MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

ipəksarıyanın iki fazası – sürfə və kəpənəklər halında olub nəinki palıd ağaclarında, hətta digər ağac növlərinin 

də (vələs, ağcaqayın, göyrüş və s.) yarpaqlarını yeyirdilər. Ancaq nədənsə sürfələr fıstıq ağaclarında müşahidə 

olunmurdu. Lakin kəpənəklər fıstığın da gövdəsində yumurta qoyur. Bəzi ağaclar demək olar ki, tamamilə 

çılpaqlaşmışdı (yarpaqsızlaşmışdı). Dəyişən ipəksarıyanın sürfələri ziyanvericilərin 80-90%-ni təşkil edirdi. 

Bundan başqa həlqəvi ipəksarıyan, qızılqarın kəpənək və palıd ipəksarıyanın sürfələrinə də rast gəlinirdi.  

2004-cü ildə ziyanverici həşəratlar Şamaxı, İsmayıllı və digər rayonların meşələrinə də böyük ziyan vurdu. 

Biz Qubanın meşələrində olarkən ziyanverici həşəratlara rast gəlmədik. Onu da qeyd edək ki, həşəratlar il 

ərzində iki nəsil verir.  

Ziyanvericilərə qarşı mübarizə məqsədilə respublikanın Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi həşəratların 

sürfələrini yığaraq və  kəpənəklərin yumurtalarını  ağacların gövdələrindən qazıyaraq yandırdılar. Lakin belə 

mübarizə üsulları geniş meşə ərazilərində heç bir nəticə verə bilməzdi və vermədi də. Hazırda meşələrimizdə 

ağacların gövdələrində  kəpənəklərin milyonlarla yumurtaları mövcuddur və yazda sürfələrin yeni «partlayışı» 

gözlənilir.  

Palıd ağaclarında olan ziyanvericilər və  xəstəliklər hazırda respublikamızın meşələri üçün böyük təhlükə 

yaradır. Əgər bunun qarşısı vaxtında alınmazsa biz meşələrimizin 30 faizindən çoxunu itirmək qorxusu altında 

qalmış oluruq. Odur ki, təxirə salınmadan palıd meşələrində meşə-patoloji yoxlama işləri aparılmalı, 

ziyanvericilərin və  xəstəliklərin mənbəyini müəyyənləşdirməli, orada sanitar qırmaları, digər meşə  təsərrüfatı 

tədbirləri həyata keçirməli, bioloji və kimyəvi mübarizə üsullarından istifadə etməlidir.  

Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, 2004-cü ildə Bakı  şəhəri və  şəhərətrafı rayonların yaşıllıqlarında və 

bağlarında ağacların yarpaqlarının bükülməsi, saralması müşahidə olundu. Buna amerika ağ  kəpənəyinin 

sürfələrinin geniş yayılması  səbəb oldu. Təbiəti mühafizə  işçilərinin başçılığı ilə  məktəbliləri və digər 

vətəndaşları  səfərbər edib sürfələri vaxtında (kəpənək fazasına keçməmiş) toplayaraq məhv etmək yolu ilə 

həşəratların nəslini kəsmək olardı, lakin buna əməl olunmadı. 

 

Qafqaz vələsi meşələri 

Azərbaycanda vələs meşələri bütün dağ sistemlərində yayılmışdır.Ona həmçinin Lənkəran və Samur-Dəvə-

çi düzənliyində və Qanıx-Həftəran vadisində rast gəlinir. Vələs fıstığa yaxındır, lakin fıstıq vələsə nisbətən çox 

kölgəsevər və çox rütubətsevərdir. Ona görə vələs həm sırf, həm də palıd və fıstıqla qarışıq meşəliklər yaradır. 

Vələsin  Böyük və Kiçik Qafqazın bütün yüksəklik qurşaqlarında rütubətli iqlim şəraitində bir çox sahələrdə 

başdan-başa örtük əmələ  gətirməsi, həmçinin meşənin yuxarı sərhədinə kimi qalxması, Samur-Dəvəçi düzənli-

yində (Yalama meşəsi), dəniz səviyyəsinə qədər enməsi bu ağac növünün geniş iqlim amplitudu şəraitində ya-

yılmasını təsdiq edir.  

Kiçik Qafqazın cənub-şərq yamacında Həkəriçay hövzəsində iqlimin nisbətən quru olması ilə əlaqədar fıstı-

ğa rast gəlinmir. Burada vələs meşələri  orta dağ-meşə qurşağında əsasən yamacların şimal baxarlarında münbit 

karbonatlı meşə torpaqlarında yayılmışdır. 

Böyük və Kiçik Qafqazda, həmçinin Talış dağlarında törəmə tipli sırf vələs meşələri də yayılmışdır. Belə 

meşələrin əmələ gəlməsi qarışıq fıstıq-vələs və palıd-vələs meşələrinə antropogen amilin təsirilə əlaqədardır. 

