MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

H.Ə.Əliyev «Həyəcan təbili» kitabında yazır «Meşə, su, var-dövlət, bolluq deməkdir.  Ərazisinin 25-

30%-i meşə ilə örtülü olan bir ölkədə heç vaxt quraqlıq təhlükəsi yaranmaz, tarlalardan daim sabit və 

yüksək məhsul götürülər. Elə buna görə  də respublikamızda meşələrin sahəsini genişləndirməyə böyük 

ehtiyac var». (səh.25). Meşə planetin biosferində və  onun atmosferinin tərkibində gedən təbii proseslərin ni-

zamlanmasında sabitləşdirici funksiyanı yerinə yetirir. 

Hərtərəfli əhəmiyyətinə baxmayaraq bütün dünyada meşələr məhv edilərək kənd təsərrüfatı bitkiləri və otlaq 

sahələrinə çevrilir, geniş ərazilərdə yanğınlara məruz qalır. Hazırda planetimizdə qlobal miqyasda meşəsizləş-

dirmə baş verir. Meşələrin məhv edilməsi lokal, regional və qlobal səviyyələrdə iqlimin dəyişməsinə, bitki örtü-

yünün və heyvanat aləminin bioloji müxtəlifliyinə neqativ təsir göstərir. Bu haqda xüsusi bölmələrdə ətraflı mə-

lumat verilir. 

 

Meşənin rekreasiya istifadəsi 

Bir çox meşə massivləri, xüsusilə şəhərlər, qəsəbələr ətrafı meşə sahələri kütləvi istirahət yerlərinə çevrilmiş-

dir. Meşənin rekreasiya məqsədilə istifadəsi cəmiyyətin resurs potensialının yüksəldilməsində böyük əhəmiyyət 

kəsb edir. Təbiət qoynunda istirahət, işçi gərginliyinin aradan qaldırılması, fiziki yükün sağlamlaşdırılması insa-

nın iş qabiliyyətinə müsbət təsir göstərir. Lakin bu yerlərdə istirahətçilərin getdikcə çoxalması təbiətə ekoloji zə-

rər yetirir.  Meşə ərazilərində rekreasiya yükü artaraq meşənin keyfiyyət vəziyyətinin pisləşməsinə, bəzi halda 

onun tam deqradasiyasına səbəb olur. Şəhərətrafı meşələrin sanitar-gigiyena, suqoruyucu, torpaqqoruyucu funk-

siyası aşağı düşür. Onun estetik qiyməti itir. 

Meşəyə turistlər  (ağacları, kolları, ot örtüyünü pozur) və avtomobillər ziyan yetirir. Mexaniki təsir nəticəsin-

də torpaq bərkiyir, meşə otları zədələnir. 

Torpaq bərkidikdə ağac-kol bitki örtüyünün vəziyyəti deqradasiyaya uğrayır, ağacların qidalanması pisləşir, 

belə ki,  sahələrdə torpaq quru, çökək yerlərdə isə çox rütubətli olur. Qidalanmanın pisləşməsi ağacları zəiflədir, 

 

264

böyümə və inkişafını ləngidir. Torpağın bərkiməsi onun strukturunu pozur, məsaməliyini azaldır, torpaq mikro-

orqanizmlərinin həyat fəaliyyətini pisləşdirir. 

Meşədə göbələk, çiçək və giləmeyvələrin  yığılması bir sıra bitki növlərinin bərpasını pozur.  Səs-küy quşları 

və məməli heyvanları qorxudur, onların normal nəsil verməsinə maneçilik törədir. Ağac-kolların budaqlarının 

qırılması, ağac gövdələrinin çapılması və başqa mexaniki zədələmə ağacların həşərat ziyanvericilərilə xəstəliyə 

yoluxmasına şərait yaradır. 

Meşədə belə vəziyyətin alınmaması üçün rekreasiya yükü  həddi müəyyən edilmişdir. Rekreasiya yükünü 

təhlükəsiz, təhlükəli, kritik və fəlakətli kriterlərə bölmək olar. 

