MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

14.12. Kənd təsərrüfatına yararsız yamaclarda  

qərzəkli ağac cinslərindən bağların salınması 

Respublikamızın dağətəyi zonası rayonlarında kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi üçün yararsız olan 

eroziyaya uğramış geniş ərazilər mövcuddur. Vaxtilə meşə ilə örtülmüş və ya kənd təsərrüfatında istifadə edilən 

bu yamaclar təsərrüfatsızlıq nəticəsində güclü eroziya prosesinə  məruz qalmış, barsız-bəhrəsiz sahələrə 

çevrilmişdir. Bu yamaclarda bağlar, meşə-bağlar salaraq onları  kənd təsərrüfatı dövriyyəsinə qaytarmaq 

dövrümüzün  ən mühüm problemlərindən biri olan ərzaq proqramının həyata keçirilməsində  əsas ehtiyat 

mənbəyi sayılır. 

Terraslarda bağlar salmaq üzrə ilk təcrübələr 1968-ci ildə Dəvəçi rayonunda meylliyi 20-35

0

 olan orta və 

şiddətli dərəcədə eroziyaya uğramış yamaclarda aparılmışdır. Ərazinin iqlimi əsasən yayı quraq keçən mülayim-

isti yarımsəhra və quru bozqır iqlim tipinə aiddir. Havanın orta illik temperaturu 12,5

0

-dir. İlin ən soyuq ayında 

(yanvar) havanın orta temperaturu 0-3

0

, ən isti (iyul) ayında isə 24,3

0

 olur. Yay aylarında bəzən havanın mütləq 

maksimum temperaturu 41

0

-dən yüksək olur. Bəzi hallarda havanın mütləq minimum temperaturu -18

0

-yə enir. 

Yanvar ayında temperatur 5-2

0

, iyul ayında isə 28-32

0

 arasında olur. Havanın orta nisbi rütubətliyi 76% olub il 

ərzində 64-84% arasında dəyişir. Yağıntının illik miqdarı 30 mm-dir. Ərazidə yağıntı  əsasən payız fəslində 

düşür.  

Təcrübə sahəsində  təbii halda ağac və kol cinsləri yoxdur. Ərazinin Siyəzən şəhəri ilə Gilgilçay arasında 

olan sahəsində  tək-tək qaramıx və göyəm koluna təsadüf edilir. Ot örtüyü əsasən yovşan və efemerlərdən 

ibarətdir.  

Zəngilan rayonunda təcrübə işləri aparılan ərazinin təbii şəraiti Dəvəçi rayonu sahəsindən xeyli fərqlənir. 

Ərazi qışı quraq, mülayim, yayı isti keçən iqlimi ilə səciyyələnir. Burada havanın orta illik temperaturu 13,3

0

-

dir. Havanın orta temperaturu yanvarda – 1,0

0

, iyulda isə 25,3

0

-dir. Yay aylarında havanın mütləq maksimum 

temperaturu 41

0

-dək yüksəlir. Havanın mütləq minimum temperaturu -21

0

-dən aşağı düşür. Havanın orta illik 

nisbi rütubətliyi 66% olub, 50-80% arasında dəyişir. Yağıntının illik miqdarı 467 mm-dir, onun ən çox hissəsi 

yaz fəslinin axırına düşür, bu, ağac bitkisinin inkişafına müsbət təsir göstərir.  

Zəngilan rayonunda terraslarda təcrübə aparılan ərazinin şimal-şərq hissəsində bozqırlaşmış  qəhvəyi dağ-

meşə torpağı olub nisbətən qalındır. Vaxtilə bu yamaclarda palıd meşələri olmuşdur. Hazırda ərazidə kol şəklini 

almış  tək-tək palıd, itburnu, qaratikan kolları bitir. Sahə qorunduğu üçün kolşəkilli palıdlar tədricən ağac 

formasını alır.  

Şamaxı rayonunda təcrübə işləri dəniz səviyyəsindən 850-950 m yüksəkliklərdə orta və  şiddətli dərəcədə 

eroziyaya məruz qalmış, meylliyi 20-30

0

 olan yamacların şimal-şərq və cənub hissələrində aparılmışdır. Ərazidə 

---

 

313

havanın orta illik temperaturu 11,1

0

-dir. Yay aylarında bəzən havanın mütləq maksimum temperaturu 38

0

-dək 

qalxır. Qışda bəzən havanın mütləq minimum temperaturu -14-20

0

-dək aşağı düşür. Havanın orta illik nisbi 

rütubəti 71% olub, il ərzində 50-86% arasında dəyişir. Yağıntının illik miqdarı 500-600 mm olur. Ərazidə 

yağıntı  əsasən yaz və payız fəsillərində düşür. Təcrübə aparılan sahənin torpağı bozqırlaşmış  qəhvəyi-dağ 

torpağıdır. Sahədə kollardan ən çox itburnu, göyəm, murdarça, yemişan, böyürtkan yayılmışdır. Bəzən 

iydəyarpaq armud, dağdağan və palıd ağaclarına təsadüf olunur.  

