Menejmentning tadqiqot usullari

Kuzatish usuli
o‘rganilayotgan tadqiqot ob’ekti parametrlarini va xossa 
ko‘rsatkichlarini qayd etish va ro‘yxatga olishga asoslanadi. 
Tadqiqot ob’ekti bo‘lib tashkilot, bo‘linma, biron-bir tuzilmaviy birlik, 
kishilar guruhi va h.k. bo‘lishi mumkinki, ularning faoliyati vaziyat yordamida 
tavsiflangan bo‘lishi kerak. 
Qo‘shilgan
va 
oddiy
kuzatish farqlanadi: birinchi holda 
kuzatuvchi ijtimoiy muhitga kirishni o‘xshatadi, unga moslashadi va hodisalarni 
“ichkaridan” tahlil qiladi; ikkinchi holda kuzatuvchi hodisalarni “chetdan” 
ro‘yxatga oladi. 
Ayrim hollarda kuzatish usullari bevosita kuzatish usullariga (haqiqiy vaqt 
sharoitida va bevosita muloqot yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri kommunikatsiyalar 
asosidagi kuzatish) hamda bilvosita kuzatish usullariga (bilvosita aloqalar va 
kommunikatsiyalarga, hamda kuzatishlarning vaqt rejimini tabaqalashtirishga – 
maxsus vaqt qismlarini tanlashga asoslanadigan kuzatish) ajratiladi. Fikrlar, imo-
ishoralar, mimika, harakatlar, kishilar va guruhlarning qarorlari, xulq-atvor 
uslublari, to‘qnashuvlar, ziddiyatlar va h.k. vaziyatni yozish uchun kuzatish 
predmeti bo‘lishi mumkin. Kuzatishning maqsadi vaziyatning u yoki bu 
xususiyatlarini mavjudligi yoki mavjud emasligini tasdiqlashi mumkin bo‘lgan 
qator dalillarni olishdan iborat. Kuzatish menejerning individual boshqaruv 
uslubini 
shakllantirishda 
muhim 
vazifani 
bajaradi, 
chunki 
jamoalarda 
munosabatlarning psixologik xususiyatlarini kuzatish, kishilarning harakatlariga 
ta’sir qiladigan ularning shaxsiy, yashirin, maxfiy ko‘rinishlarini ko‘rish 
imkoniyatini beradi. Aynan kuzatish vaziyatning individual-shaxsiy idrok qilish 
sifatida boshqaruvga va mustaqil boshqaruv qarorlarini qabul qilishga ijodiy 
munosabat ko‘nikmalarini shakllantiradi. Kuzatish ma’lum bir taxminlarni 

---

24 
tekshirish uchun ham, tasdiqlovchi dalillarni olish uchun ham olib borilishi 
mumkin. 
Kuzatish usulining bilish imkoniyatlari hissiy idrok qilish xarakteri va 
jadalligi, kuzatish ob’ekti xususiyatlari, kuzatish sharoitlari, o‘lchovlarning 
mukammalligiga bog‘liq. 
Qulay sharoitlarda ushbu usul, keyinchalik vaziyatni tuzishda qo‘llanadigan 
ilmiy dalillarni shakllantirish va yozib qo‘yish uchun keng doiradagi va turli 
jihatlarga ega axborotlarni ta’minlaydi. 
Kuzatish usuli turlariga boshqaruv faoliyatining turli operatsiyalari va 
yo‘llarini xronometraj qilish va fotosuratga olish kiradi. Ishbilarmonlik majlislari, 
ilmiy va amaliy munozaralar, ishbilarmonlik uchrashuvlari, boshqaruv qarorlarini 
(yozma shakldagi buyruqlar, farmoyishlar, xizmat yo‘riqnomalari va h.k.) 
tayyorlash va rasmiylashtirish xronometrajning bevosita ob’ektlari bo‘lishi 
mumkin. 
Xronometrik kuzatish 
menejer vaqti sarflarini “inventarizatsiya qilish” 
imkoniyatini beradi, bu esa – vaqtni tejash va unumli ishlatishning samarali 
omillaridan biridir. Menejerga ko‘pincha kerak bo‘ladigan qo‘shimcha vaqtga ega 
bo‘lishning yagona manbasi – undan unumli foydalanish hisoblanadi. Buning 
uchun esa u nimaga sarflanayotganini va qaerda uni ishga beziyon tarzda tejash 
mumkinligini aniq bilish zarur. 
Menejer yoki mutaxassislarning ish kunini
fotosuratga olish 
butun ish kuni 
yoki uning biron-bir qismi davomida mutlaqo barcha vaqt sarflarini kuzatish va 
o‘lchash yordamida amalga oshirish maqsadga muvofiq; ayni vaqtda vaqt 
yo‘qotishlari ham qayd etiladi. 
Fotosuratga olishni yiliga 2-3 marta 2-3 hafta davomida ham mustaqil 
ravishda, ham sotsiologlar, psixologlar, boshqaruv xodimlari vakillari yordamida 
olib borgan ma’qul. Turli darajadagi menejerlar, mutaxassislar, u yoki bu tur 
ishlarni bajaruvchilar, shuningdek texnologik jarayon chegarasida mehnat 
predmetining harakatlanish marshruti uning ob’ektlari bo‘lishi mumkin. 