Yuxarıda   göstərilən üç ağac cinsinin(şərq fıstığı və 4 palıd növünün (iberiya, şərq, şabalıdyarpaq, uzunsap-

laq palıd) və qafqaz vələsinin üstünlük təşkil etdiyi meşələr respublikamızın meşə ilə örtülü ümumi sahəsinin 

87%-i qədərdir, yerdə qalan 13% meşə ilə örtülü ərazi kiçik sahələrdə ardıc növləri, qovaq növləri, tozağac, də-

mirağac, cökə, ağcaqayın növləri, qoz, şabalıd, cökə üstünlük təşkil edən meşələrin payına düşür. 

Bir çox ağac cinsləri (yalanqoz, qaraçöhrə, adi xurma, qarmaqvarı şam, ayıfındığı, ipək akasiyası, azatağac 

və b.) isə ya olduqca kiçik sahələrdə meşəlikdə üstünlük təşkil edir, yaxud ağaclığın tərkibinə qarışır. 

Göstərilən ağac növləri haqqında geniş məlumatı «Azərbaycanın meşələri» (Məmmədov, Xəlilov, 2002) kitabın-

da almaq olar. 

 

13.4. Meşəsizləşdirmə qlobal  ekoloji  problemdir 

 «Meşəsizləşdirmə» termini dünya ədəbiyyatına son onilliklərdə daxil olmuş və hazırda geniş işlənir. BMT-

nin ekoloji proqramı «Jynep» – in işlərində meşəsizləşdirmə insan fəaliyyəti və ya təbii səbəblərdən müəyyən 

ərazidə meşənin sıradan çıxması və ya başqa təsərrüfat tipi istifadəsinə keçməsi kimi ifadə olunur. 

İnsan həyata qədəm qoyduqdan sonra ilk dəfə istifadə etdiyi təbii resurslardan biri meşə olmuşdur. Qədim 

tayfa və icmalar vəhşi heyvanları ovlarkən dövri olaraq meşə yanğınları törətmişlər. Neolit dövründə aqrar tə-

sərrüfata keçərkən tarla və otlaq sahəsi əldə etmək məqsədilə də meşələri yandırmışlar. Balta icad olunduqdan 

 

274

sonra meşə və kolluqlar kəsilib, yandırılaraq  şumlanmışdır. Sonralar yanacaq və xammal kimi istifadə edən sə-

naye və mexanikləşdirilmiş nəqliyyat vasitələri, həmçinin oduncaq hazırlanması və daşınması, yolların salınma-

sı insanın meşə landşaftlarına əsas təsir formaları olmuşdur. 

Rütubətli tropik meşələrin antropogen dəyişilməsi tədricən olmuşdur. Rütubətli tropik meşələr zonasında ilk 

dəfə insanlar cənubi – şərqi Asiya və Okeaniyada 25 – 40 min il əvvəl, Amazoniyada 10 min il əvvəl, Afrikada 

3 min il əvvəl, sonralar isə Yeni Zenlandiya və Madaqaskarda  məskunlaşmışlar . Bütün hallarda ovçuluq və ər-

zaq toplamaq ilə məşğul olan tayfalar meşələrin vəziyyətinə cüzi təsir göstərmiş və meşələr antpropogen dəyişil-

məyə az məruz qalmışdır. 

Qeyd edək ki, tropik meşələr Yerin fitokütləsinin üzvi maddələrinin 40 % - ni, onların məhsuldarlığı planetin 

biotasının 22 % - ni , bütün meşələrin isə 58 % - ni təşkil edir. Son 200 ildə tropik zonada plantasiyalı kənd tə-

sərrüfatı inkişaf edərək şəkər qamışı, tütün, kofe, kakao, çay, kauçuk, kokos və yağlı palmalar yetişdirilir . İkinci 

Vətən müharibəsindən sonra uzun, düz və bərk oduncaq çeşidlərinə tələbat artaraq müasir texnoloji metodlarla 

istismar olunmağa başlandı. 1950 – ci ildən başlayaraq tropik meşələrin ixracı 16 dəfə artdı. Bununla yanaşı bu 

zonada əhalinin məskunlaşması və artımı meşələrin deqradasiyasına və meşəsizləşməyə zəmin yaratdı . İldə 11 

– 20 mln ha tropik meşə yoxa çıxır, bəzi mənbələrdə bu rəqəm 13.7 – 15.5 miliyon ha göstərilir.  

BMT-nin  ərzaq, kənd təsərrüfatı  və  sənayenin inkişaf etdirilməsi məsələləri ilə  məşğul olan xüsusi təsisat 

FAO – nun məlumatlarına əsasən tropik ölkələrdə ildə 114 min km

3

 meşə qırılır və ya yandırılır.( cədvəl 13.1).  

                                                                                                                        Cədvəl 13.1.  

 

Tropik ölkələrdə oduncaqdan istifadə (1987 – ci il) 

 

Р еэион

ъям и

м лн м

3

923

810

88

113

12

10

26

14

39

89

241

90

74

86

391

259

1460

348

1701

430

м лн м

3

м лн м

3

%

%

Фярди  истифадя

Енержи  истещсалы

Асийа

Африка

Африка

Латын  Ам ерикасы

 

Bəzi  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdə  ( məs . Malaziya , Tailand, İndoneziya, Filippin, Nigeriya , Kosta – 

Rike  və b . ) meşələrin  sahəsinin  azalması  çox  sürətlə  gedir . 