Təhlükəsiz yükdə  təbii kompleksdə  bərpa olunmamaq dəyişikliyi baş vermir. Ekosistemin bərpa olunması 

gücü itirilmir. Rekreasiya yükünün həddi ekosistemi davamlılıq hüdudunda saxlayır. Təbii kompleks davamlılıq 

hüdudunu keçdikdə rekreasiya yükü təhlükəli (qorxulu) sayılır, kritik yük zamanı bitki qruplaşmalarında pozul-

ma gedir. Fəlakətli yük zamanı təbii komponentlər və onların tərkib hissələri arasında əlaqə pozulur. 

Özünün spesifik strukturu və morfoloji vahidləri arasında qarşılıqlı  əlaqə xarakteri ilə fərqlənən təbii kop-

lekslərin (ekosistemlərin) müxtəlif tipləri xarici təsirlərə, o cümlədən rekreasiya yükünə müxtəlif reaksiya göstə-

rir. Ona görə də bir ekosistem tipi üçün təhlükəli olmayan rekreasiya yükü digərinə kritik ola bilər. 

Rekreasiya zonasında meşə təsərrüfatının əsas vəzifəsi meşəçilik tədbirləri (landşaft əkinləri yaratmaq, sani-

tar qırma, ağaclığın rekonstruksiyası və b.) ilə yanaşı, həm də çıxış yolları salmaq, piyada cığırları və turist mar-

şrutları çəkmək, istirahət yerləri, idman meydançaları, avtomobil dayanacaqları düzəltmək və s yerinə yetirilmə-

lidir. Rekreasiya yükü normaları təyin edərək əhalinin gəlişinə reqlament qoymaq, meşədə gəzinti qaydalarını 

izah etmək, onu pozanlara qarşı məsuliyyət təyin etmək. 

 

 

265

13.2. Dünya meşələri 

Həzırda yer səthinin üçdə bir hissəsini meşəliklər tutmuşdur. Bunlar müxtəlif iqlim, relyef və torpaq şəraitin-

də yayılmışdır. Mövcud məlumatlara əsasən meşələrin sahəsi vaxtilə daha çox olmuşdur. Sonralar dünyanın bir 

çox yerlərində olan meşə sahələri başdan-başa qırılmış, yandırılmış, kənd  təsərrüfatı bitkiləri yetişdirmək üçün 

istifadə edilmiş və tədricən sıradan çıxmışdır. Bir sıra dağ və düzən meşələri intensiv otarılaraq məhv edilmiş-

dir. Bütün bunlar son 500 ildə dünya meşələrinin  

3

2

 hissəsinin, bəzi ölkələrin meşələrinin  isə tamamilə yoxa 

çıxmasına səbəb olmuşdur. 

Tropik meşələrin 40 faizi məhv edilmişdir. 1978-ci ildə Moskvada keçirilən Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə 

Şurasının Baş Məclisinin materiallarına əsasən dünyanın qalan tropik meşələrinin hər dəqiqədə 20 hektarı məhv 

edilir. Alimlərin fikrincə Kiçik Asiya, İndoneziya və Filippin meşələri əsrin sonunadək çox çətin qala bilər. Tək-

cə ABŞ-ın hərbi bazalarının yerləşdirilməsi üçün burada 10 minlərlə hektar qoruq meşələri məhv edilmişdir. 

Meşələrin yox edilməsi dünyanın bir sıra ölkələrində su dövranının zəifləməsinə, onun mənbələrinin yoxa 

çıxmasına, torpaqların güclü eroziyaya uğramasına, geniş sahələrdə yarğanların əmələ gəlməsinə, quru küləklə-

rin əsməsinə səbəb olmuşdur. 

Meşələrin amansızcasına yox edilməsi, onun bərpası üzrə lazımi tədbirlərin həyata keçirilməməsi buradakı 

digər təbii sərvətlərin azalmasına və dağılmasına, şimal rayonlarında geniş bataqlıqların, cənub rayonlarında isə 

məsrəfsiz səhraların yaranmasına səbəb olmuşdur. 

