Menejment va statistika

2. Milliy hisoblar tizimida aktivlar va passivlar
Milliy hisoblar tizimida aktivlar deb, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar mulki hisoblanib, ularga egalik qilish va foydalanish huquqiga ega bo‘lgan boyliklarga aytiladi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar bu aktivlardan foydalanib, daromad olishlari lozim. Aktivlar turli ko‘rinishdagi boyliklardir. Ulardan daromad oluvchilar ham turlichadir. Masalan, yer egasi dehqonchilik qilib yoki yerni ijaraga berib daromad oladi. Kapital egasi esa undan tadbirkorlik bilan foydalanib, daromad oladi. Qimmatli qog‘ozlar egasi divident yoki foizlar oladi. Aktivlar moddiy, nomoddiy va moliyaviy resurslardan tashkil topadi. Korxona, firmalar aktivlari balansning aktiv tomonida ko‘rsatiladi.


Passivlar deb, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarining qarzlari yoki qarzlarni qaytarish bo‘yicha qarzdorlik majburiyatlariga aytiladi. Passivlar ham turli-tuman: banklardan qarzdorlik, kreditorlardan qarzdorlik, xodimlardan mehnat haqqi va boshqalardan qarzdorlik va hokazolar kiradi. Korxona, firmalar aktivlaridan majburiyatlarini ayirib tashlasak, korxona firmaning sof kapitali, ya’ni korxonaning o‘z ixtiyoridagi xususiy kapitali kelib chiqadi.
Aktiv – majburiyatlar = xususiy (o‘z) kapitali.

3. Asosiy vositalar (fondlar) ko‘rsatkichlari statistikasi
Korxonalar faoliyat yuritishlari uchun ma’lum miqdorda asosiy vositalarga ega bo‘ladilar. Asosiy vositalar deb korxonada ko‘p yil foydalanadigan mehnat qurollari: ya’ni binolar, inshootlar, asbob-uskunalar, mashinalar kabilarga aytiladi. Ular milliy boylikning asosiy qismini tashkil etadi. Asosiy vositalar foydalanish jarayonida eskiradi va o‘z qiymatini asta-sekinlik bilan ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga o‘tkazadi. Shuning uchun ham asosiy vositalar dastlabki (qayta tiklash) va qoldiq qiymatlarda baholanadi.
Asosiy vositalar juda turli-tuman, ular statistikada quyidagi 12 guruhga bo‘linadi:

1. binolar
   

2. inshootlar (ko‘priklar, yo‘l o‘tkazgichlar va hakozalar).
   

3. uzatuvchi qurilmalar (transportyorlar, elektr liniyalar va hakozolar).

   
   

4. mashina va uskunalar (matorlar, dizellar va shu kabilar).

   
   

5. transport vositalari (avtomobil, samolyot va shu kabilar).

   
   

6. uskunalar (elektr parmalagichlar, turli kalitlar va shu kabilar)

   
   

7. ishlab chiqarish jihozlari (ish stollari va shu kabilar)

   
   

8. xo‘jalik anjomlari (shkaflar, seyflar, muzlatgichlar va shu kabilar).

   
   

9. hayvonlar (ishchi va mahsulot) ko‘p yillik daraxtlar (otlar, tuyalar, ona sigirlar va shu kabilar).

   
   

10. ko‘p yillik daraxtlar (mevali bog‘lar, manzarali daraxtlar va shu kabilar)

    
    

11. Yerning holatini yaxshilash va foydali qazilmalar topish uchun qilingan harajatlar.

    
    

12. Boshqa asosiy vositalar (adabiyot, san’atning nodir asarlari).

    
    

Asosiy vositalar quyidagi baholarda ifodalanadi:

1. dastlabki (boshlang‘ich) bahosi

   
   

2. qayta tiklash bahosi

   
   

3. qoldiq bahosi

   
   

Asosiy vositalar eskiradi. Ularning yillik eskirish summasi va normasi hisoblanadi:

A = yillik eskirish summasi.
Bu yerda P(V) – asosiy vositalar dastlabki (qayta tiklash) qiymati;
Kr – kapital ta’mirlashga sarflanadigan harajat;
M – modernizatsiya,
L – likvidatsiyada olinadigan daromad
T – asosiy vosita xizmat muddati.
N_A = Asosiy vositalarning eskirish normasi.