Məmməd Süleymanov: Azərbaycanda Sol hərəkatın
(Ardı var) İstifadə olunan mənbələr
Yüklə 9,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Marksın böhran nəzəriyyəsi
- 2008-ci il Qlobal Maliyyə Böhranı və onun Marksist böhran nəzəriyyəsi əsasında izahı
- İstifadə olunan mənbələr: 1.
- (Erix Mariya Remark. “Zəfər tağı”)
- İstehlak kultu və yadlaşma
- (Erix Fromm. “Sağlam cəmiyyət”)
- İstehlakçı və istehlakçılıq dərəcəsi
|
(Ardı var) İstifadə olunan mənbələr: 1. İradə Bağırova. “XX əsrin əvvəlində Azərbaycanda siyasi partiya və təşkilatlar” (rus) 2. Maksim Qorki. “Leonid Krasin” 3. A.Yenukidze. “Bizim Qafqazdakı gizli mətbəələrimiz”. 4. A.Şerbakov. “1905-ci il” 5. S.Kiriçuk. “Mətbəə”. 6. “Exo Moskvı”. “Nina” – “iskraçılar”ın gizli mətbəəsi” 7. Manaf Süleymanov. “Eşitdiklərim. Oxuduqlarım. Gördüklərim” 8. Aleksandr Stopani. “Bakı neft sənayesi fəhlələrinin əməkhaqqı və iş günü” 9. Konkordiya Zaxarova-Sederbaum. “Reaksiya illəri” 10. BSE. “1903-cü il Bakı tətili” 11. Abrosimov. “Bakı ailəsinin şəxsi həyatı...” 15 Nicat Qarayev Qlobal Kapitalizmin maliyyə böhranı “Heç bir qanun aktı böhranın qarşısını ala bilməz. Lakin, yanlış qanun onu tezləşdirə bilər” – K. Marks, Kapital III cild, s. 490 2008-ci il sentyabrın 18-də ABŞ Mərkəzi Bankının (Federal Reserve) sədri Ben Bernanke senatorlarla görüşür və onlara məşhur “əgər biz bu addımı atmasaq, bazar ertəsi ABŞ iqtisadiyyatı mövcud olmayacaq” sözlərini deyir. Bu addım hökümətin ən böyük sərmaye banklarına 700 milyard ABŞ dolları məbləğində yardım etməsini nəzərdə tuturdu. Bernanke həqiqəti söyləyirdi və ABŞ hökuməti iqtisadiyyata ümumi məbləği bir trilyondan artıq olan maliyyə müdaxiləsi etdi və hakimiyyətdə hansı partiyanın olmasından asılı olmayaraq bu addım mövcud iqtisadi sistemi bərba etmək üçün yeganə qaçılmaz çıxış yolu idi. ABŞ iqtisadiyyatının yox olma təhlükəsi ilə üz-üzə qalmasının əsas səbəbi 2007-ci ilin sonunda simptomları üzə çıxan və iqtisadiyyatın bütün sahələrini – istehsalat və maliyyəni əhatə edən geniş miqyaslı böhran idi. Miqyasına görə 2008-ci il maliyyə böhranı 1929-cu ilin böhranından sonra ən ağırı hesab edilirdi. ***
Çoxları maliyyə böhranını 2001-ci ildə Mərkəzi Bankın faizləri endirməsi ilə əlaqələndirsə də, müxtəlif iqtisadçılar bunu həm də dövlət və qanunverici orqanları tərəfindən son 30 ildə getdikcə yumşaldılan kredit şərtləri, bankların bürokratların anlamadığı mürəkkəb riyazi modellərdən və beynəlxalq maliyyə sistemindəki boşluqlardan istifadə etməsi, kölgə bankçılığının geniş vüsət alması, maliyyə
16 №1 Fevral 2014 spekulyasiyasının (məsələn, istiqrazların gələcəkdə indiki qiymətlərlə dəyişdirilməsinin risklərinin reallaşıb-reallaşmayacağı üzərindən mərcə gəlmək kimi fəaliyyətlərin) idarəolunmaz həddə çatması, eyni zamanda baş verənləri insan təbiəti, hakimiyyətin məsuliyyətsizliyi, bankçıların istifadə etdiyi nəzəriyyələrin yanlışlığı, bütün bunların mədəniyyətlə, məsələn Amerikalıların ev sahibi olma həvəsi ilə bağlı olması, eyni zamanda dövlət siyasətinin yanlış olması və s. kimi müxtəlif səbəblərlə bağlayırlar. Lakin bu səbəblər sadə bir sualın cavabında birləşirlər: 2008-ci il Qlobal Maliyyə Böhranı öncədən görünməyən və qarşısı alınmaz faktorların birləşməsi nəticəsində baş vermişdi, yoxsa cari iqtisadi sistemin struktural xarakterindənmi doğurdu? Əgər biz bu sualın ikinci hissəsi ilə razılaşsaq və cari iqtisadi sistemi kapitalist sosial-iqtisadi formasiyası kimi qəbul etsək, o zaman marksist iqtisadçıların təklif etdiyi cavaba nəzər salmalıyıq. Bunun üçün isə, böhranın səbəblərinə keçmədən əvvəl ümumi nəzəri müzakirəyə ehtiyac var. Marksın böhran nəzəriyyəsi Böhran təhlükəsinin olduğu və mövcud iqtisadi vəziyyətin idarəolunmaz vəziyyətə gəlib çıxması barədə hələ 2000-ci illərin əvvəllərində bir çoxları məlumat vermişdilər. Təbii ki, böhranın vaxtını, ölçüsünü və konkret səbəblərini heç kəs dəqiq © Sergey Yolkin 17 proqnozlaşdıra bilməzdi. Amma Marksist fikir adamları hadisələrin hansı istiqamətdə inkişaf etdiyini və bu inkişafın necə və hansı fəsadlara gətirib çıxaracağını aydın görürdülər. Məsələn, David Harvey hələ 1982-ci ildə “Kapitalın hüdudları” kitabında “maliyyə sistemi və onun pul bazası arasında ziddiyyətləri” haqqında yazır və iddia edirdi ki, pul dövriyyə vasitəsi kimi fəaliyyət göstərərkən rəqabət nəticəsində sənayedə yaradılmış əlavə dəyərlə olan bağlılıqdan qopur və yalnız bazarda (istehsalatda deyil!) dövriyyə nəticəsində “puldan pul qazanmaq” fenomenini əmələ gətirir. Harvey bu izahı Marksın Kapitalının 3-cü cildi, Rudolf Hilferdinqin “Maliyyə Kapitalı: Kapitalist inkişafının son fazası haqqında araşdırma” və Leninin “İmperializm Kapitalizmin ən yüksək səviyyəsi kimi” əsərlərinə əsaslanaraq təklif edirdi. İlkin mərhələdə, bazarda rəqabətin aşağı olduğu şəraitdə əmək bazarında işçi qüvvəsi çox olduğundan sahibkarlar nisbətən az xərc çəkməklə istehsal alətlərinə sahiblənib istehsalata işçi qüvvəsi cəlb edirlər. Bir müddət sonra rəqabət nəticəsində əmək bazarında müvafiq işçi qüvvəsi azalmağa başlayır və istehsalatı davam etdirmək üçün sahibkar daha artıq maaş təklif etməyə məcbur olur. Eyni zamanda, bazarda rəqabət nəticəsində istehsal üçün tələb olunan aralıq əmtəələrin qiyməti artmağa başlayır və bu
