Menejment va statistika

3. Transport xizmatlari statistikasi

3.1. Transport xizmatlarining ahamiyati va ko‘rsatkichlari
Transport xalq xo‘jaligining muhim tarmog‘idir. Transport ishlab chiqarish tarmoqlari korxonalariga xomashyo, materiallar, asbob-uskunalar, etkazib berib, ular ishlab chiqargan tayyor mahsulotlarni iste’molchilarga etkazib beradi. Aholiga turli transport xizmatlari ko‘rsatadi.
Transport xizmatlari temir yo‘l, havo yo‘llari, quvur yo‘llari va avtomobil transportlari tomonidan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Hukumati mustaqillikning dastlabki yillaridan transport xizmatini tashkil etish va boshqarish tizimini bozor munosabatlariga mos ravishda takomillashtirish ishlarini amalga oshirdi. Xususan, 1992 yil boshida “O‘zbekiston havo yo‘llari” Milliy aviakompaniyasi, 1994 yilda esa “O‘zbekiston temir yo‘llari” Davlat aksionerlik kompaniyasi tashkil etildi. 1993 yilda tuzilgan “O‘zavtotrans” Davlat aksionerlik kompaniyasi keyinchalik transport tizimida raqobatni rivojlantirish maqsadida bu kompaniya tugatilib, avtomobilchilarning xududiy uyushmalari tashkil topdi. Avtomobil transporti sohasida xususiy va uyushma mulkiga asoslangan xizmat ko‘rsatuvchilar soni ko‘paydi.
Mustaqillik yillarida transport turlarining barchasi rivojlandi, yangi zamonaviy transportlar olindi, yangi temir yo‘llari qurildi, mavjudlari ta’mirlandi. Temir yo‘l tarnsportida Toshkent – Samarqand liniyasining elektrlashtirilishi yuk tashish hajmini ko‘paytirish, tannarxini arzonlashtirishga olib keldi. Uch quduq – Nukus hamda G‘uzor – Boysun – Qumqo‘rg‘on temir yo‘llarining qurilib foydalanishga tushirilishi Ustyurt platasidagi va Qashqadaryo, Surxondaryo dashtlaridagi foydali qazilmalardan samarali foydalanish, xalq xo‘jaligi uchun kerakli yuklarni tezroq va arzon etkazish imkoniyatini yaratdi.
Transport xizmatlari tarkibida avtomobil transporti katta hissani tashkil etadi. Hozirgi paytda 183,6 ming kilometrdan ko‘proq avtomobil yo‘llari mavjud bo‘lib, ularni qurish va rekonstruksiya qilish ishlariga yildan – yilga ko‘proq mablag‘ sarflanmoqda. 2008 yilda bu ishlarga 397,2 mlrd. so‘m sarflangan bo‘lsa, 2009 yilda avtomobil yo‘llarini qurish va rekonstruksiya qilishga harajatlar o‘tgan yilgidan 134% ko‘proq amalga oshirildi. Bu borada Beynov – Buxoro – Samarqand – Toshkent – Andijon xalqaro avtomobil yo‘lini kengaytirib, 4 qatorli yo‘lga aylantirish, Buxoro – Olot va Samarqand – G‘uzor yo‘llarini rekonstruksiya qilish ham muhim ahamiyatga ega. Avtomobil yo‘llarida yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatishda Samarqanddagi “Isuzu” avtomobil ishlab chiqaruvchi va Asakadagi engil avtomobillar ishlab chiqaruvchi qo‘shma korxonalarda tayyorlangan avtomobillar yaxshi xizmat qilmoqda.
“O‘zbekiston havo yo‘llari” aviakompaniyasi samolyotlari MDH mamlakatlarining deyarli barcha yirik shaharlari va 20 dan ortiq boshqa xorij davlatlariga to‘g‘ridan – to‘g‘ri uchmoqda. Hozir kompaniyada “Boing”, Il – 76, Il- 86, Tu – 154, A – 310 va shu kabi zamonaviy samolyotlar xizmat qilayapti. Ular shoshilinch, qimmatbaho va tez ayniydigan yuklarni tashishda, yo‘lovchilarga tez va sifatli xizmat ko‘rsatishda muhim rol o‘ynamoqda. Toshkent, Samarqand, Farg‘ona, Navoiy kabi yirik shaharlar aeroportlari ta’mirlanib, yangi texnika bilan jihozlangan. Navoiy xalqaro aeroportida intermodal logistika markazining tashkil etilishi, sharq mamlakatlari bilan havo yo‘llarining rivojlanishiga katta imkoniyat yaratadi. “O‘zbekiston havo yo‘llari” Milliy aviakompaniyasi, samolyotlar parkini har jihatdan qulay, zamonaviy, hamda tejamkor bo‘lgan “Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi”ning yangi Il – 114 – 100 rusumli samolyotlari bilan to‘ldirilmoqda. Bundan tashqari, 2011 – 2014 yillarda yana 4 ta “Boing - 767”, “Boing - 787” samolyotlarini sotib olishga kelishilgan. Bu yangi mashinalar zamonaviy texnika bilan jihozlangan bo‘lib, yo‘lovchilarga qulayliklar yaratilgan. Natijada yangidan – yangi havo yo‘llari ochilib, aviatashish hajmini ko‘payishiga xizmat qiladi. Hozir aviakompaniya samolyotlari Evropa, Osiyo va Amerika qit’alarining qirqdan ziyod shaharlariga parvozlarni muntazam ravishda amalga oshirilmoqda.
Hozirgi paytda avtomobil xizmati ko‘rsatuvchi korxonalar (yuridik shaxslar maqomiga ega bo‘lgan sub’ektlar) quyidagi statistik hisobotlarni to‘ldirib, tuman (shahar) statistika bo‘limlariga topshiradilar.
3 – tr (avto) shakli “Avtomobil transporti ishi to‘g‘risida” hisobot, oylik bo‘lib, bu hisobotda avtomobillar (yuk tashuvchi, avtobuslar, hamda engil avtomobillar) bajargan ishlari ya’ni tashigan yuklari (tonnada) va yuk aylanmasi (tonna - kilometrda); tashilgan passajirlar (ming kishi) va yo‘lovchi tashish aylanmasi ( ming yo‘lovchi - kilometr) ko‘rsatiladi.
5 – tr (avto) shakli, choraklik “Qatnov turlari bo‘yicha avtomobil transporti xizmati to‘g‘risida” hisobot. Bu hisobotda qatnov turlari bo‘yicha transportlar tomonidan bajarilgan ishlardan (tashilgan yuk, yo‘lovchilar) tashqari, bu xizmatlardan olingan tushumlar (ming so‘mda) ko‘rsatiladi.
1 – tr (avto) shakli, yillik “Avtomobil transporti va xo‘jalik avtomobil yo‘llari uzunligi to‘g‘risida” hisobot. Bu hisobot yillik bo‘lib avtomobillar turlari, ulardan foydalanilgan vaqt, bajarilgan ish hamda, xo‘jalik avtomobillar yo‘llari haqqida to‘liq ma’lumot beradi.
Transport xizmatlari bajargan ishlari bo‘yicha asosiy ko‘rsatkichlari kuyidagilardir:

• 
  
  tashilgan yuk – yuk tashuvchi transportlarda barcha turdagi tashilgan yuklarning og‘irligi tonnalarda ko‘rsatiladi;
  
• 
  
  yuk aylanmasi – tashilgan yuklarni tashish masofasini (kilometr) hisobga olgan holda ifodalaydi. Bu ko‘rsatkich har bir qatnov bo‘yicha yukni ushbu qatnov masofasiga (yuk bilan bosib o‘tilgan masofa) ko‘paytirib aniqlanadi va tonna – kilometlarda (t/km) ifodalanadi;
  
• 
  
  tashilgan yo‘lovchi – passajir tashuvchi transportlarda tashilgan yo‘lovchilar soni bilan ifodalanadi;
  
• 
  
  yo‘lovchi aylanmasi – tashilgan yo‘lovchini tashish masofasini hisobga olgan holda ifodalaydi. Bu ko‘rsatkich tashilgan yo‘lovchilar sonini har bir qatnov bo‘yicha tashish masofasiga ko‘paytirib aniqlanadi;
  
• 
  
  avtomobilning korxona ixtiyorida bo‘lishi (avtomobil - kunlar) - har bir tur avtomobillarning hisobot yili davrida avtokorxonada bo‘lgan barcha kalendar kunlarning (bayram va dam olish kunlari ham hisobda) jamlash orqali topiladi va avtomobil – kunlar hisobida ifodalanadi;
  
• 
  
  avtomobillarning ishda bo‘lishi (avtomobil - kunlar) – bir kecha kunduzda necha smena ishlaganligidan qat’iy nazar, hisobot davrida ishga (liniyaga) chiqarilgan avtomobillar sonini jamlash (avtomobillar turlari bo‘yicha) bilan topiladi. Bu ko‘rsatkichlar asosida korxonaning avtomobil parkidan foydalanishi koeffitsienti aniqlanadi. Avtomobil parkidan foydalanish koeffitsienti avtomobillarning ishda bo‘lgan vaqtini (avtomobil - kunlar) avtomobillarning korxona ixtiyorida bo‘lgan avtomobil – kunlarga bo‘lib topiladi. Bu ko‘rsatkich 0>1 bo‘lib, 1,0 ga qancha yaqin bo‘lsa, demak korxona avtoparkdan shuncha yaxshi foydalanganligini bildiradi.
  

Avtoparkdan foyda- = Avtomobillarni ishdagi vaqti(avtomobil - kunlar)
lanish koeffitsienti Avtomobillarning korxonadagi vaqti (avto - kunlar)
Xuddi avtomobil korxonalari topshiradigan statistik hisobotlarni tegishli ravishda havo yo‘llari bajargan ishlari bo‘yicha aeroportlar, temir yo‘llari bo‘yicha temir yo‘l vokzallari sub’ektlari ham to‘ldirib, shahar yoki tuman statistika bo‘limlariga topshiradilar. Bu hisobotlar tegishli ravishda o‘zlarining yuqori tashkilotlariga (“O‘zbekiston havo yo‘llari” MK., “O‘zbekiston temir yo‘llari DAK”) ham topshiradilar. Natijada transport tarmog‘ining bajargan ishlari (ko‘rsatgan xizmatlari) hudud va mamlakat miqyosida, hamda tarmoqlar bo‘yicha ham to‘planib, qayta ishlanadi va umumlashtiriladi.