysaq); b) elə bir ictimai agent lazımdır ki, yeni istehsal gücünün tətbiq edilməsi üçün zəruri sinfi iradəyə və bu iradəni həyata keçirmək üçün bütün vasitələrə sahib olsun. Bu nümunə müəyyən dərəcədə kapitalizmin bərqərar olması ilə bərabər sarsılmaz insan haqları və azadlıqları haqqında konsepsiyanın iddiaları ilə analojidir, halbuki onların qəbul edilməsi hələ roma hüququnda mövcud idi. Yüklə 9,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|