18 №1 Fevral 2014 faktorlar istehlak üçün istehsal olunan əmtəələrin qiymətinə təsir edir. İşçilər həm də bazarda istehlakçı olduqlarından onlara təklif olunan maaşlar bazarda əmtəələrə qarşı mövcud olan effektiv tələbin əsas hissəsini təşkil edir. İlk dövrlərdə effektiv tələb yuxarı olsa da, maaşların nisbətən artmasına baxmayaraq işçilər davamlı olaraq əmtəələrin istehsal surəti ilə ayaqlaşa bilmirlər. Nəticədə tələb olunandan artıq istehsal əmələ gəlir. Bu halda sahibkarlar təklifin artması nəticəsində qiymətlərin azalması ilə üzləşirlər. Bu isə onlara istehsalatı və nəticə etibarilə mənfəəti ən azı sabit saxlamağa mane olur. Bu halda, əhalinin alıcılıq qabiliyyətini və effektiv tələbi artırmaq məqsədilə kredit sistemi ortaya çıxır. *** Kredit imkan verir ki, cəmiyyətin bütün təbəqələrinin yığımlarını istehsalat üçün səfərbər etməklə yanaşı, adətən istehsal olunmuş əmtəələrin ümumi dəyərinə müvafiq olan pul bazası bir neçə dəfə artırılsın. Belə artım ona görə mümkün olur ki, heç vaxt hər kəs eyni zamanda öz vəsaitlərini banklardan geri istəmir və nəticə etibarilə banklar əllərində olan vəsaitlərdən bir neçə dəfə artıq miqdarda vəsaiti kredit kimi alıcılara və sahibkarlara təklif edə bilirlər. Maliyyə imkanlarının artması nəticəsində sahibkarlar yüksək rəqabət şəraitində fəaliyyət göstərir. İstehsal ən yüksək həddə qalxır, işsizlik ən aşağı həddə düşür. Lakin,vəsait uğrunda sahibkarlar arasında rəqabətdən dolayı həm kredit faizləri və nəticə etibarilə həm də işçilərin maaş tələbləri artmağa başlayır. Mərkəzi bank faiz dərəcələrini sabit saxlamaq üçün dövriyyədəki pul kütləsini artıra bilər, lakin, bu inflyasiyaya gətirib çıxaracaq və sahibkarlar istənilən halda “mənfəət məhdudiyyəti” ilə üzləşəcəklər. Məhdudlaşan mənfəət tələsinə düşən sahibkarlar ya sıradan çıxır (bu halda monopoliyalaşma meyllilikləri artır), ya işçi qüvvəsi və maliyyə kapitalının bol olduğu yerlərə köçür, yaxud da maliyyə sisteminə sərmayelər qoymağa başlayırlar. Dövriyyədə küllü miqdarda “yalançı kapital” əmələ gəlir və yüksək rəqabət nəticəsində maliyyə və spekulyasiya əməliyyatları, yəni, “puldan pul yaratma” kütləvi hal alır. Marks bunu “Kapitalist istehsal formasının məhz bu istehsal forması çərçivəsində ləğvi” adlandırırdı. İstehsal olunmuş əmtəələrin ümumi dəyəri ilə maliyyə kapitalının dövriyyəsi arasında ciddi fərq əmələ gəlir. İstehsalatda aralıq istehsal vasitələri ticarəti ilə əmtəə istehsalı, istehsalat və gəlirin bölüşdürülməsi arasında ziddiyyətlər ən yüksək
19 həddə çatır. İstismar, beləliklə də əlavə dəyər yaradılması ən aşağı həddə enir və şişmiş şarın partlaması yalnız zaman məsələsinə çevrilir. Mərkəzi bank, beynəlxalq ticarət şəraiti, qanunverici orqanların müdaxilələri isə bu prosesi biraz ləngidə, yaxud sürətləndirə bilər. Qarşısını almaq isə mümkün deyil. Kapital bir proses kimi dəyərləri məhv etməli və hər şeyi başlanğıca qaytarmalıdır. 2008-ci il Qlobal Maliyyə Böhranı və onun Marksist böhran nəzəriyyəsi əsasında izahı (Yer məhdudluğu səbəbindən böhranı əhatə edən hadisələrin təqdimatı ilə onların marksın böhran nəzəriyyəsi çərçivəsində müzakirəsi birlikdə təqdim edilir) Böhran 2000-ci illərdə tikinti sektorunda başlasa da, onun kökü 1970-ci illərdən başlayan Tetçer, Reyqan, Pinoçet kimi sağ yönümlü siyasətçilərin yürütdüyü neoliberal siyasət nəticəsində əmək bazarındakı struktural islahatlar, həmkarların sıradan çıxarılması və maaşların nəzarətdə saxlanılması, banklara böyük hüquqi imkanların verilməsi və kredit şərtlərinin asanlaşdırılması, maliyə sektoruna geniş imkanların yaradılması kimi addımlardan başlayır. 1990-94-cü illərdə Latın Amerikası, 1998-cü illərdə Cənub-Şərqi Asiya, 2001-ci ildə ABŞ-da baş vermiş böhranlar məhəlli xarakter daşısa da, məhz sözügedən neoliberal siyasətin nəticələri idi və minlərlə insanın taleyi bahasına həll olunurdu. 1998-ci il Asiya böhranından sonra bütün dünyanın maliyyə kapitalı ABŞ-a axmağa başlamışdı və ABŞ sərmaye bankları həm ucuz izafi vəsaitlərdən, həm də faiz dərəcələrinin azalması (2001-ci ildə Dot-com böhranından sonra ABŞ Mərkəzi Bankı bazarda likvidliyi, pul dövriyyəsinin sürətini artırması məqsədilə bank faizlərini 6.5%-dən 1%-ə endirir) səbəbindən inkişafda olan tikinti sektoruna yatırımlar etməyə başlamışdı. Əvvəllər Mərkəzi Bankın qiymətli kağızlarını alan sərmayeçilərə artıq qoyduqları sərmaye üzərindən cəmi 1% gəlir götürmək sərf etmədiyindən sərmayelərini geri çəkirlər. Digər tərəfdən isə sərmaye banklarının küllü miqdarda vəsaiti yalnız illik 1% xərclə əldə etmək imkanına sahib oldular. Bəs bu vəsaiti haraya yatırmalı? Cavab tikinti sektorunda idi. Beləliklə, mənzillərə artan effektiv tələbatı qarşılamaq, yaxud, marksist təbircə söyləsək, tələbdən artıq istehsal nəticəsində mənzillərin dəyərdən düşməsinin qarşısını almaq məqsədilə