F. Engels «Təbiətin dialektikası» əsərində yazır: təbiət üzərindəki qələbələrimizlə çox da öyünməyək. Hər 

bir belə qələbə üçün təbiət bizdən intiqam alır. Bu qələbələrdən hər biri, doğrudur, birinci növbədə bizim gözlə-

diyimiz nəticələri verir, lakin ikinci və üçüncü növbədə çox zaman birinci nəticələrin əhəmiyyətini puça çıxaran 

tamamilə başqa, gözlənilməz nəticələr verir. Əkin yeri əldə etmək üçün Mesopotamiyada, Yunanıstanda, Kiçik 

Asiyada və başqa yerlərdə meşələri qırıb ağacları kökündən çıxaran adamların heç yuxusuna da gəlmirdi ki, bu 

hərəkətləri ilə onlar həmin ölkələrin indiki viranələyinin əsasını qoymuşlar, çünki bu yerlərin meşələrini yox et-

məklə bərabər, rütubətin toplandığı mərkəzləri də yox etmişlər. Alp italyanları dağların şimal döşündə çox qayğı 

ilə qorunan iynəyarpaq meşələrini dağların cənub döşündə qırdıqları zaman bilmirdilər ki, bununla öz vilayətlə-

rinin uca dağlıq yerlərində maldarlığın kökünü kəsirlər; onlar əsla bilmirdilər ki, bununla öz dağ bulaqlarının su-

yunu qurudacaq və yağışlıq dövründə düzənliyə güclü sellər axacaqdır». (Engels 1966) 

Dünya meşələrinin ümumi sahəsi 3 milyard 30 milyon hektardır. Onun təqribən yarısı enliyarpaqlı ağac cins-

lərinin üstünlüyü ilə tropik qurşaqda, yarısı isə iynəyarpaqlı  ağac cinslərinin üstünlüyü ilə mülayim qurşaqda 

yerləşir. 

Hazırda dünyanın meşəlik dərəcəsi ümumi ərazinin 29 faizini  təşkil edir. Əhalinin sıxlığı və təbii şəraitdən 

asılı olaraq bu rəqəm qitələr üzrə kəskin fərqlənir. Avropanın meşəlik faizi (keçmiş SSRİ istisna olaraq) – 35,%; 

Şimali Amerika: Kanada və ABŞ – 38,8%, Cənubi Amerika – 42,6%, Afrika – 24%, Yaxın Şərq – 1,6%,  Uzaq Şərq 

– 44,7%-dir. Ölkələr arasında meşəlik faizi aşağıdakı kimi dəyişir: Finlandiya – 71%, İndoneziya – 63%, Yaponiya – 

59%, ABŞ - 33%, Fransa –20%, Çin – 9,9%, Avstraliya 4%-dir. Əhalinin meşə ilə təmin olunmasını göstərən rə-

qəm bir adama düşən meşəlik sahəsidir. Bütün dünyada bir adama 1,6 ha, keçmiş SSRİ-də 3,8 ha, Qərbi Avro-

pada – 0,3 ha, Asiyada – 0,4 ha, Cənubi Amerikada – 7,1 ha, Afrikada – 3,8 ha, Avstraliya və Okeaniyada  - 6,7 

ha-ya  bərabərdir. 

ABŞ-da hər adama 1,1, Fransada – 0,25, İngiltərədə – 0,03, Hindistanda  - 0,09 hektar meşə sahəsi düşür. 

 

13.3. Azərbaycanın bitki örtüyü 

Dağ relyefinin mürəkkəbliyi və güclü parçalanması, şaquli zonallıq, bununla əlaqədar torpaq və iqlim şəraiti-

nin müxtəlifliyi Azərbaycanda zəngin bitki örtüyünün yaranmasına səbəb olmuşdur. Bitki örtüyünün müxtəlifli-

yi və zənginliyi onun inkişafının mürəkkəb tarixə malik olması ilə də bağlıdır. Respublikamızın ayrı-ayrı hissə-

lərində bitki örtüyü müxtəlif dərəcədə üçüncü dövrün relikt növləri ilə daha da zənginləşmişdir. Bitki örtüyünün 

xarakteri və ayrı-ayrı bitki tiplərinin yayılması qanunauyğunluqlarının müəyyənləşdirilməsi insan fəaliyyətinin 

təsiri nəticəsində çətinləşmişdir. Respublikamızın ayrı-ayrı bölgələrində insan fəaliyyətinin bitki örtüyünə təsiri 