---

25 
Fotosuratga olish asosida ikkita jadvalni to‘ldirish mumkin. Ulardan birida ish 
vaqtining foydali, turli va kerakli faoliyat turlariga sarfi aks ettiriladi. Boshqa 
jadvalga vaqt yo‘qotishlari; ularga olib kelgan kamchiliklar; ularning vujudga 
kelish davri; tanaffuslarning davomiyligi; muayyan aybdorlar kiritiladi. 
Fotosuratga olishda aniqlikka amal qilish zarur, aks holda u hech qanday 
foyda keltirmaydi, axir olingan ma’lumotlar vaqt nimaga sarflanmoqda, u yoki bu 
ishlarni bajarish uchun qancha vaqt kerak, qaysi omillar undan samarali 
foydalanishga yordam yoki aksincha xalaqit bermoqda degan savollarga javob 
berishi kerak. 
Ish kunini xronometraj qilish va fotosuratga olish vaziyatga qo‘shiladigan 
miqdoriy tavsiflarni va statistik ma’lumotlarni olish uchun qo‘llanishi mumkin. 
Mazkur ko‘rsatkichlarni bilish asosida boshqaruv mehnati unumdorligini
vaqt yo‘qotishlarini bartaraf qilish hisobiga oshirish imkoniyati koeffitsientini 
aniqlash mumkin. 
Tadqiqotlar tasdiqlashicha, rahbarlar o‘z vaqtining 20-30%ni xatlarni ko‘rib 
chiqishga sarflab, bunda ular kuniga 100 tagacha hujjatni ko‘rib chiqadilar, xolbuki 
ularning atigi 30 tasi haqiqiy e’tiborga loyiq hisoblanadi; yiliga ular taxminan 20 
mingta hujjatni imzolashlari zarur bo‘lib, bunga 20 sutkaga yaqin vaqt sarflaydilar; 
ishbilarmonlik yozishmalarda keraksiz ma’lumotlarning hajmi 15-20 % ni tashkil 
qiladi, barcha ichki manbalardan talab qilingan hajmga nisbatan 30% ortiq, tashqi 
manbalardan esa – 40% ortiq ma’lumotlar kelib tushadi. 
Kuzatish usulining afzalliklariga olinayotgan axborotning operativligi, 
nisbatan arzonligi (murakkab qurilmalarga bo‘lgan, so‘rovnomalarni ko‘paytirish 
zaruratining mavjud emasligi va h.k.) va foydalanishning oddiyligi, ekstremal, 
inqiroz, ya’ni texnik jihatdan boshqa axborot to‘plash usullarini qo‘llab 
bo‘lmaydigan sharoitlarda foydalanish imkoniyati kiradi. Mazkur usul uni qidiruv 
tadqiqotlarida, ya’ni tadqiqotning muammolari, vazifalari va ishchi gipotezalari 
hali aniq belgilanmagan vaqtda qo‘llash, vaziyatni tadqiq etayotgan menejer, 
sotsiolog (pstixolog)ning tadqiqot ob’ekti bilan bevosita aloqasini o‘rnatish 