20 №1 Fevral 2014 (zatən münasibət dialektikdir) özəl ipoteka-mənzil kreditlərinin həndəsi silsilə ilə artmağa başlayır. Tezliklə bu kredit paketləri üzərində qurulmuş qiymətli kağızların və istiqrazıların, həmçinin onların müxtəlif kateqoriyalar üzrə sığortalanmasının cari qiymətlərlə gələcəkdə qiymətli kağızlar bazarında ticarəti nəticəsində ABŞ-ın Leehman Brother, GP Morgan, Sitiqrup və digər 10-a qədər sərmaye bankları həddən artıq gəlir əldə etməyə başlamışdılar. Müxtəlif orta gəlirli amerikan ailələrinə ipoteka kreditləri verən kommersiya bankları toplanmış kredit paketlərini qiymətli kağızlar formasında daha geniş maliyyə imkanları olan sərmaye banklarına satırdılar. Digər sözlə, sərmaye bankları mərkəzi bankdan (və bir-birlərindən) aşağı faizlə kredit götürüb çoxlu miqdarda ipoteka kreditlərini kommersiya bankları vasitəsilə daha yüksək faizlərlə orta gəlirli amerikan ailələrinə satırdılar. Sərmaye bankları öz növbəsində bu qiymətli kağızları risk dərəcələrinə görə müxtəlif kateqoriyalara bölür, hər kateqoriyanı müxtəlif kredit qiymətləndirici agentliklər tərəfindən təhlükəsizlik dərəcəsinə görə sertifikatlaşdırır və istiqraz şəklində cari qiymətlərlə gələcəkdə və indi yerli və beynəlxalq, fərdi və hüquqi şəxslərə satır və külli miqdarda mənfəət əldə edirdilər. Eyni zamanda, risk faktorları aşağı olan, yəni təhlükəsizlik dərəcəsinə görə yüksək qiymətləndirilən ipoteka kredit
21 kateqoriyaları sığorta şirkətləri tərəfindən sığortalanır və bu sığortalar cari qiymətlərlə gələcəkdə və indi yerli və dünya bazarında ticarətə çıxarılırdı. Qiymətli kağızlar və onun törəmələri üzərindən ticarət (məsələn, qiymətli kağızların indiki qiymətlərlə gələcəkdə dəyişdirilməsi və bu ticarətlə bağlı risk faktorlarından sığortalanma, eyni zamanda müqaviləyə tərəf yaxud üçüncü tərəfin bu ticarətdə risklərin reallaşıb-reallaşmaması üzərindən mərcə gəlməsi və s.) təkmilləşmiş riyazi modellər və kompüter proqramları vasitəsilə aparılırdı. İlk illərdə bütün bu ticari əməliyyatlardan – hansı ki bank əməliyyatları və bankların depozit saxlama nisbətlərinin artırılması nəticəsində ipoteka kreditlərinin ümumi dəyərindən 100-lərlə dəfə böyük idi – sərmaye bankları külli miqdarda mənfəət əldə etsələr də, artıq gəlir şərtlərinə görə mənzil kreditinə məqbul amerikan ailələrinin sayları azalmağa başlamışdı. Beləliklə, mənzillərə effektiv tələbi yüksək saxlamaq üçün bir birləri ilə rəqabətdə olan sərmaye bankları və onlara əməkdaşlıq edənlər (bank səhmlərini alan fərdi şəxslərdən tutmuş böyük maliyyə institutları və xarici dövlətlərin mərkəzi banklarına qədər) ipoteka kreditləri tələbatlarını aşağı salmağa başlayır. Başqa sözlə, effektiv tələbin yaratdığı növbəti maneəni dəf etmək üçün ipoteka kreditlərini ödəməmək riski çox olan ailələlərə kreditlər verilməsinə başlayır. Gəlirləri az olan ailələr ipoteka kreditləri ödənişlərini kütləvi şəkildə gecikdirməyə və onlardan imtina etməyə başlayırlar. Əvvəllər ara-sıra gecikmələr nəticəsində banklar evləri müsadirə edib bazarda zatən yüksək olan qiymətə satıb ipoteka müqaviləsinin xərclərini ödəyə bilirdilərsə, artıq minlərlə ev sahibi eyni zamanda kreditləri ödəməkdən imtina edir və evləri geri qaytarırlar. Daşınmaz əmlak bazarında təklif durmadan artır və ev qiymətləri sürətlə enməyə başlayır. Evlərini bir neçə il əvvəl xeyli baha alan nisbətən imkanlı ailələr də evlərinin dəyərdən düşdüyünü görərək kreditlərini qaytarırlar. Beləliklə, müxtəlif kateqoriyalı ipoteka kreditinə əsaslanan qiymətli kağızlar tezliklə dəyərdən düşür və qısa zamanda ən az riskli aktivlərin belə dəyəri “heçə” enir. Fiziki və hüquqi sərmayeçilər, sərmaye bankları, sığorta şirkətləri və kommersiya bankları, eyni zamanda tikinti şirkətləri və onlarla əlaqəli bütün digər iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olan qurumlar cari hesab defisitinə girirlər. Bütün cəmiyyətdə inam sarsılır və bir gündə milyonlarla insan və ABŞ banklarına sərmaye qoymuş dünya bankları sərmayelərini geri istəyir – qlobal maliyyə böhranı başlayır.