Filippində meşə sərvətləri fəlakət  halına  çatmışdır. 100  il  əvvəl  burada  meşə  örtüyü  16  mln . ha olmuşdur 

, indi  isə  cəmi  900  min  ha  qalmışdır. Bakirə ( ilkin ) cəngəllik  meşələri  cəmi  22 %  təşkil  edir. Alimlərin  fi-

kirincə  normal  ekoloji  balansı  saxlamaq  üçün  Filippində  meşə  ilə  örtülü  sahə  54 % olmuşdur. Lakin  hazırda  

burada  saatda 25 ha meşə məhv edilir, meşələrin  qırılıb  satılması  bu  sürətlə  davam  edərsə  30  ildən  sonra  bu-

rada  axırıncı  ağac  kəsiləcəkdir. 

Vyetnamda  meşə  sərvətləri  ölkənin  20 % - nə  qədərini  örtür, lakin  50  il  əvvəl  burada  meşə  ilə  örtülü  

sahə  50 % - dən  çox  olmuşdur. 

Ekvatorial  zonada  antropogen  landşaftların  genişlənməsində  yolların  salınması    aparıcı  rol  oynayır. 

Məs, 1950 – ci  ildə  Belem – Braziliya  avtomobil  yolu  tikiləndən  sonra  yola  bitişik  ərazilərdə  2 mln – dan  

çox  adam  məskən  salmışdır . Braziliyada  əlavə  yollar  əsas  yollara  perpentikulyar  80  km – ə  qədər  meşə-

nin  dərinliklərinə  doğru  yönəlmişdir.  Sonra  ərazi  yola çıxan 100 ha – lıq sahələrə bölünür. 

 

 

275

 

Şəkil 13.6. Meşələrin qırılmasının nəticəsi 

(Məmmədov, Suravegina, 2000) 

Amazoniyada  meşənin  azalmasının  başqa  faktorlarından  bəndlərin  və  su  anbarlarının  tikilməsi  və  fay-

dalı  qazıntıların  (qızıl, dəmir, qalay )  emalını  göstərmək  olar . 

Tropik  meşələrin  təbii  vəziyyətindən  daha  çox  gəlir  əldə  etmək  olar. Belə  ki, meyvə, giləmeyvə, dər-

man  bitkiləri, kauçuk  və  digər  məhsulları  toplamaqla  oduncaqdan  gələn  gəlirdən  daha  çox  gəlir  götür-

mək  olar  və  bu  zaman  meşə  örtüyü  də  olduğu  kimi  qalar.  

Tropik meşələrin  məhv edilməsi ekoloji cəhətdən təhlükəli olub cinayət  sayılmalıdır. Hazırki  vəziyyə-

tində  də  meşələr ekosferin  vəziyyətini  sabit  saxlamaqda  mühüm  rol  oynayır . Qeyd  edək  ki, bir  sərvəti  

digəri  ilə  əvəz  etmək  olar, lakin  tropik  meşələrin  ekosistem  funksiyası  əvəzedilməzdir . Tropik  meşələ-

rin  strategiyası  onların  bəşəriyyətin  var – dövləti  kimi  qiymətləndirilməlidir . Avropada  meşəsizləşdirmə  

XIII  əsrdən  başlayaraq  sürətlə  getmişdir . Əkinçilik  dövrünə  kimi  burada  meşə  ilə  örtülü  sahə  70 – 80 %  

olmuşdur .  

Rusiyada  hər  il  18 mln ha  meşə  qırılır . Çox  vaxt  qırma  zamanı  cavan  ağaclar, cücərtilər  də  məhv  

edilir, torpaq  örtüyü  pozulur . Belə  hal  ən  çox  meşəqırma  texnikasında  çoxəməliyyatlı  aqreqatlardan  isti-

fadə  etdikdə  baş  verir .  

İldə  milyon  ha – dan  artıq  meşələr  zərərli  sənaye  tullantılarının  təsirilə  zədələnir  və  ya  məhv  edilir . 

Kola  yarımadasında  ildə  1 km

2    

 sürətilə  meşə  məhv  edilir. Burada  Monçeqor  nikel  kombinatının  atmos-

ferə  buraxdığı  kükürd  2  oksid  və  ağır  metalların  təsiri  nəticəsində  məhv  olan  iynəyarpaqlıların  hüdudu  

Finlandiya  sərhədinə  yaxınlaşır .  

1995 – 1997 – ci  illərdə  Leninqrad  vilayətində  meşələr  intensiv  qırılmışdır.  Gün   ərzində    oduncaqla  

yüklənmiş  60  treyler  Torfyanovka  sərhəd  punktundan  keçərək  Finlandiyaya  yola  salınır . Meşənin  başdan 

– başa  qırılması  Kareliya  boynunun  səhraya  çevrilməsi  təhlükəsini  yaradır .  

Meşə yanğınları nəticəsində də meşəsizləşdirmə gedir. 97 %  yanğın hadisəsi insanın təsiri ucundan baş ve-

rir, yalnız 3 %-i təbii  hadisələrlə bağlıdır . 