ən qədim dövrlərdən başlanmışdır.Bu təsir əsasən geniş düzən ərazilərdə və yamaclarda meşələrin yox edilməsi 

və yerində torpağın şumlanması, suvarılması, mal-qara otarılmasından ibarət olmuşdur. Meşələrin qırılması növ-

dəyişgənliyinə, meşə örtüyünün digər törəmə bitki tiplərilə əvəz olunmasına səbəb olmuşdur. Meşələrin yerində 

geniş  ərazilərdə  qədim dövrlərdən bozqır və  çəmən ot bitkilərinin formalaşması  bəzi tədqiqatçıları çaşdıraraq 

onları ilkin bitki örtüyü kimi qəbul edirlər. Lakin həmin  ərazilərin  müasir bitki örtüyü şaquli zonallığın 

ümumi sxeminə uyğun gəlmir. Bu uzun əsrlərdən bəri insan fəaliyyətinin intensiv təsiri altında ilkin bitki 

örtüyünün son dərəcə  dəyişməsi və bakirə bitki tiplərinin izlərinin belə, qalmaması ilə izah olunur. Buna 

Bozqır yaylada iberiya palıdı meşələrinin yerində formalaşan bozqırlar, bəzən yarımsəhralar, subalp şərq 

palıdı və tozağac meşələrinin çəmən və bozqırlarla əvəz olunmasını və s-ni misal göstərmək olar. 

Azərbaycanın bitki örtüyünün xarakterinə şumlama və mal-qara otarılması da çox böyük təsir göstərmişdir. 

Yamacların şumlanması bitki örtüyü ilə yanaşı torpaq örtüyünün də dağılmasına səbəb olmuşdur. Torpaq səthi 

 

266

yuyularaq ana süxur səthə çıxan sahələr bitki örtüyündən məhrum olmuş və ya orada qaya çəmənliyi , seyrək 

kserofit kollar əmələ gəlmişdir. 

Otarma insan fəaliyyətinin ən qədim növü olub bitki senozlarının bioloji müxtəlifliyinin tədricən çox yerdə tama-

milə dəyişməsinə gətirib çıxarmışdır. 

Respublikada əsas şaquli zonal bitki örtüyü tipləri aşağıdakılardır: yarımsəhra və səhra, bozqır, meşə-bozqır, su-

balp, alp və subnival. 

 

13.3.1. Yarımsəhra  və səhra bitki örtüyü 

Yarımsəhra və  səhra bitki senozları  respublikanın düzən  ərazilərində  dəniz səviyyəsindən başlayaraq 200-

500m hündürlüyə qədər, əsasən Xəzər sahilində, cənubi-şərqi Şirvanda, Mil, Muğan, Şirvan və Qarabağ düzlərin-

də, Ceyrançöldə, Qobustanda yayılmışdır. Naxçıvan MR ərazisində yarımsəhra bitkiləri 600-700 m-dən 1200-

1300m-dək rast gəlinir. İqlimin yüksək rütubətlik dərəcəsi və qrunt sularınn səthə yaxın yerləşməsilə əlaqədar Lən-

kəran ovalığında və Xaçmaz-Yalama regionunda meşələrin yayılması müstəsnalıq təşkil edir. Yarımsəhra zonasın-

da suvarma əkinçiliyi geniş yayıldığından təbii (ilkin) bitki örtüyünün sahəsi xeyli azalmışdır. Mövcud yarımsəhra 

örtüyü uzunmüddətli mal-qara otarılması nəticəsində öz ilkin vəziyyətini itirmişdir. Belə sahələr əsasən suvarılma-

yan və şumlanmayan sahələrdə qalmışdır. Bunlar əsasən bu və ya digər dərəcədə pozulmuş efemerli qarağanlıqlar-

dan və kəngizliklərdən ibarətdir. Onların tərkibinə kəvər, xostək, soğanaqlı qırtıc, yapon tonqalotu,  və taxıl otları 

qarışır. Təkrar şorlaşmaya məruz qalan və hazırda qış otlaqları kimi istifadə olunan sahələrdə torpağın duzluluq də-

rəcəsindən asılı olaraq qaraşoran, sarıbaş, xəzər şahsevdisi, çərən yayılmışdır. 