22 №1 Fevral 2014 1970-lərdən başlayan və neoliberal siyasət nəticəsində uğurla nəticələnən de- industrializasiya ABŞ-da real sektorun, yəni sənaye istehsalı və əlavə dəyər yaradıl- masına əsaslanan iqtisadi fəaliyyətlərin kəskin azalmasına səbəb olmuşdu. 2009-cu ildə ABŞ sənaye sektoru ÜDM-in 22%-dan azını, maliyyə sektoru isə 77%-dan çoxunu təmin edirdi. Daha ucuz əmək bazarı axtarışında olan ABŞ şirkətləri ölkəni tərk etmiş, 1945-1970-ci illərdə 5% altında olan işsizlik 70-lərdən sonra 10, bəzi hallarda isə 15%-ə qədər yüksəlmişdi. 1960-2005-ci illərdə maaşların ümumi dəyəri ÜDM-in 53%-dən 46%-a enmiş (İqtisadi Tədqiqatlar Bürosu, ABŞ – Enigma of Capital), 1998-2008-ci illər arası maaşların infliyasiyaya nəzərən dəyəri rüblük 1.5% artımdan 0.5% azalma qədər davam etmişdir (Milli Statistika Ofisi, ABŞ – Enigma of Capital). 2007-ci ilin sonlarına yaxın 2 milyon amerikalı evini itirmiş, 4 milyon isə itirmək ərəfəsində idi. (Harvey, Enigma of Capital). Bu zaman səhnəyə tikinti sektoru və effektiv tələbi artıran kredit daxil olur... İstifadə olunan mənbələr: 1. Karl Marks, Kapital III cild 2. David Harvey, The Limits to Capital ABŞ ÜDM artım tempi (illər üzrə faiz dərəcələri) 23 3. David Harvey, The Enigma of Capital 4. Richard Wolf, Marx Today 5. Raya Dunayevskaya, Luxemburg’s theory of accummulation – how it differed with Marx and Lenin 6. Rudolph Hilferding, Finance Capital: A study of the latest phase of Capitalist Development 7. Dünya Bankı Qlobal Data Bazası 8. Murray Smithç Causes and Consequences of Global Economic Crisis 24 №1 Fevral 2014 Loğman Qasımov İstehlak cəmiyyəti İstehlak cəmiyyəti termin kimi ilk dəfə alman sosioloqu Erix Fromm tərəfindən işlədilib və fərdi istehlak prinsipi əsasında formalaşmış ictimai münasibətlərin məcmusu kimi başa düşülür. Həmçinin konsyumerizm kimi tanınan bu anlayışın əsas xarakterik xüsusiyyəti maddi və qeyri-maddi məhsulların kütləvi istehlakı ilə yanaşı müəyyən dəyərlər sisteminin də kütləvi mənimsənilməsidir. İstehlak cəmiyyəti Yer üzərində mövcud olmuş ən totalitar sosial konstruksiyadır və onun totalitarizmi digərlərindən fərqli olaraq maskalanmış haldadır. İstehlakçılıq dəyərlərinin insan varlığının əsas məqsədi kimi qəbul olunması müasir inkişaf etmiş cəmiyyətlərin əsas şərtlərindən biridir. Onun gücü hərbidə, maliyyə axınında, təbii ehtiyatlarında yox, kütləvi şüura hakim kəsilmiş total istehlakçı kultundadır.