Mülayim enliyin bir sıra inkişaf etmiş ölkələrində, məsələn, Qərbi və Mərkəzi Avropada meşələrin sahəsi bir 

qədər artsa  da  xəstəliyə ( zədələnməyə )  tutulmuş  ağaclıqlar  çoxalmışdır . Belə  ki, Almaniyada  1983 – cü  

ildən  1989 – cu  ilədək  zədələnmiş  meşələr  24.7 % - dən  37.8 % - ə  çatmışdır, onların  14.4 %- i  orta  və  

güclü  dərəcədə  zədələnməyə  məruz  qalmışdır. Qərbi  və  Mərkəzi  Avropada  zədələnmiş  meşələrin  sahəsi 

38 % -ə  çatır .Meşələrin  zədələnməsində  hakim  rolu  atmosferin  çirklənməsi, turşulu  yağışlar  oynamışdır .  

Çin və Vyetnamda  meşəsalma  işlərilə  əlaqədar  meşələrin  sahəsi  hər  il  1 – 2.5 % - artır.  

Lakin  planetimizdə  qlobal  meşəsizləşdirmə  meylinin  artması  davam  etməkdədir.  

 

13.5. Azərbaycanda  meşəsizləşdirmənin  problemləri 

Azərbaycanda  meşəsizləşdirmənin  dəqiq  başlanğıc tarixi  məlum  deyildir, onu  arxiv ( xəritə ) materialla-

rından  da  arayıb  tapmaq  qeyri  mümkündür . Lakin  ehtimal  etmək  olar  ki , beş  əsr  öncə  respublikamızın  

meşəlik  faizi 40 – 50  % - dən  aşağı  olmamışdır.  

N.H.Axundovun (1982) əldə etdiyi tarixi sənədlərə  əsasən indiki Gədəbəy rayonu ərazisində olan meşələr 

1865-ci ildən 1883-cü ilədək Simens qardaşlarının Gədəbəy və Qalakənd misəridən zavodları üçün geniş miq-

yasda qırılmışdır. Bu zavodların hər biri ildə 40000 pud mis hasil edirdi. Gədəbəy mis zavodu 1871-1882-ci il-

lər ərzində 21,4 min kub sajın (1 sajın 2,34 m-ə bərabər uzunluq ölçüsüdür) odun və 4,4 milyon pud ağac kömü-

rü işlətmişdir. Məlumatlara əsasən Simens qardaşlarının misəridən zavodları üçün ayrılan meşədə ildə 5000 kub 

sajın əvəzinə 5 dəfə artıq, yəni 15000 kub sajın ağac qırılmışdır. 

Meşəsizləşdirmə  ilk  öncə yaşayış  üçün  daha  əlverişli  olan  və  çox  insan  məskunlaşan  düzən  ərazilərin-

dən  başlanılmışdır. Aşağıda  ayrı – ayrı  düzən  regionlarında  meşəsizləşdirmənin  istiqamətləri  haqda  məlu-

mat  verilir . 

Qanıx – Həftəran  vadisi hələ  üçüncü  dövr  ərəfəsində  başdan – başa  Kolxida – Hirkan  tipli  meşələrlə  

örtülü  olmuşdur . Sonralar  iqlimin  dəfələrlə  kəsgin  dəyişməsi  nəticəsində  yeni  meşə  landşaft  tipləri  bir – 

birini  əvəz  etmişdir .  

Hələ  yaxın  keçmişə  qədər  Qanıx – Həftəran  vadisi bütövlüklə  meşə  ilə  örtülü  olmuşdur . Burada  insa-

nın  məskunlaşması , yaşayış  məntəqələri , yolların  salınması  və  müxtəlif  istiqamətli  təsərrüfat  fəaliyyətinin  

nəticəsində  meşə  örtüyünün  yerində  müxtəlif  antropogen  landşaft  tipləri  yaranmışdır . Bizim  dövrümüzə  

bu  meşələrdən  kiçik  sahələr  gəlib  çatmışdır. Burada  düzən  və  çayqırağı  meşə « ləkələri »  tez – tez  kənd  

təsərrüfatı  sahələrilə (tütün, taxıl  sahələri , meyvə, şabalıd, qoz, fındıq  bağları), yaşayış  məntəqələrilə  əvəz  

olunur. Vadidəki  mövcud  meşələr  azlıq  təşkil  edir  və  subtropik  bitkilərin  ( çay, sitrus  bitkiləri ) yetişdiril-

məsi  üçün  iqlimtənzimləyici  rolunu  lazımi  dərəcədə  təmin  edə  bilmir . Odur  ki , burada  əlavə  meşə  zo-

laqlarının  salınması  vacibdir.  