---

26 
imkoniyatini, qo‘shilgan kuzatuv usuli yordamida ijtimoiy hodisani “ichkaridan” 
o‘rganish, kuzatuvchi tomonidan ijtimoiy hodisani yaxlit idrok qilish imkoniyatini 
beradi. 
Kuzatish usuli quyidagi kamchiliklarga ega: birinchidan, kuzatuvchi mana 
shu joyda mana shu vaqtda sodir bo‘layotgan hodisalarnigina qayd etishi mumkin; 
ikkinchidan, kuzatilayotgan hodisalarni takroran tadqiq qilish, odatda mumkin 
emas; uchinchidan, kuzatish asosan kishilarning xatti-harakatlari to‘g‘risida 
axborot beradi, ushbu usul yordamida maqsadlar, motivlar, qadriyatlar to‘g‘risida 
axborot olish imkoniyatlari esa birmuncha cheklangan; to‘rtinchidan, bu hissiy 
holatning ta’sirida, kuzatuvchining past malakasi va noto‘g‘ri qo‘yilgan 
metodologik yo‘nalishlar sababli ma’lumotlarni qayd etishdagi sub’ektivlik, 
buzilishlar, xatoliklar; beshinchidan, ma’lumotlar kuzatilayotgan guruhning 
stereotiplar ta’sirida buzilgan bo‘lishi mumkin; oltinchidan, ushbu usul kuzatish 
vaqtida ob’ekt (boshqaruv tizimi)ning holatiga qaramligi sababli passiv usul 
hisoblanadi. 
Taqqoslash – bu eng ko‘p tarqalgan va universal tadqiqot usullaridan biridir. 
“Hamma narsa taqqoslanganda bilinadi” degan mashhur aforizm buning eng 
yaxshi isbotidir. 
Taqqoslash – bu ikkita butun a va b sonlari o‘rtasidagi o‘zaro nisbat bo‘lib, u 
ushbu sonlarning farqi (a-b), S modul deb nomlanadigan berilgan butun son t ga 
bo‘linishini anglatadi; a = b (mod, t) [5.5] deb yoziladi.
Tadqiqotda taqqoslash deb voqelik narsalari va hodisalarining o‘xshashligi va 
farqlanishini aniqlashga aytiladi. Taqqoslash natijasida ikki va undan ortiq 
ob’ektlarga tegishli umumiylik o‘rnatiladi, hodisalardagi takrorlanuvchi 
umumiylikni aniqlash esa, ma’lumki, qonunni bilish yo‘lidagi bir bosqich 
hisoblanadi. 
Taqqoslash unumli bo‘lishi uchun, u ikkita asosiy talabga javob berishi zarur. 
1. Faqat, ular o‘rtasida ma’lum bir ob’ektiv umumiylik mavjud bo‘lishi 
mumkin bo‘lgan hodisalargina taqqoslanishi kerak. Avval boshidan qiyoslab 

---

27 
bo‘lmaydigan narsalarni taqqoslash mumkin emas – bu hech narsa bermaydi. Eng 
yaxshi holatda, bunda faqat yuzaki va shu sababli, samarasiz o‘xshatishlarga 
erishish mumkin. 
2. Taqqoslash eng muhim alomatlar bo‘yicha amalga oshirilishi kerak. Jiddiy 
bo‘lmagan alomatlarga ko‘ra taqqoslash yanglishishga oson olib kelishi mumkin. 
Shu tarzda, bir xil mahsulot turini ishlab chiqaruvchi korxonalar ishini rasman 
taqqoslash orqali ularning faoliyatida ko‘p umumiyliklarni topish mumkin. Agar 
bunda ishlab chiqarish darajasi, mahsulot tannarxi, taqqoslanayotgan korxonalar 
faoliyat yuritayotgan turli sharoitlar kabi eng muhim parametrlar bo‘yicha 
taqqoslash bajarilmasa, bir tomonlama xulosalarga olib keluvchi metodologik 
xatoga osongina yo‘l qo‘yish mumkin. Agar ushbu parametrlar hisobga olinsa esa, 
metodologik xatoning sababi va haqiqiy ildizlari qaerda ekanligi yaqqol ko‘rinadi. 
Bunday taqqoslashning o‘ziyoq ishning haqiqiy ahvoliga mos keluvchi ko‘rib 
chiqilayotgan hodisalar to‘g‘risidagi tasavvurni beradi. 
Tadqiqotchini qiziqtiruvchi turli ob’ektlar bevosita yoki bilvosita – ularni 
birorta uchinchi ob’ekt bilan qiyoslash orqali taqqoslanishi mumkin. Birinchi holda 
odatda sifat natijalari (ko‘proq-kamroq; ochroq-to‘qroq; yuqoriroq-pastroq va 
hokazo) olinadi. Biroq shunday taqqoslashning o‘zidayoq eng oddiy miqdoriy 
tavsiflarni olish mumkinki, ular ob’ektlar o‘rtasidagi miqdoriy farqlarni son 
shaklida ifodalaydi (2 marta ko‘p, 3 marta yuqori va hokazo). 
Ob’ektlar 
namuna 
sifatidagi 
qandaydir 
uchinchi 
ob’ekt 
bilan 
taqqoslanayotganda esa miqdoriy tavsiflar alohida qiymatga ega bo‘ladi, chunki 
ular ob’ektni bir-biridan qat’i nazar tavsiflaydi, ular to‘g‘risida yanada chuqurroq 
va batafsil bilimlar beradi (masalan, bir avtomobilning vazni 1 tonna, boshqasining 
esa – 5 tonna ekanligini bilish – bu «birinchi avtomobil ikkinchisidan 5 marta 
engil» degan gapga nisbatan ular to‘g‘risida ancha ko‘p axborot bilish 
hisoblanadi). Bunday taqqoslash o‘lchash deyiladi.
Taqqoslash yordamida ob’ekt to‘g‘risidagi axborotni ikkita har xil yo‘l bilan 
olish mumkin. 