İstehlak qədim dövrlərdən mövcuddur. Amma istehlak cəmiyyəti bir az fərqli anlayışdır və dəqiq yaranma tarixi məlum olmasa da, bu təxminən 1929-cu ilin böyük böhranı (Böyük depressiya) vaxtlarına təsadüf edir. Rəqabətli mübarizə şəraitində hər bir sahibkar daha çox və daha ucuz istehsal
25 etməyə çalışır. Ona görə də kapitalizmdə istehsal patoloji artımla müşahidə olunur. Məhsullar satılmadıqda isə iqtisadiyyatda tələbdən artıq istehsal adlandırılan hal baş verir ki, o da öz növbəsində bütün iqtisadi sistemi çökdürə biləcək böhrana səbəb olur. Kapitalist çıxış yolunu lazımsız hesab etdiyi personalı ixtisar etməkdə görür və bununla da bazardakı alıcılıq qabiliyyətini bir az da aşağı salaraq vəziyyəti daha da çətinləşdirir. Zəncirvari mexanizm işə düşür. İstehlak cəmiyyəti ad- landırdığımız dövrə qədər bu problemi yeni ələ keçirilmiş koloniyaların hesabına ba- zarları genişləndirərək və bununla da yeni istehlakçılar qazanaraq həll edirdilər. Mə- lumdur ki, Birinci Dünya Müharibəsinin başlanma sə- bəblərindən əsası sahibsiz koloniyaların qalmaması idi. Böyük Depressiya vaxtı iqti- sadçıların qarşısında duran əsas sual bu cür idi: “istehlakı necə artırmaq olar?” Bütün koloniyalar bölünmüşdü, hərbi münaqişələrlə bazarın genişləndirilməsi o dövr üçün siyasi cəhətdən uğurlu variant deyildi. Çıxış yolu istehlakı stimullaşdırmaqda idi. Beləcə vəziyyət o dərəcədə gülünc həddə çatdı ki, insanlara faydasız işlər qarşılığında real pullar verilirdi, sadəcə ona görə ki, onların nəsə almağa pulları olsun. Misal üçün, quyu qazıb dərhal da onu doldurmaq kimi işlər. Hər halda bu, işə yaradı və dirçəlmiş istehlak istehsalı da oyatdı. Bunun ardınca isə iqtisadiyyat dərsliklərinə yenidən əl gəzdirildi və yeni formul ön plana çıxdı: “tələb təklifi müəyyənləşdirir” 1 . Digər sözlərlə desək, istehlak cəmiyyəti bu sadəcə sənə sırınan malları aldığın cəmiyyət deyil, bu elə cəmiyyətdir ki, orada lazımsız malların sırınması iqtisadi zərurətdir, çünki əks halda istehsal artımı olmayacaq və növbəti iqtisadi böhran baş verəcək.
26 №1 Fevral 2014 Marksdan bir neçə söz İstehlak kultunun anlaşılmasına Karl Marksdan başlamaq lazımdır. Marks göstərir ki, kapitalizmdə istehlak psixologiyasının obyektiv əsası yadlaşmış əmək və
hərəkətləri formasını alır. İnsanın idarə etməli olduğu şeylər onun özünü idarə edir. Əmtəə dünyasının bu fetişist xarakteri əmtəəni əmələ gətirən əməyin özünəməxsus ictimai xarakteri ilə əlaqədardır. Əşyalaşmış əməyin canlı əmək üzərindəki hakimiyyətinin nəticəsi kimi əmtəə fetişizmi əməyin yadlaşması ilə bilavasitə əlaqəlidir. Kapitalizmdə əşyalar insan üzərində hakimdirlər, onu istismar obyektinə çevirirlər və vampir kimi ondan izafi dəyəri soraraq öz əmək prosesindən və əməyinin nəticəsindən yadlaşdırırlar. Baxmayaraq ki, biz insanlar başqa planetlərə peyklər göndərməyi, öz məqsədlərimiz üçün böyük enerjilərdən istifadə etməyi, bir sözlə təbiəti ram etməyi öyrənmişik, bizim öz ictimai varlığımıza münasibətimiz hələ də hardasa “kollektiv şüursuzluq” səviyyəsində qalıb. Müasir kapitalizmdəki təbiət üzərində hakim olan insan əslində öz əşyalarının quludur. *** Marks yazır ki, “İlk baxışdan əmtəə çox sadə və bayağı əşya kimi görünür. Amma onun analizi göstərir ki, o necə metafizik incəliklər və teoloji hiyləgərliklərlə zəngindir.” Aydın məsələdir ki, stul üzərində oturmaq, avtomobil bir nöqtədən digərinə hərəkət etmək üçündür. Amma insanın ehtiyaclarından yaranan təbii xüsusiyyətlərindən başqa, əmtəənin “mistik xüsusiyyətləri” də var. Müdirin stulu ilə işçinin stulu bir deyil, mahiyyətcə eyni olsalar belə. Rols Roys bəzi xarakteristikalarına görə BMW- dən üstün ola bilər, amma insanları az hallarda texniki xüsusiyyətlər maraqlandırır. Burada məsələ prestijdədir. İnsanlar bir-birilərini malik olduqları əşyaların dəyərinə görə qiymətləndirir, elə iş axtarırlar ki, onlara daha çox istehlak etmək imkanı versin. Hazırdırlar xoşlarına gəlməyən işlə məşğul olsunlar, asudə vaxtlarını və sağlamlıqlarını itirsinlər, təki istədikləri əşyalara sahib olsunlar. İnsan əməyinin məhsulları elə onların öz nəzərlərində fövqəladə güc qazanır. Hakimiyyət vermək, zülm etmək, xoşbəxtlik və sevgi bəxş etmək, istismar etmək və gəlir əldə etmək kimi. 27 İstehlak kultu və yadlaşma “İnsan əmtəəyə çevrilib və öz həyatına uğurlu yatırıma ehtiyacı olan kapital kimi baxır. Əgər bu, onda uğurlu alınsa deməli onun həyatının mənası var, alınmasa o uğursuzdur. Onun dəyərini insani keyfiyyətləri yox tələb müəyyənləşdirir” (Erix Fromm. “Sağlam cəmiyyət”) Marksdan bu yana çox şey dəyişdi. İfrat istehlak problemi İkinci Dünya Müharibəsindən sonra ciddi müzakirə mövzusuna çevrildi. Erix Fromm “Sahib olmaq, yoxsa Mövcud olmaq” kitabında yazır ki: “Bəşəriyyət Adəmdən bu yana hələ bu cür istehlak kultu ilə rastlaşmamışdı. Həvvanın cənnət bağında yediyi alma indi mövcud olan daima artan və mənasız istehlakçılıqla müqayisədə məsumluqdur.” İstehlak obyektləri təkcə qida və əşyalar deyil, mədəniyyəti, incəsənəti