Dənizkənarı qumluqlarda sirkən, otsarmaşığı, dikyarpaq, qum yovşanı, qum göyçiçəyi, dəvətikanı və başqa 

otlar geniş yayılmışdır. Vaxtaşırı izafi rütubətlənən sahələrdə və bataqlıqlarda çil, çiyən, qamış bitir. 

 

13.3.2. Meşə-bozqır (arid seyrək meşələr) və  

bozqır bitki örtüyü 

Azərbaycanda arid-seyrək meşələrin qalıqlarına Bozqır yaylada (Açınohur öndağı), Həkəri, və Araz çayları-

nın aşağı axını yamaclarında (Laçın, Qubadlı, Zəngilan rayonlarında), Naxçıvan MR-də, Ellər  Oyuğu dağında, 

qismən Böyük Qafqazın şimali-şərq yamacında (Gilgilçay, Ataçay, Tıxçay hövzələrində), Şəmkir   çayın  aşağı 

axın dik yamaclarında və Qobustanda rast gəlinir. Məlum olduğu kimi, respublikamızın arid meşələr yaılan da-

ğətəyi zonasında qədim dövrlərdən bəri əhali əkinçilik və maldarlıqla rintensiv məşğul olmuşdur. Bununla əla-

qədar ilkin (bakirə) arid tipli meşə örtüyü burada kökündən antropogen dəyişikliyə uğramış, mövcud bitki for-

masiyaları əsasən törəmə, bozqır, kserofil  tiplidir. 

Arid meşələrinin əsas komponentləri  çoxmeyvəli ardıc (yuniperus polycarpos), kəsginiyli ardıc (y.foetidissi-

ma), saqqızağac (pistasia mutica), iberiya ağcaqayını, badam (amygdalus nairika, A.Fenzliana), iydəyarpaq ar-

mud, qafqaz dağdağanı,   Zəngilan rayonunda araz palıdı , Ellər Oyuğunda eldar şamı (Pinus eldarica) sayılır. 

Kserofit  kollardan qaratikan, acılıq, doqquzdon, topulqa, dovşanalması, pallas murdarçası, sarağan bitir.  

Arid meşələrinin deqradasiya prosesi yerin relyefindən, süxurlardan və antropogen təsirin intensivliyindən 

asılı olaraq müxtəlif istiqamətlərdə gedir. İnsan fəaliyyətinin güclü təsir göstərdiyi arid meşə sahələrinin yox 

edilməsi qaratikan,topulqa və s. kserofit kollardan ibarət müxtəlif  şiblək tiplərinin və yovşan yarımsəhrasının 

yaranmasına səbəb olur. 

Bozdağ ərazisində süxurlar çox kövrək duzlu gillərdən ibarət olan sahələrdə arid meşələrinin yerində səhranı 

xatırladan özünəməxsus friqana qrupları yaranır. Belə sahələrdə adətən qaratikana, saqqıza, dağdağana və iydə-

yarpaq armuda  rast gəlinmir. Ot örtüyü seyrək olub sahənin 5-10 faizini təşkil edir, əsasən yovşan, məryəm no-

xudu, süpürgəgülü, dəvətikanından  ibarət olur. Kol bitkiləri tək-tək və qrupla yayılır, tərkibinə  kəvər, acılıq, 

çox nadir hallarda tək-tək ardıc və sarağan daxil olur. Friqana qrupları çox dik güney yamaclarda və davamsız 

«axar» substratda yaranır.  

Belə  şəraitdə uzun davam edən eroziya prosesi nəticəsində sahə get-gedə hamarlanır və müəyyən dövrdən 

sonra friqana tək-tək gəvən və qaratikan bitən yovşan yarımsəhrasına çevrilir. Bu proses ən çox Kür-Araz ova-

lığına keçid hissəsində müşahidə olunur. 

Kiçik Qafqazın cənub-şərq yamacında dağətəyi zonasında (Həkəriçay hövzəsində) dəniz səthindən 300-

600m yüksəklikdə meşəsi yox edilmiş sahələrdə əsasən friqana, 600-800(1000)m yüksəklikdə isə kserofil tipli 

şiblək qrupları formalaşmışdır. Yamacın baxarından, dikliyindən və insanın təsir intensivliyindən asılı olaraq bu 

iki şiblək  tipi bir-birilə qarışa bilər. 