---

28 
Birinchidan, u juda ko‘p hollarda taqqoslashning bevosita natijasi sifatida 
yuzaga chiqadi. Masalan, ob’ektlar orasida biron-bir o‘zaro nisbatlarni o‘rnatish, 
ular orasidagi farqlanishlar yoki o‘xshashliklarni topish taqqoslashda bevosita 
olinadigan axborotdir. Ushbu axborotni birlamchi deb atash mumkin. 
Ikkinchidan, birlamchi axborotni olish juda ko‘p hollarda taqqoslashning bosh 
maqsadi sifatida yuzaga chiqmaydi, birlamchi axborotni qayta ishlashning natijasi 
hisoblanuvchi ikkilamchi yoki hosilaviy axborotni olish shunday maqsad bo‘lib 
hisoblanadi. Bunday qayta ishlashning eng ko‘p tarqalgan va eng muhim usuli 
bo‘lib o‘xshashlik asosida xulosa chiqarish hisoblanadi. Ushbu xulosa Aristotel 
tomonidan («paradeygma» nomi ostida) topilgan va o‘rganilgan edi. 
Uning mohiyati quyidagilardan iborat: agar taqqoslash natijasida ikki 
ob’ektdan bir nechta bir xil alomatlar, biroq ulardan birida qo‘shimcha yana 
qandaydir alomat topilgan bo‘lsa, ushbu alomat shuningdek, boshqa ob’ektga ham 
tegishli bo‘lishi kerak deb taxmin qilinadi. O‘xshashlik bo‘yicha xulosa 
chiqarishning borishini quyidagicha qisqa ifodalash mumkin: 
A X1, X2, X3, ..., Xp, Xp+ , alomatlarga ega.
B X1, X2, X3, ..., Xp alomatlarga ega. 
Xulosa: «Ehtimol, B Xp +1 alomatga ega". O‘xshashlik asosida chiqarilgan 
xulosa ehtimollik xarakteriga ega, u nafaqat haqiqatga, balki yanglishishga ham 
olib kelishi mumkin. Ob’ekt to‘g‘risidagi haqiqiy bilimlarni olish ehtimolini 
oshirish uchun quyidagilarni nazarda tutish kerak: 
- taqqoslanayotgan ob’ektlarda qanchalik ko‘p o‘xshash alomatlarni topsak, 
o‘xshashlik asosida xulosa chiqarish shunchalik haqiqatga yaqin qiymatni beradi; 
- o‘xshashlik bo‘yicha xulosaning rostligi ob’ektlar o‘xshash alomatlarining 
muhimligiga bevosita bog‘liqdir, hatto birmuncha ko‘p, lekin muhim bo‘lmagan 
o‘xshash alomatlar ham noto‘g‘ri xulosaga olib kelishi mumkin; 
- ob’ektda topilgan alomatlarning o‘zaro bog‘liqligi qanchalik chuqur bo‘lsa, 
xato xulosaga kelish ehtimoli shunchalik yuqori bo‘ladi; 