də istehlak etmək olar. Beləcə guya kütlələrin ehtiyaclarını ödəyən əslində isə sadəcə kütləyə sırınan müxtəlif istehsal istiqamətləri yarandı. İstehlak kultu reklam və manipulyasiyaların köməyi ilə, müasir modelyerlər, tanınmış “şəxsiyyətlər”in dəstəyi ilə möhkəmləndi. Həlledici məsələ bu idi ki, istehlak etmək üçün insanların öncə istehlak etmək istəyi olmalıdır. Kapitalist üçün istehlak etmək istəyini dəyərə hətta həyat məqsədinə çevirmək elə də çətin bir şey deyildi. Beləcə istehlak kultu yarandı. Fromm “Sağlam cəmiyyət” əsərində yazır ki, biz əşyaları sahib olmaq üçün əldə edirik. Sındırmaq qorxusu ilə heç vaxt istifadə etmədiyimiz bahalı yemək servisi, büllur vaza yaxud çoxotaqlı boş malikanə, lazımsız maşınlar və s. bu tip istifadə olunmayan sahib olduğumuz əşyalar. Ancaq sahib olma həzzi üçün istehlak daha çox XIX əsrə aid idi, bizim dövrümüzdə insanlar saxlamaq üçün yox, daha çox istifadə üçün nəzərdə tutulmuş əşyalar alırlar, baxmayaraq ki, bu hal yenə vəziyyəti dəyişmir. Maşın, soyuducu, televizor təkcə həqiqi ehtiyac üçün lazım deyil, həm də görünüş və prestij üçün lazımdır. Onlar öz sahiblərinə müəyyən status verirlər. Biz dadsız ve qidalı olmayan çörəyi ağ və təzə olduğu üçün yeyirik, çünki o, bizim təsəvvürümüzdə bolluq və üstünlüklə əlaqələnir. Biz real məhsulla əlaqəni itirib faktiki olaraq öz təxəyyülümüzün məhsulunu yeyirik. Bizim zövqümüz, hiss üzvlərimiz istehlak aktında iştirak etmirlər. 28 №1 Fevral 2014 Biz yarlık içirik. Coca-Cola şüşəsi ilə birgə içki içən yaraşıqlı oğlan və qızın reklam şəklini içirik. “Həyatın ləzzəti” devizini və məşhur amerikan vərdişini içirik. ***
Bizim istehlak üsulumuz mütləq olaraq ona gətirir ki, biz heç vaxt razı qalmırıq və doymuruq, çünki istehlakçı bizim əsl özümüz deyil, real şəxsiyyətimiz deyil. Burada çatdırılmaq istənilən o deyil ki, insanın mədəni inkişafı ilə əlaqədar onun istehlak tələbatları arta bilməz, daha yaxşı qidalanmaq, ona estetik zövq verən əşyalara, kitablara və s. ehtiyacı ola bilməz. Əlbəttə bunların baş verməsi təbiidir. Ancaq bizim qarşısıalınmaz istehlak etmək həvəsimiz insanın təbii ehtiyacları ilə əlaqəni itirib. Başlanğıcda kütləvi istehlak insanların bütün tələbatlarını ödəyəcək daha xoşbəxt həyat vəd edirdisə, istehlak məqsədə yəni xoşbəxtliyə çatmaq üçün vasitə idisə, indi istehlak özü məqsədə çevrilib. Bu bir növ bizi öz təsiri altına salan asılılıq kimidir. Hər bir insan çalışır ki, digərində hansısa ehtiyac hissini oyatsın və onu yeni tip asılılığa salsın. Hazırki insan hədsiz miqdarda əşya almaq tilsiminin altındadır, xüsusən də yeni əşya. O istehlakçı aclığını hiss edir. Alıcılıq və istehlak aktı sağlam məntiqə zidd olan məcburi məqsədə çevrilib, ən ali məqsədə. Hər kəs bazarda ən son peyda olan hansısa texniki yeniliyi almağı xəyal edir və bu xəyalla müqayisədə istifadə olunacaq əşyadan alınacaq əsl həzz ikinci plana keçir. Fromm yazir ki, “Əgər müasir insanın cənnət haqqında əsl təsəvvürlərini deməyə cəsarəti çatsaydı, təsvir olunacaq mənzərə yəqin ki, içərisi hər cür texniki yeniliklərlə dolu olan dünyanın ən böyük univermağı olardı. Həmin
29 adamsa içərisində bütün bunları almağa yetəcək qədər pul olan kisə ilə birgə.” Hazırki istehlak cəmiyyətinin keçən əsrdəkindən əsas fərqi odur ki, bugünkü insan keçən əsrin insanı kimi malik olmaqdan daha əvvəlki kimi həzz almır. O yeniliyi xoşlayır, hər şeyin yenisini. Və aldığı əşyanı da daha yenisi çıxan kimi dəyişməyə hazırdır. Yadlaşmış münasibət təkcə əşyaların istehlakına və istifadə- sinə aid deyil, o daha genişdir və bizim boş vaxtımızın istifadəsinə belə təsir edir. Yadlaşmış isteh- lakçı insan idman oyunlarını, filmləri, qəzetləri, jurnalları, ki- tabları, təbiət mənzərələrini belə əşyalarla olduğu kimi abstrakt və yadlaşmış formada istehlak edir. O, heç nədə aktiv iştirak et- mir, nəyə sahib olmaq və ondan həzz almaq mümkündürsə, onu mənimsəmək istəyir. Faktiki ola- raq o, öz boş vaxtının belə əsl sahibi deyil. Sistem özü onun boş vaxtını bölüşdürür, əşyaların istehlakında olduğu kimi. İnsanın zövqü manipulyasiya obyektidir . Onun eşitmək istədiyi, görmək istədiyi hər şeyi istehlak sənayesi müəyyən edir. Həzzin dəyəri bazardakı uğurundan asılıdır. Heç bir başqa insani ölçülər bunu müəyyən etmir. Sənin üçün nəyin daha zövqlü ola biləcəyini bazar müəyyən edir. Normada insan kitab oxuyanda, peyzajla maraqlananda, dostları ilə ünsiyyətdə olanda və s. yaradıcı proseslərdə dəyişir. Yadlaşmış formada zövq alan insan isə dəyişmir, onun yalnız nə etdiyi barədə xatirələri qalır. Fromm yazır ki, “Fotoaparatlı turist dünyaya yadlaşmış münasibətin parlaq
30 №1 Fevral 2014 nümunəsidir.” Daimi şəkil çəkmək prosesində o özü faktiki heç nə görmür, görən fotoaparatdır. Kamera onun əvəzinə görür, turistə qalan həzz isə xatirələri və çəkdiyi şəkillərdir. Hansılar ki, onun ala biləcəyi, ancaq almadığı həzləri əvəz edir. “Kodak”ın reklam devizində deyildiyi kimi, “Siz düyməni sıxırsız, qalanını biz edirik.”