Araz, Bəsit və Oxçuçayları hövzələrində  şibləklərin fonunda tək-tək saqqızağac, dağdağan, iydəyarpaq ar-

mud və küləkdən qorunmuş dərələrdə çinar da bitir. Cəbrayıl rayonunda İncəçay və Cələbilər çayı hövzəsində 

yovşan yarımsəhrası fonunda tək-tək saqqızağaca təsadüf edilir. Belə yarımsəhra 15-20 km enində qurşaq yara-

daraq dəniz səthindən 600m-dən yuxarı olan ərazidə kserofil şibləklərlə  əvəz olunur. Belə  şiblək tipi 600-

800(1000)m hündürlükdə xüsusi qurşaq əmələ gətirir. Kserofil şibləklərin fonunda saqqızağac, iydəyarpaq ar-

mud, ardıc və dağdağanın mövcudluğu şibləklərin arid meşələrinin yox edildikdən sonra əmələ gəlməsini və tö-

rəmə tipli bitki qrupu olmasını təsdiq edir. Apardığımız elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsi göstərir ki, vaxtilə, insan 

 

267

əməyinin təsirinə məruz qalmamışdan Bozqır yaylanın ərazisi onun bəzi yerində  seyrək arid meşələrlə, bəzi ye-

rində isə sıx meşələrlə örtülü olmuşdur. Bunu yayla ərazisinin müxtəlif yerlərində ağac və meşə qalıqları sübut 

edir. Burada meşə qalıqlarının bu və ya digər dərəcədə qalmasına təsir göstərən əsas amil relyef sayılmalıdır. 

Yaylanın cənubunda Türyançay və  Qanıx çayları ətrafında sıx parçalanmış relyef şəraitində az-çox öz təbii ha-

lını saxlamış seyrək saqqız - ardıc meşələrinə rast gəlinir. Vaxtilə ardıc meşələri bu ərazidə geniş areala malik 

olmuş və antropogen amillərin təsiri nəticəsində sıradan çıxmışdır. İndi isə bu meşələrə kiçik massivlər şəklində 

keçilməz relyefli əlçatmaz dərə yamaclarında rast gəlmək olar. 

Tədqiqat işləri göstərdi ki, vaxtilə yayla ərazisində(Oğuz, Qəbələ, İsmayıllı rayonları) dəniz səviyyəsindən 

500-1000m yüksəklikdə quzey yamaclarda yayılan palıd meşələri hazırda əkin və biçənək sahələrində tək-tək 

yaşı ötmüş möhtəşəm palıd ağacları şəklində qalmışdır. Palıd meşələrinin qalıqlarına ayrı-ayrı kiçik sahələrdə 

cavan ağaclar şəklində də rast gəlmək olar. Belə meşəliklər dəfələrlə balta və mal-qara ağzından çımışdır. Belə 

sahələrdə palıd ağacları kollaşır, bəzən isə sürünən şəkil alır. Ona digər az qiymətli ağac və kollardan dəmirqara, 

qaratikan, sumax və s. qarışmağa başlayır. Beləliklə, uzun müddət davam edən insan fəaliyyəti nəticəsində palıd 

meşələri törəmə tipli kolluqlarla və nəhayət, bozqırlarla əvəz olunur. Palıd meşəsi yox edilən sahələrdə qarati-

kan kolluqları daha geniş yayılmışdır. Belə sahələrdə tək-tək iydəyarpaq armud, saqqızağac və dağdağana rast 

gəlmək olar. Bunlar sonradan əmələ gələn törəmə ağac cinsləridir. 

Ümumiyyətlə, qaratikan kolluqlarını, hemikserofil və kserofil tipli şibləkləri insan fəaliyyətinin  təsiri nəticə-

sində meşənin son deqradasiya mərhələsi hesab etmək olar. Bu kollar daşdayan və dovşantopalı bozqır otları ilə 

kompleks bitki örtüyü yaradır, lakin aralarında daim mübarizə gedir. Bozqır ot bitkiləri sıx və möhkəm kök sis-

temi yaradaraq ağac və kol cinslərinin əmələ gəlməsinə və inkişafına əngəl törədir. qaratikan isə özünün kölgəli 

çətri ilə ot bitkilərini sıxışdıraraq  altında meşə mühiti yaradır və eyni zamanda torpağın bərpa olunmasına kö-

mək edir. Mal-qara ağzı çatmayan yerlərdə (qaratikanın çətri altında) müxtəlif ağac və kol bitkilərinin cücərməsi 

üçün şərait yaradır. 