 

276

Samur – Dəvəçi ovalığında hələ  yaxın  dövrlərdə  meşə  landşaftı  üstünlük  təşkil  etmişdir . Burada  duzən  

meşələri  vaxtilə  dəniz  səviyyəsindən  500 m – yüksəkliyə  qədər  yayılmışdır. Lakin  düzənliyin  əsas  ərazi-

sində  meşə  örtüyünün  yerində  mədəni ( antropogen ) landşaft  tipləri  üstünlük  təşkil  edir . Burada  geniş  sa-

hələrdə  salınan  qiymətli  meyvə  bağları  böyük  əhəmiyyətə  malikdir . Samur – Dəvəçi  ovalığında  təbii  me-

şəlik  cəmi  16 min ha  sahədə  qalan  Yalama  meşəsi  adı  ilə  məşhurdur . Bu  meşələrdə  əsas  ağac  cinsləri  

uzunsaplaq  palıd , iberiya  palıdı,  vələs,  qarağacdır. Relyefin  çökək  yerlərində  ağyarpaq  qovaq  meşəsi  də  

bitir, tərkibinə  Sosnovski  qovağı  və  qara  qovaq  da  qarışır .Düzənliyi  kəsib  keçən  çayların  qırağında  qızı-

lağac  və  söyüd  də  bitir. 

Yalama  meşəsinin  sanitar  vəziyyəti  qeyri  qənaətbəxşdir . Orada  geniş  miqyasda  yayılan  ziyanverici  

cücülər  palıd  və  qarağacların  qurumasına  səbəb  olmuşdur . 

Samur – Dəvəçi  ovalığında  meşə  sahələrinin  azlığı  və  onların  qeyri – qənaətbəxş  vəziyyəti  yeni  tarla-

qoruyucu  meşəliklərin  və  kanalboyu  irriqasiya  meşə  zolaqlarının  salınması  tələbini  irəli  sürür . 

 

Lənkaran  ovalığı    

Əlverişli  subtropik  iqlim  və  münbit  torpaq  şəraiti  ilə  fərqlənən  Lənkəran  ovalığı  əhalinin  sıx  məs-

kunlaşmasına  imkan  yaratmışdır . Özlərinə  yaşayış  yerləri  və  əkin  sahələri  əldə  etmək  məqsədilə  ovalıq-

da  meşələr  yox  edilmişdir . Başdan – başa  relikt  hirkan  tipli  meşələrlə  örtülü  olan  ovalıqda  hazırda    me-

şəlik  kiçik «ləkələr» şəkilində  hirkan  qoruğunda  qalmışdır . Bu  meşəlikdə  dəmirağac  və  şabalıdyarpaq  pa-

lıd  üstünlük  təşkil  edir . Meşəsizləşdirilmiş  ovalığın  müasir  landşaftı  bir – birinə  yaxın  yerləşən  yaşayış  

məntəqələrilə  vəhdət  təşkil  edən  antropogen  landşaftlardır . Ovalıqda  100 m  enində  ( Cəlilabaddan  başla-

yaraq  Astara  rayonu  daxil  olmaqla )  salınan  meşə  zolağında  yalnız  şabalıdyarpaq  palıddan , magistral  şo-

se  yolu , kənd  yolları  boyu  və  tarlaqoruyucu  meşə  zolaqlarında  əsasən  həmişəyaşıl  ( sərv )  və  yarpağı  

tökülən  ( pekan , palıd , katalpa  və s . )  ağac  cinslərindən  istifadə  olunmuşdur . 

Xanbulançay  su  anbarından  sitrus  bitkilərinin  sahələrini  suvarmaq  məqsədilə  su  kanalları  çəkilmişdir . 

Beləliklə , Lənkəran  ovalığının  təbii  landşaftı  kökündən  dəyişmişdir . 

 

Kürqırağı  tuqay  meşələri    

Azərbaycan  respublikası  daxilində  Kür  çayının  uzunluğu  900 km – ə  çataraq  bozqır  və  yarımsəhra  iq-

limli  əraziləri  kəsib  keçir. Çay  boyu  qrunt  sularının  səviyyəsi  səthə  yaxın  yerləşdiyindən , vaxtaşırı  ətraf  

sahələri  daşğın  suları  basdığından  meşənin  inkişafı  üçün  əlverişli  şərait  vardır . Vaxtilə  Kürçayı  Azərbay-

canda  bütün  uzunluğu  boyu  Xəzər  dənizinə  kimi  tuqay  meşələrilə  əhatə  olunubmuş . Hazırda  isə  bu  me-

şələrin  yadigarlarına  kiçik  «ləkələr» şəklində  rast  gəlinir . Son  zamanlar  isə  bu  kimi  meşə  sahələrinin  də  

sıradan  çıxması  təhlükəsi  gözlənilir . 

Görkəmli  təbiətşünas  Həsənbəy  Zərdabi  qeyd  etmişdir  ki, öz  dövründən  50 – 60 il  əvvəl  Kür  çayı  sa-

hilləri  bütün axarı  boyu  meşə  ilə  örtülü  olmuşdur . 

Akademik  A.A.Qrossheym ( 1920,1932)  yaxşı  vəziyyətdə  olan  tuqay  meşələrini  Əli – Bayramlı  şəhəri  

yaxınlığında   və  ondan  yuxarı  ərazilərdə  təsvir  edirdi . Təssüflər  olsun  ki , apardığımız  tədqiqatlar  göstər-

di  ki  hazırda  Əli – Bayramlı  şəhəri  yanında  Kür  çayı  qırağında  yalnız  bir – neçə  ədəd  qurumaqda  olan  

qovaq  ağacı  qalmışdır , ondan  yuxarıdakı  ərazilərdə  isə  qalan  meşə  sahələri  yaxşı  vəziyyətdə  olmayıb  bu  

və  ya  digər  dərəcədə  pozulmuşdur .   

