MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

Faydalı qazıntıların yeraltı istehsalı zamanı 

pozulmuş sahələrin rekultivasiyası 

Faydalı qazıntıların yeraltı üsulla çıxarılması  əsasən yer səthinin çökməsi və ərazinin qeyri filiz layları ilə 

çirklənməsi şəklində pozulur. Səthin çökməsi dərinliyə görə müxtəlif ola bilər (kiçik çökəklikdən və muldaşəkil-

li qırışıq çökəklikdən, dərinliyi bir neçə 10 metr olan iri uçquna qədər), bu faydalı qazıntının yerləşmə şəraitin-

dən asılıdır. 

Şaxtalardan çıxan boş süxurların (terrikonlar) tərkibində bir sıra toksik elementlər olur, onlar həmçinin yük-

sək potensial münbitliyə də malik olur və gələcəkdə bitki yetişdirmək üçün yararlı ola bilər. Bəzi terrikonlarda 

isə 30-40 (50) il keçdikdən sonra təbii bitki örtüyü bitməsi prosesi başlayır. Donbasda terrikonların 86%-i bitki 

örtüyündən məhrumdur, 10%-də qismən, 4%-də isə bitki örtüyü yaxşı inkişaf etmişdir. 

Təcrübələr göstərir ki, yüksək turşuluğu (pH=3,0-4,0) olan terrikonlarda ağ akasiya, ağ tut, qarağat, lələkağa-

cı və kanada qovağı özünü daha dözümlü göstərir. 

Əkin quyularına gübrə verdikdə  ağac və kolların inkişafını sürətləndirir. Terrikonlarda eroziya prosesinin 

qarşısını almaq üçün ağac və kol bitkilərindən başqa ot səpini  də təklif olunur. 

Şəhər  ərazisində  və yaşayış  məntəqələrinin yaxınlığında yeraltı qazıntılarından pozulmuş sahələrdə idman 

qurğuları, su hövzələri, parklar, yaşayış və sənaye tikintiləri yaradılır. 

---

 

243

Şaxta tullantıları yamaclarının yaşıllaşdırılmasında münbit torpaqla yanaşı xırdalanmış torf, kompost da veri-

lir. Tullantı yamaclarda kövşən (saman) verilməsi də təcrübədən keçirilir (1 ha-ya 2-4 ton). Kövşən çürüdükdən 

sonra ora ağac və kol cinslərinin çilingləri basdırılır. 

Almaniyada 500-dən artıq köhnə terrikonlar mövcuddur. Burada ən çox meşəsalma rekultivasiyasından isti-

fadə olunur. Burada həmçinin stadionlar, su hövzələri, ayaq  xizəyi  sürmək üçün təpələr yaradılır. Rekultivasiya 

olunmuş ərazilərdən rekreasiya məqsədilə istifadə olunur. 

İngiltərədə yeraltı tullantılar olan ərazi yaşayış, sənaye və digər tikililərlə yanaşı idman qurğuları və parklar 

altında istifadə edilir. Terrikonların materialından yol salma işlərində və yeraltı qazıntılar zamanı  çökən sahələ-

rin doldurulmasında geniş istifadə olunur.