Sübut edilmişdir ki, ilkin qaratikanlıq ola bilməz. O, yalnız meşə yox edilən yerlərdə yaranır. Ona görə də 

qaratikan kollarını keçmişdə həmin ərazidə meşə olmasını təsdiq edən dəlil saymaq mümkündür.  

Böyük Qafqazın cənub yamacında hemikserofil tipli şibləklərin xarakterik massivləri onun şərq qurtaraca-

ğında – Pirsaatçay hövzəsində yayılmışdır. Burada dəniz səthindən 1000-1200m yüksəklikdə iberiya palıdı me-

şəsi yox edilmiş dik yamaclarda  hemikserofil şibləklər qaratikan, ardıc, doqquzdon, iydəyarpaq armud, dovşa-

nalmasından təşkil olunmuşdur. Bu kol növləri çox vaxt qarışıq halda bitir. Onlardan biri, əksər halda  qaratikan 

qruplaşmada hakimlik edir. 

Kiçik Qafqazda qaratikan şibləkləri xüsusi bitki qurşağı yaradır, bu kolluqları iberiya palıdı meşələrinin an-

tropogen deqradasiyasının son mərhələsi hesab etmək olar. 

Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacında –İsmayıllı və Şamaxı  rayonlarının aşağı dağ-meşə qurşağında və Ki-

kik Qafqazın orta dağ qurşağında – Gədəbəy və Daşkəsən rayonlarında meşəsizləşdirilmiş ərazilərdə taxılotu – 

müxtəlifotlu, daşdayanlı, dovşantopallı bozqırlar formalaşmışlar. Tədqiqatçıların əksəriyyəti – Şimali Qafqazda 

Y.V.  Şivvers (1953). Cənubi Qafqazda – A.A. Qrossheym (1948), A.A.Troisski (1934), Gürcüstanda – V.Z. 

Qulisaşvili (1964), Azərbaycanda Q.Ş. Məmmədov, M.Y. Xəlilov(2002) mövcud bozqırların yaranmasını meşə 

örtüyünün yox edilməsilə izah edirlər. Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda bozqırların meşə zonasında, 

yəni introzonal yayılması bunu bir daha təsdiq edir. 

 

13.3.3. MEŞƏ ÖRTÜYÜ  

Respublikamızın meşə örtüyü haqqında hərtərəfli geniş  məlumatla oxucu «Azərbaycanın meşələ-

ri»(Məmmədov, Xəlilov 2002) kitabında tanış ola bilər. Aşağıda meşələrimiz haqqında qısa məlumat veri-

lir. 

Dünyanın digər regionlarına nisbətən respublikamız az meşəli sayılır. Ümumi ərazimizin yalnız 10%-i 

meşə ilə örtülüdür, yəni hər adam başına 0,14 ha meşə düşür. Lakin meşələrimiz ağac, kol və heyvanat alə-

mi ilə olduqca zəngindir. Burada 450-dən çox yabanı ağac və kol növü bitir, onların 70-i endem növ olub 

respublikamızdan  başqa dünyanın heç bir yerində  təbii halda bitmir. Qeyd edək ki, hələ yaxın keçmişdə 

respublikamızın bitki və heyvanat aləmi olduqca zəngin olmuşdur. Bir sıra bitki və heyvan növlərinin kökü 

kəsilərək adları flora və faunamızdan silinmişdir. Bir çox qiymətli ağac cinslərindən ibarət meşələrin sahəsi xey-

li azalmışdır. Keçən əsrdə qoz, palıd, və digər qiymətli ağac cinsləri bəzi rayonlarda başdan-başa kəsilərək baha 

qiymətlə xaricə satılmış, əkinçilik və maldarlığın inkişafı ilə əlaqədar olaraq geniş meşə sahələri məhv edilmişdir. 