Kütləvi mədəniyyətin ənənəvi mədəniyyətə münasibəti dəbin əşyalara münasibəti kimidir. Yəni necə ki, dəbin əsasında əşyaların köhnəlməsi durur, kütləvi mədəniyyətin də əsasında ənənəvi dəyərlərin köhnəlməsi durur. Kütləvi mədəniyyət başlanğıcda müvəqqəti istifadə üçün yaradılır. O işarələrin dəyişdiyi mühitdir. Onun imperativi istehlakçı-insan üçün aktuallıq, müasirlik, funksional yararlılıq tələbidir. Kommunikasiya vasitələrinin inkişafı insan ünsiyyətindəki simvolik əsasın itirilməsinə səbəb olur. Əsl canlı mədəniyətin yerinə məzmunu olmayan mənasız işarələrin rituallaşması gəlir. Hər bir “mədəni” insan üçün mütləq olan bu tip işarələr minimumu formalaşır. Bu minimumu Jan Bodriyar “ən kiçik ümumi mədəniyyət” hesab edir. Və bu minimum kütləvi şüurda “mədəni vətəndaşın şəhadətnaməsi” rolunu oynayır. ***
Pop-art ikili məna daşıyır – o, həm istehlak cəmiyyətinin məhsuludur, həm də onun mexanizminin ifadəsi. O, görünən reallığı təsvir edərkən sistemin işarələrindən kənara çıxa bilmir. Pop-art səmimi ola bilər, həqiqi ehtirasın, coşqunun, ilhamın nəticəsi ola bilər, ancaq bununla yanaşı o öz yaradıcısının belə dərk etmədiyi obyektiv statusundan xilas ola bilməz. O, başlanğıcdan kommersiya məqsədi daşıdığı üçün heç vaxt insana tam çatmır. Həmçinin insan özü də ona münasibətdə istehlakçı kimi çıxış etməyə məhkumdur. Kütləvi informasiya vasitələri (KİV) – istehlak cəmiyyətinin totalitar xarakterini əks etdirir və onu möhkəmləndirir. Bu totalitarizmin məğzi hadisələri homogenləşdirməsində, bununla da istehlakçının nəzərində onu eynihüquqlu etməsindədir. KİV dünyanın canlı məzmununu ondan təkcə hadisələri götürərək məhv edir. Bodriyara görə, reallığa bu cür münasibətilə KİV doğruluq yaxud yanlışlıq kateqoriyası olmayan “neoreallığı” formalaşdırır. Reklamların da yaranmasında
31 iştirak etdiyi “neoreallıq” “psevdohadisələrdən” ibarətdir. Reklam öz məzmununun doğruluğunu analizə çağırmır, reklam ona inam tələb edir. İstehlak cəmiyyəti bədən kultunu yaradır və bununla da təkcə dünyanın yox həm də insanın fetişləşdirilməsini təmin edir. O insanı öz bədənini manipulyasiya etməyə, ondan sosial fərqləri aradan qaldırmaq yaxud daha da qabartma aləti kimi istifadə etməyə məcbur edir. Ənənəvi gözəllik, erotiklik anlayışları funksiyalarla əvəz olunur və istehlak qabiliyyətinin bir maddəsi hesab olunur. Bədən ruhun sadələşmiş analoquna çevrilir, onu “tapmaq”, “kəşf etmək”, “dərk etmək” və “xilas etmək” lazımdır. O müasir mifologiyanın obyektinə çevrilir və məzmunca artıq material deyil. Bədən – istehlak obyektidir. Sahibindən başqa onu dəb jurnalları və tibb istehlak edir. Onunla əlaqəli olan seksuallıq anlayışı da verilmiş standartların çərçivəsinə salınır və kommersiyalaşır, istehsal sisteminin elementinə çevrilir.