Təcrübələr göstərdi ki, eroziyaya uğramış  kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün yararsız sayılan yamaclarda 

düzəldilmiş terraslarda qərzəkli bitkilərin yetişdirilməsi yaxşı  nəticə verir. Bu məqsədlə terraslar yamacın 

meylliyindən asılı olaraq müxtəlif üsullarla hazırlanır.  

Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında apardığımız, həmçinin digər mövcud tədqiqatların nəticələri göstərdi 

ki, meylliyi 8-14

0

 olan yamaclarda təkrar  şumlama, 14-18

0

 olan sahələrdə plantaj, 18-40

0

-lik yamaclarda isə 

buldozerlə düzəldilən terraslar daha effektli olur.  

Təkrar şumlama üsulu ilə terraslar düzəltdikdə əvvəlcə yamacda horizontallar üzrə xətlər çəkilir. Sonra isə 

adi 4 və ya 5 gövdəli kotanla çəkilən xətlər boyu dəfələrlə birtərəfli şumlama aparılır. Şumlama yamacda terras-

lar alınana qədər davam etdirilir. Qərzəkli ağac cinslərindən 2 cərgəli bağ salmaq üçün yaradılan terrasların eni 

6-6,5 m olmalıdır.  

Plantaj üsulu ilə terras düzəltdikdə sahə nivelirlənir, terrasların yeri müəyyən edilir. Sonra yamacın yuxarı 

hissəsindən başlayaraq plantaj kotanı ilə birtərəfli şumlama aparmaqla torpaq çevrilir və eni 5-5,5 m olan zolaq-

lar yaradılır. Kotanın ilk gedişində şumun dərinliyi - 20, ikincidə – 40, üçüncüdə  - 50, sonrakı gedişlərində 70-

80 sm-ə çatdırılır. Zolaqlar arasında 80-100 sm enində  şumlanmamış zolaqlar çaxlanılır. Belə zolaqlar yağış 

sularının və yuyulmanın qarşısını alır. 

Şumlanmış zolaqlarda yamacın yuxarısından başlayaraq qreyderlə terras yatağı düzəldilir. Qreyderin 4-5  

gedişindən sonra terras yatağı başa gəlir.  

Yamacın meylliyi 15-18

0

-dən çox olarsa, təkrar şumlama və plantaj üsulu ilə terras düzəltmək mümkün ol-

mur. Bu zaman buldozerlə terraslar düzəldilir. Dəvəçi, Şamaxı və Zəngilan rayonlarında püstə və badam bağları 

salmaq üçün bu üsuldan istifadə olunmuşdur. Terras düzəldərkən D-492-A universal buldozerindən,  VNİİLM 

konstruksiyası əsasında yaradılmış T-4 markalı və ya Orta Asiya ETMTİ-nin konstruksiyası ilə düzəldilən TR-

2A markalı terrasdüzəldənlərdən istifadə edilir. Qabaqca terras düzəldilən sahədə torpağın qalınlığı və daşlılıq 

dərəcəsi müəyyən edilir, sonra terras açılan yerlər nivelir vasitəsilə nişanlanır və  mıxçalarla qeyd olunur. 

Maşınla terras düzəldənin yaxşı görməsi üçün mıxçaların boyu 1-1,2 m olmalıdır. Terrasların açılmasına 

yamacın yuxarı hissəsindən başlanır. Terrasın yatağı tökmə  və  kəsmə hissələrə ayrılır. Yatağın 60%-i kəsmə, 

40%-i isə tökmə torpaq hissəsindən ibarət olur. Düzəldilmiş terras yatağına çalalar əllə, yaxud da YNY-100 

markalı maşınla qazılır. Çalaların dərinliyi əkilən bitkinin və ya səpilən toxumun iriliyindən asılı olaraq müxtəlif 

olmalıdır.  

Çəkilən terrasların eni 4 m-dən 6 m-ə  qədər olub, uzunluğu yamacın relyefindən asılı olaraq 600-800 m 

təşkil edir. Hazırlanan sxemlərə  əsasən terraslarda püstə, badam, qoz, eldar şamı, eləcə  də digər ağac və kol 

bitkiləri əkilmişdir. Püstə toxumla, badam toxum və şitillə, eldar şamı və digər cinslər isə şitillə əkilmişdir.