Hazırda bəzi ağac və kol növləri - dəmirağac, azatağac, qaraçöhrə, ipək akasiyası, ayıfındığı, araz palıdı, şərq çinarı, 

Xəzər lələyi, meşə üzümü, adi nar, adi xurma,(qafqaz xurması ), söyüdyarpaq armud və s. adları «Qırmızı kitaba» sa-

lınmış, onların mühafizəsi və artırılması üzrə tədbirlər irəli sürülmüşdür.  

 

13.3.4. Meşəlik faizi  

Meşəlik faizi ərazinin meşə ilə örtülmə  dərəcəsi olub meşə ilə örtülü sahənin ümumi sahəyə (məs. 

respublikanın, meşə  təsərrüfatının və s.) nisbəti ilə  təyin olunur; faizlə ifadə olunur. Respublikanın ayrı-ayrı 

 

268

rayonlarında fiziki-coğrafi, iqlim və torpaq şəraitindən asılı olaraq meşəlik faizi müxtəlifdir. Meşəlik faizinin 

dinamikası insanın təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri altında gedir.  

Meşələr respublikanın  ərazisində qeyri-bərabər paylanmışdır. Meşənin  əsas hissəsi (90%) dağ 

yamaclarında, az hissəsi (10%) isə düzəndə yerləşir. Meşə ilə örtülü sahənin 40%-i Böyük Qafqazda, 33%-i 

Kiçik Qafqazda və 17%-i Talışda yayılmışdır.  

Ən yüksək meşəlik faizi (40%-dən çox) ilə Böyük Qafqazın cənub makroyamacı rayonları (Balakən, Zaqa-

tala, Oğuz, Qəbələ, İsmayıllı), Qarabağın dağlıq hissəsi (Ağdərə və Xankəndi rayonları) və qismən Talış (Astara 

rayonu) xarakterikdir. Orta meşəlik faizi (20-40%) ilə  səciyyələnən  ərazilər Böyük Qafqazda (Şəki, Quba 

rayonları), Kiçik Qafqazda (Gədəbəy, Daşkəsən, Kəlbəcər və Laçın rayonları) və Talışda (Lerik, Masallı 

rayonları) yerləşir. Orta meşəlik faizindən aşağı olan (10-20%) ərazilər Kiçik Qafqazın qərb rayonları (Qazax və 

Tovuz) üçün səciyyəvidir. Aşağı meşəlik faizinə (1,1-10%) Dəvəçi, Şamaxı, Şəmkir, Xocavənd rayonları aiddir.  

Naxçıvan respublikası, Ceyrançöl, Qobustan, Cəbrayıl və Füzuli rayonları, Abşeron yarımadası, həmçinin 

alp çəmənləri demək olar ki, meşəsizdir (meşəlik faizi – 1-dən azdır).  

Respublikanın düzən hissəsində də meşələr qeyri-bərabər paylanmışdır. Nisbətən meşəli massivlər Ağstafa 

rayonunda (Qarayazı meşəsi), Xaçmaz rayonunda (Yalama meşəsi) yerləşir. 1,1-5 meşəlik faizinə malik olan 

tuqay meşəsi sahələri Yevlax, Bərdə, Ağdaş  və  Ağcabədi rayonlarında yerləşir. Kür-Araz ovalığının qalan 

hissəsi demək olar ki, meşəsizdir (meşəlik faizi 1-ə qədər).  

Optimal və yüksək meşəlik faizi ətraf mühitin ekoloji baxımdan sağlamlaşmasına daha müsbət təsir 

göstərir.  

Alimlərin tədqiqatları sübut edir ki, əhalinin ən az ölüm hadisəsi meşəlik faizi 50%-dən yuxarı olan rayon-

larda müşahidə olunur. Ərazinin meşəlik faizini 15-dən 70%-ə  qədər artırdıqda  əhalinin müxtəlif xəstəliklərə 

məruz qalması 3 dəfə azalmışdır.  

Meşəli rayonlarda çöl (bozqır) rayonlarına nisbətən nəfəs orqanları  və ankoloji xəstəliklərin səviyyəsi çox 

aşağı, əsəb-psixi xəstəlikləri isə 2 dəfə az olur.