Hər kəs eşitmiş olar ki, müasir cəmiyyət istehlakçı yetişdirir. Amma eyni zamanda kimlərinsə xüsusi olaraq bu işlə məşğul olduğunu görmürük: valideynlər öz övladlarına qarşısına çıxan hər şeyi almağı öyrətmirlər, dövlət istehlaka həvəsləndirmə proqramları həyata keçirmir, sahibkar üçün alış-verişdən uzaq vaxtında nə işlə məşğul olduğunun ümumiyyətlə əhəmiyyəti yoxdur, onların işi satışı artırmaq üçün öz mallarının reklamıdır. İstənilən sahibkar üçün alıcı lazımdır, dövlət üçün sahibkarlığa mane olmaq sərf etmir, valideynlərin isə ümumiyyətlə çox da vecinə deyil. Nəticədə valideynlər övladlarını öz nümunələrində böyüdürlər, dövlət istehlak prosesinə müdaxilə etmir, istehlakçının yetişdirilməsi isə təbii, qarşısıalınmaz sosial-iqtisadi prosesə çevrilir. İstehlak cəmiyyəti insandan bir şey istəyir – O, sadəcə “ye”sin. Dayanmadan, sözün bütün mənalarında. İşləsin və qazandığı pullarla “ye”sin. Komputer oyunları oynasın, yeni paltarlar, telefonlar, maşınlar və s. alsın. Sadəcə işləsin və alsın. Nəticədə o baş verir ki, insan ətrafdakı hər şeyə istehlakçı gözüylə baxır. Hətta insana belə. İstehlakçı insan ətrafdakı insanlardan ancaq istifadə edə biləcəklərini görür, digərlərini isə ümumiyyətlə görmür. Qadın seksual tələbatları ödəmə vasitəsidir, valideynlər maddi kömək üçün müraciət yeri. O özünə qarşı da belə münasibəti normal hesab
32 №1 Fevral 2014 edir. İstehlak cəmiyyətində insanın bütün həyatı daha çox istehlak etmək üçün özünü, əməyini, qısa həyatının müəyyən dövrünü satmaqdan ibarət olur. Nəticədə mədəni- insani keyfiyyətlər ümumiyyətlə formalaşmır və pulun mövcudluğundan asılı olan canlı yaranır. O tamamilə tək və köməksiz qalır. Çarəsiz halda hansısa dini, siyasi sektalara qoşulur, hansıların ki, yalnız adında mənəviyyat yaxud siyasət olur. Bu yadlaşmış insanın həyatına məna qatmaq cəhdidir. Müasir kütləvi istehlak cəmiyyətini istehlak dərəcəsinə və miqyasına görə nisbi də olsa bir neçə istehlakçı siniflərə ayırmaq olar: Elita, Orta sinif, Marjinallar. Elit istehlak o deməkdir ki, eksklüziv və bahalı mallar alınır. Çox vaxt bunlar kütləvi istehsal olunmayan, nadir materiallardan hazırlanmış və əl işi sayılan mallardır. Bu elitar istehlakçılar iri kapitalistlər və bu tip digər varlılardır. “Orta sinif” elə dırnaqcıq arasında olan həmin “orta sinif”dir. Bu istehlak növündə bahalı mallar və xidmətlər mütəmadi olaraq kreditlərin köməyilə istehlak olunur. Qərb ölkələrində bu sinif kütləvi istehlak cəmiyyətinin əsasını təşkil edir və elitanın əsas gəlir mənbəyidir. 33 Marjinallar istehlak cəmiyyətinin ən aşağı sinfidir. Bura pensionerlər, bəzi prestijli sayılmayan peşə sahibləri və s. aiddir. Əslində marjinallar bütün kulturalarda cəmiyyətə nəzərən özünü müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkən kəsim sayılır. Onlar istənilən sinfə aid ola bilərlər və sadəcə az istehlak etmələrilə fərqlənirlər. ***
Amma bunlardan əlavə də istehlakçı qruplar var, çünki bu yuxarıdakı bölgü nisbidir. Misal üçün özlərini elita hesab edən, bahalı klublara gedən, kütləvi istehsal üçün nəzərdə tutulmuş dəbli paltarlar geyinib atalarının maşınlarını sürənlər. Bu istehlakçı tiplərini qeyd etməkdə məqsədim özünün nə dərəcədə istehlakçı olduğunu bilmək istəyənlərə kömək etməkdir. Çünki biz bu sistemin içindəyik və bu totalitar təsirə qarşı müqavimət göstərmək elə də asan iş deyil. Amma buna hər şeydə olduğu kimi öz yerini müəyyənləşdirməklə başlamaq olar.
İstehlak cəmiyyətinin tənqidi bəlkə də kiməsə hansısa mənasız fəlsəfi söhbətlər kimi gələ bilər. Çünki içində olduğumuz problemi tam başa düşmək və ən əsası bunu qəbul etmək hər adam üçün asan deyil. Amma yuxarıda qeyd etdiyimiz məsələlərdən başqa istehlak cəmiyyəti birbaşa sizin sağlamlığınız üçün təhlükədir. Oniomaniya – qarşısıalınmaz nəsə almaq istəyidir. Alınan malın lazımlılığına və sonrakı nəticəyə əhəmiyyət vermədən. Sadə dildə bu asılılıq şopinqolizm yaxud şopoqolizm adlanır. Psixiatriyada bu xəstəlik sarışan fikirlər hesab olunur və obsessiv-kompulsiv pozğunluqlara aid olunur. Termin kimi tibbə ilk dəfə XIX əsrin sonları məhşur alman psixiatrı Emil Krepelin tərəfindən daxil olunub. Alimlərin fikrincə oniomaniya heç də alkoqolizm, narkomaniya və s. kimi problemlərdən geridə qalan xəstəlik deyil. İnkişaf etmiş ölkələrdə əhalinin 20 faizindən çoxu bu xəstəlikdən əziyyət çəkir və bu rəqəm getdikcə artmaqdadır. Almaniyada 2008-ci ildə aparılan elmi araşdırma nəticəsində məlum olmuşdur ki, 800 min alman “şopinq” asılılığından əziyyət çəkir. Xəstəliyin əsas simptomları: impulsiv daimi nəsə almaq istəyi, istədiyi əşyanı ala bilmədikdə əhvalının korlanması, sistematik olaraq stresdən xilas olmaq üçün yeni nəsə əldə etmək və bununla da müvəqqəti surroqat xoşbəxtlik hissi ilə rahatlıq tapmaq, daim yeni aldığı
34 №1 Fevral 2014 əşyanı müzakirə etmək və mütəmadi olaraq ticarət mərkəzlərinə baş çəkmədikdə apatiya hissinin olmasıdır. Nəticədə isə bütün bu istəklərin yerinə yetməməsi psixi pozuntulara xüsusən də aqressiya, autoaqressiya, depressiya, davamlı yuxu pozğunluqları və nevrozlara səbəb olur. Psixi pozuntular isə damar distoniyası, arterial hipertenziya, immunmüqavimətin zəifləməsi və mütəmadi baş ağrıları kimi somatik problemlərə yol açır. Bundan başqa maqnit rezonans tomoqrafiya (MRT) ilə aparılan təcrübələr zamanı müəyyən olunmuşdur ki, oniomaniya zamanı beynin məntiqi təfəkkürə cavabdeh hissələrinin fəaliyyətində əhəmiyyətli dərəcədə zəifləmə müşahidə olunur. Odur ki, özünüzü qoruyun. Qeydlər: Yüklə 9,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|