L.İ.Prilinko  (1954) qeyd  edirdi  ki, tuqay  meşələri  vaxtilə  əyri  xətt  şəklində  Kür  çayı  boyu  Xəzər  də-

nizinə  qədər  çatırmış . Müəllif  Qızılağac  qoruğu  ərazisində , Kür  çayının  köhnə  deltasında  allüvial  yığın-

lar  altında  tapdığı  ağyarpaq  qovağın  çürümüş  halda  kotüklərini  vaxtilə  burada  başdan – başa  meşəliyin  

qalıqları  hesab  edir . 

Tuqay  meşələrinin  əsas  sahəsi hələ 1920 – ci  ilə  qədər  əkin  sahələri  və  yaşayış  yerləri  əldə  etmək  

məqsədilə  məhv  edilmişdir . Yaxın  keçmişdə  20  min  hektar  Samux  meşəsi  adı  ilə  məşhur  olan  tuqay  

meşəsi  Mingəçevir  dənizinin  altında  qalmışdır . 10 min  hektara  qədər  tuqay  meşəsi  Şəmkir  və  Yenikənd  

su  anbarlarının  yaradılması  məqsədilə  qırılıb  məhv  edilmişdir. 

İndi 4 min ha-ya yaxın  tuqay  meşəsinin  yerində( Kirzan  sahəsi ) Tovuz  su  anbarı  yaradılması  planlaşdı-

rılmışdır .  

Hazırda  Ağdaş , Bərdə , Ağcabədi  və  Sabirabad  rayonlarında  onsuzda  pozulmuş  tuqay  meşələrinin  və-

ziyyəti  daha  da  acınacaqlıdır . Burada  meşə  sahələri  başdan – başa  otlaqlara ( bütün  il  boyu )  çevrilmişdir . Hər  

il  Kürboyu  meşə  təsərrüfatları  ərazilərində  fermer  və  qaçqınların  qoyun  və  qaramal  sürüləri  otlayır . Bunun  

nəticəsində  təbii  və  süni  salınmış  meşələr  seyrəlir , kolluqlara  çevrilir , gələcək  nəsli  kəsilir , meşəsizləşdirmə  

intensiv  gedir . Kürqırağında meşə yox  edilən  sahələri  yulğun  kolluqları , qamışlıq, bataqlıqlar  tutur .Yevlax , Sa-

birabad , Hacıqabul  rayonlarında  meşənin  yerində  kənd  təsərrüfatı  bitkiləri  sistemsiz  suvarıldığından  sahələr  

şorlaşır  və  ya  bataqlığa  çevrilir. 

Kürboyu  meşə  sahələrinin  eni  Ağstafa  və  Ağdaş  rayonlarının  bəzi  yerində  4 – 6 km – ə  çatır . Əgər  meşə-

nin  enini  çayın  hər  iki  sahilində  1.0 – 1.5 km  qəbul  etsək ( minimum  götürürük ) onda  900 km – lik  məsafədə  

 

277

180 – 270 min  ha  meşə  olardı .İndi  isə  Kürboyu  ərazidə  meşə  ilə  örtülü  sahə  18  min  ha – ra  yaxın  olub , özü  

də  bu  və  ya  digər  dərəcədə  pozulmuş  haldadır. Deməli,  Kürqırağı  tuqay  meşələri  azı  10 – 15  dəfə  azalmışdır 

, yəni  160 – 250  min  ha  sahə  meşəsizləşdirilmişdir . 

 

Dağlıq  zonanın  meşəsizləşdirilməsi 

Respublikamızın  ayrı – ayrı  dağ  sistemlərində  meşəsizləşdirmə  prosesi  müxtəlif  səbəblərlə  bağlıdır .Bütün  

dağ  regionlarında  meşəsizləşdirmə  meşənin  yuxarı  sərhədi ( MYS ) üçün  daha  səciyyəvidir . Dağlıq  şəraitdə  

meşə  örtüyü  müəyyən  yüksəkliyə  qədər  yayılır . Həmin  hündürlükdən  yuxarıda  ağac  bitkisinin  inkişafı  üçün  

şərait  pisləşir  və  meşənin  yerini  subalp  və  alp  bitkiliyi  tutur . Meşənin  iqlim  və  ya  təbii  yuxarı  sərhədinin  vəziy-

yəti  ərazinin  iqlimi  ilə  sıxı  bağlıdır . Bu  istiqamətdə  tədqiqat  aparan  alimlərin  çoxu  (Berq , 1938 ; Soçava , 1944 ; 

Tolmaçev , 1931 ; Radde ,1901, Brokman – Yeroş, 1919 ) meşənin  təbii  sərhədini  əsasən  iqlimin  kontinentallı-

lıq  dərəcəsi  ilə  izah  edir. Bu  nəzəriyyəni  1919 – cu  ildə  ilk  dəfə  Brokman – Yeroş  irəli  sürərək  göstər-

mişdir  ki , okean  iqlimi  MYS – nin  aşağıdan, kontinental  iqlim  isə  əksinə,  yuxarıdan  keçməsinə  şərait  ya-

radır. Başqa  bir  alman  alimi  V.Koppen  də  1926 – cı  ildə  bu  fikrə  tərəfdar  çıxaraq  10

0

  iyul  izotermini  

ağac  bitkisinin  inkişafı  üçün  son  hədd  hesab  edir .V.Z.Qulisaşvili  (1954) belə  qanunauyğunluğun  Cənubi  

Qafqaz  şəraiti  üçün  də  uyğun  gəldiyini  göstərir . 