---

29 
- ikkita ob’ektning umumiy o‘xshashligi, agar ulardan xulosa chiqarilayotgan 
qay birida tashiluvchi alomatga to‘g‘ri kelmaydigan alomat mavjud bo‘lsa, 
o‘xshashlik asosida xulosa chiqarish uchun asos hisoblanmaydi. Boshqacha 
aytganda, haqiqiy xulosani chiqarish uchun nafaqat ob’ektlar o‘xshashligining 
xarakteri, balki farqlarining xarakterini ham hisobga olish zarur. 
O‘lchash tarixiy jihatdan, asos bo‘lib hisoblanuvchi taqqoslash operatsiyasidan 
kelib chiqqan. Biroq o‘lchash taqqoslashdan farqli o‘laroq yanada qudratli va 
universal bilish vositasidir.
O‘lchash – o‘lchanayotgan kattalikni qabul qilingan o‘lchov belgilaridagi sonli 
qiymatini topish maqsadida o‘lchash vositalari yordamida bajariladigan 
amallarning yig‘indisidir. To‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchashlar hamda izlangan kattalik va 
bevosita o‘lchanayotgan kattaliklar o‘rtasidagi tanish bog‘liqlikka asoslangan 
bilvosita o‘lchashlar farqlanadi. 
O‘lchashlar quyidagi asosiy elementlarning mavjud bo‘lishini talab qiladi: 
- o‘lchash ob’ekti;
- o‘lchov birliklari, ya’ni etalon ob’ekt; 
- o‘lchash asbobi (asboblari); 
- o‘lchash usuli; 
- kuzatuvchi (tadqiqotchi). 
To‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchashda natija bevosita o‘lchash jarayonining o‘zidan 
olinadi (masalan, sport musobaqalarida sakrash uzunligini o‘lchov asboblari
yordamida o‘lchash, do‘kondagi gilamli to‘shamalar uzunligini o‘lchash va h.k.). 
Bilvosita o‘lchashda izlangan kattalik matematik yo‘l bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
o‘lchash yordamida olingan boshqa kattaliklarni bilish asosida aniqlanadi. 
Masalan, qurilish g‘ishtining razmeri va og‘irligini bila turib, ko‘pqavatli binolarni 
qurishda g‘isht bardosh berishi zarur bo‘lgan solishtirma bosimni (tegishli hisob-
kitoblar asosida) o‘lchash mumkin. 
O‘lchashlarning qimmatbaholigi, hech bo‘lmaganda ularning atrofdagi voqelik 
to‘g‘risida aniq, miqdor jihatdan aniqlangan ma’lumotlarni berishida ko‘zga 

---

30 
ko‘rinadi. O‘lchashlar natijasida shunday dalillar o‘rnatilishi, shunday empirik 
kashfiyotlar bajarilishi mumkinki, ular ilm-fanda mustahkam qaror topgan 
tasavvurlarni tubdan o‘zgartirishga olib keladi. Bu birinchi navbatda ilm-fan 
tarixining o‘ta muhim davrlarini ifoda qiluvchi noyob, misli ko‘rilmagan 
o‘lchashlarga taalluqli. Masalan, A.Maykelson tomonidan amalga oshirilgan 
mashhur yorug‘lik tezligini o‘lchash fizikaning rivojlanishida mana shunday 
muhim o‘rin egallagan. 
O‘lchash sifatining, uning ilmiy qiymatining eng muhim ko‘rsatkichi aniqlik 
hisoblanadi. Aynan T.Brage o‘lchashlarining yuqori aniqligini I.Keplerning 
nihoyat darajadagi mehnatsevarligiga (u o‘z o‘lchashlarini 70 marta takrorlagan) 
ko‘paytmasi sayyoralar harakatlanishining aniq qonunlarini o‘rnatish imkoniyatini 
berdi. Amaliyot ko‘rsatishicha, o‘lchashlar aniqligini oshirishning asosiy yo‘llariga 
quyidagilar kiradi: 
-ayrim qaror topgan prinsiplar asosida ishlaydigan o‘lchov asboblarining 
sifatini takomillashtirish; 
-eng yangi kashfiyotlar asosida ishlaydigan asboblarni yaratish. Masalan, 
hozirgi kunda vaqt molekulyar generatorlar yordamida 11-belgigacha bo‘lgan 
aniqlikda o‘lchanadi. 
Empirik tadqiqot usullari orasida o‘lchash usuli, kuzatish va taqqoslash usullari 
bilan deyarli bir xil o‘rinni egallagaydi. U eksperimentning tarkibiy qismlaridan 
birini, nisbatan elementar usulni – eng murakkab va muhim empirik tadqiqot 
usulini ifodalaydi. 
Boshqaruvda shuningdek