Əgər  10

0

 iyul izotermini  meşənin  iqlim (təbii) sərhədi  qəbul  etsək  , qışı  rütubətli  keçən  və  soyuq  iqli-

mə  malik  olan  Böyük  Qafqazda  və  Kiçik  Qafqazın  şimal  yamacı  rayonlarında  (Göy – Göl , Gədəbəy , 

Daşkəsən ) bu  sərhəd  2600-2650 m – dən , qışı  quraq  keçən  nisbətən  kontinental , soyuq  iqlimə  malik  olan  

Kəlbəcər  və  Laçın  rayonlarında  2800 m – dən , yayı  quraq  kontinental  iqlimli  olan  Naxçıvan  zonasında  

isə  3 000  metrdən  keçməlidir . 

Apardığımız  tədqiqatlar  göstərir  ki , respublikamızda  insanın  təsərrüfat  fəaliyyətinin  təsiri  nəticəsində  

MY  iqlim  sərhədi  böyük  dəyişikliyə uğramışdır  və  təbii  sərhədində  demək  olar  ki ,meşə  bitkisinə  təsadüf  

edilmir . Meşənin  müasir  yuxarı  sərhədi  respublikamızın  dağlıq  rayonlarında  orta  hesabla  1600-2000 m  

hündürlükdən  keçir .Bu  hündürlük  isə  iyul  ayının  orta  temperaturu  14-17

0

 olan  yüksəkliyə  uyğun  gəlir . 

Böyük  Qafqazın  cənub-şərq  yamacının  (Şəki – Zaqatala  zonası) yuxarı  dağ  qurşağında  yamaclar  çox  

dik  və  kəsgin  parçalanmış  olduğundan  burada  yaşayış  məntəqələri  əsasən  aşağı, bəzən  isə  orta  dağ – me-

şə  qurşağında  yerləşir .Bu  ərazidə  qədim  zamandan  bəri  əkinçilik  Qanıx – Həftaran  vadisində, qismən  

aşağı  dağ-meşə  qurşağında  inkişaf  etmişdir. Odur  ki, meşənin  yuxarı  iqlim  sərhədinin  aşağı  düşməsinə  

əsas  səbəb uzunmüddətli  köçəri  maldarlığın  yaylaq  zonasında  və  meşənin  yuxarı  sərhədində  sistemsiz  

otarılması  olmuşdur,burada  meşənin  iqlim  sərhədi  geri  çəkilən  əraziləri  çəmən  və  bozqır- çəmən  bitkiləri  

əvəz  etmişdir. 

Tədqiqatlarımız  göstərdi  ki , Qax  rayonunda  Qaşqaçay  hövzəsində  azmeylli  cənubi – şərqi  yamacda  

MYS  1450  m – ə , ona  qonşu  Kürmükçay  hövzəsində  İlisu  kəndi  ətrafında  azmeylli  yamacda  1550 – 

1650 m – ə endirilmişdir , rayonda  Ləkitçay  hövzəsində  MYS  1750 – 1850m, Qumçay  hövzəsində  2000-

2100 m- dən  keçir . Şəki  rayonu  Kişçayının  qolları  olan  Duluzdərə  və  Qaynar  çayları  hövzələrində  MYS  

1750 – 1800 m , Qəbələ  rayonunda  Dəmiraparançayı  hövzəsində  «Yüngə»  yaylağı  sahəsində  1450 m- ə   

endirilmiş , ona  yaxın  çox  dik  qayalı  yamacda  isə  meşə  2150  m – ə qalxır , Vəndamçay  hövzəsində  «At-

bulaq» sahəsində  MYS  1600 m , çox  dik  yamacda  isə  2100  m- dən  keçir . 

Böyük   Qafqazın  cənub  yamacının  şərq  qurtaracağında  meşəsizləşdirmə  bütün  dağ  qurşaqlarında  mü-

şahidə  olunur .Pirsaatçayı  hövzəsində  yuxarı  dağ – meşə  qurşağı  tamamilə  sıradan  çıxarılmış , orta  dağ – 

meşə  qurşağında  meşə  yalnız  sağ  sahil  yamacda  qalmışdır . Qozluçay  hövzəsinin  meşəlik  dərəcəsi  5 % - 

dən  aşağıdır: burada  orta  dağ – meşə  qurşağında  kiçik  sahələrdə  güclü  pozulmuş  halda  fıstıq  və  palıd  

meşəsi qalmışdır. Qozluçaydan  şərqə  Çikilçay  və  Çebotarçay  hövzələri  tamamilə  meşəsizləşdirilmiş, yerin-

də  bozqırlar  və  törəmə  tipli  kolluqlar  formalaşmışdır.  

Kiçik  Qafqaz dağlarının (Gədəbəy, Daşkəsən, Kəlbəcər, Laçın)  subalp  zonasında  və    orta   dağ – meşə  

qurşağında  isə  ərazinin  relyefinin  nisbətən  sakit  olması , dağarası  çökəkliklərin  mövcudluğu  qədim  za-

manlardan  bəri  insanları özünə  cəlb  etmiş , yaşayış  məntəqələri  əsasən  burada  cəmləşmişdir. Bununla  əla-

qədar  Böyük  Qafqazdan  fərqli  olaraq  meşənin  iqlim  sərhədinin  aşağı  enməsində , orta  dağ – meşə  qurşa-

ğının  meşəsizləşdirilməsində  maldarlıqla  yanaşı , həm  də  əkinçiliyin  inkişafı  böyük  rol  oynamışdır . Uzun-

müddətli  əkinçilik  və  maldarlığın  birlikdə  təsiri  nəticəsində  meşə  demək  olar  ki , heç  harada  öz  təbii  

sərhədində  qalmamış , bir  çox  yerlərdə  subalp  tipli  meşə  tamamilə  sıradan  çıxarılmış, onu  dağ  çəmənləri , 

kolluqlar  və  ya  qayalıqlar, daşlıqlar  əvəz  etmişdir .Bununla  əlaqədar  bu  zonada  meşəlik  faizi  kəskin  aşa-

ğı  düşmüşdür . 

Kiçik  Qafqazda  meşənin  iqlim  sərhədinə  uyğun  seyrək  alçaq  boylu  subalp  meşələrinə  olduqca  kiçik  

«ləkələr»  şəklində  rast   gəlmək olar. Gəncəçay  və   Tərtərçay  hövzəsində  dəniz  səthindən  2200-2350 m  

yüksəklikdə  kiçik  sahələrdə  tozağac  meşəsi  vardır , ona  vələs , şərq  palıdı  qarışır. Gəncəçayın  sol  sahilin-

də  dəniz  səthindən  2400 – 2500 m yüksəklikdə  sıx  ardıc  kollarına  rast  gəlinir .Zəyəmçayın  mənbəyində  

 

278

sürünən  formalı  ardıc  kolları  qalıqları  dağların  lap  zirvəsinə  qədər , 2600-2700 m  yüksəkliyə  qədər  qalxır 

. 

Kürəkçay  hövzəsində   dəniz  səthindən  2350-2500 m  hündrlükdə   Kəpəz  dağının  uçqunlarında  alçaq  

boylu  (2 m)  əyri  gövdəli  tozağaclarına  rast  gəlinir , bəzən  ona  quşarmudu  və  keçisöyüdü  də  qarışır . Ora-

da  bu  ağacların  mövcudluğunu  yerin  keçilməzliyi  və  təsərrüfat  cəhətdən  yararsızlığı  ilə  izah  etmək  olar. 

Kontinental iqlimə malik olan  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında  dəniz  səthindən  3000 m  yüksəklikdə  

ardıc  kolları  bitir. Ordubad  rayonunun  «Tillək»  sahəsində  dəniz  səthindən  2400-2600 m  yüksəklikdə  kiçik  

qruplar  şəklində  qarışıq  palıd, göyrüş, ağcaqayın, titrəkyarpaq  qovaq  və  tozağacı  meşə  qalıqlarına təsadüf 

edilir. 

Talış  dağlarında  əkin  sahələri  əldə  etmək  və  kəndlər  salmaq məqsədilə  meşəsizləşdirmə  ən  çox  orta  

dağ  -  meşə  qurşağında  aparılmışdır. Burada  meşənin  müasir  yuxarı  sərhədi  1500 – 1800 m  yüksəklikdən  

keçir, bəzi  yerlərdə (Alar, Lerik  və  Sori  yaşayış  məntəqələri  ətrafında , MYS  1100 – 1300  m – rə  endiril-

mişdir.  

Respublikamızın  bütün  dağ  sistemlərində  yaşayış  məntəqələri  aşağı  dağ  meşə  qurşağına  yaxın  duzən  

ərazilərində  yerləşdiyindən meşənin aşağı  sərhədi  süni olaraq  yuxarı  qaldırılmışdır. Məs., Qax  rayonu  ərazi-

sində  kənd  təsərrüfatında  istifadə  olunan  meşəsizləşdirilmiş  sahələrə  500 – 1000 , bəzi  yerdə  1400 m , İs-

mayıllı  rayonunda  600 – 700 , bəzi  yerdə  isə  1000 – 1300 m  hündürlükdə  rast  gəlmək  olar . Yuxarıda  de-

yilənlərdən  görünür  ki,  resrublikamızın  müxtəlif  dağ  sistemlərində  meşəsizləşdirmə  bütün  dağ    qurşaqla-

rında  müşahidə  olunur.Güman  etmək olar  ki,  dağ  meşələrimizin  yarıdan  çoxu  antropogen  təzyiqlər  nəti-

cəsində  sıradan  çıxarılmışdır. Mövcud  meşələrimiz  isə  bu  və  ya  digər  dərəcədə  deqradasiyaya  məruz  qal-

mışdır.