MəruzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu MÖvzu giRİŞ. Qİda kimyasi fəNNİ, MƏQSƏd və VƏZİFƏLƏRİ

3. Qalxanabənzər vəzin hormonları, kimyəvi təbiəti, funksyaları:
Qalxanvarı vəzi çəkicə kiçik olmasına baxmayaraq, qanla ən yaxşı təchiz olunmuş 
orqandır. İnsanda bunun çəkisi 25-30 q, inəkdə 10-15 q, qoyunda 5 q, donuzda 7-8 
q olur. Bu vəzidə əmələ gələn hormona tiroksin və ya tetrayodironin deyilir. 
Tiroksini ilk dəfə 1919-cu ildə Kendal tireoqlobulin adlanan zülalın hidrolizindən 
ayrılmışdır. Qalxanvarı vəzin folikulunda olan bu zülalda 0,5-1 %
 
yod vardır. 
Onun molekul kütləsi 650-700 min daltonlara yaxındır. 
Son zamanlar heyvanların qanında xüsusi maddənin-üçyodtironinin də 
varlığı müəyyən edilmişdir. Bu maddə tərkibcə tiroksinə yaxındır, amma fəallığı 
ondan 10 dəfə artıqdır. 
Qalxanvarı vəzidə az miqdarda monojodtirozin də olur. 
Tiroksinin maddələr mübadiləsində rolu böyükdür. O qaz mübadiləsini, 
qanda 
qlükozanı 
artırır, 
mitoxondrilərdə 
oksidləşməklə 
fosforlaşmanın 
intensivliyini nizamlayır.
Tiroksin və tiryodtironin orqanizmdə öz funksiyalarını başa çatdırdıqdan 

---

89 
sonra tez aminləşmə, yodsuzlaşma və konfuqasiya proseslərinə uğrayır. Yodun 
ayrılması toxumalarda tiroksin-halogenaza fermentinin iştirakı ilə baş verir. 
Parçalnmadan ayrılan yod əsasən qeyri-üzvi birləşmələr şəklində böyrəklər 
vasitəsilə xaric olunur. 
Trioksinin istehsalı azalırsa, hipotireoidizm baş verir. Bu qalxanvari vəzinin 
atrofiyalaşmasından əmələ gəlir. Bu zaman insan və heyvanda qısa boyluluq 
müşahidə olunur, kretinizm baş verir.
Əgər bu hal yaşlılarda müşahidə edilərsə, miksedema adlanır. Bu zaman 
xəstələr çox yaşlı görünür, mübadilə prosesi zəifləyir, sulu şişlər əmələ gəlir və 
piylənmə müşahidə olunur.
Qalxanvarı vəzinin degenerativ böyüməsində endimik ur xəstəliyi əmələ 
gəlir. Bu xəstəlik insan və heyvanlarda ən çox yod az olan yerlərdə (dağlıq və 
dağətəyi rayonlarda) baş verir. Azərbaycanda bu xəstəliyə Zaqatala-Şəki zonasında 
rast gəlinir. Xəstəliyin baş verməməsi üçün, yəni profilaktik məqsədlə kalium-
yodiddən istifadə olunur.
Qalxanvarı vəzinin hiperfunksiyasına da təsadüf edilir. Bu zaman Bazedov 
xəstəliyi əmələ gəlir. Bu da mübadilə proseslərini intensivliyi ilə xarakterlənir. 
Nəticədə orqanizm zəifləyir, spesifik əlamət olaraq çəpgözlülük baş verir, 
arıqlama, ətraflarda titrəmə müşahidə olunur.
Qalxanvari ətraf vəzilər qlxanabənzər vəzinin arxa səthində yerləşən 
sarımtıl-qırmızı rəngli xırda törəmədir (çəkisi 0,1-0,15 q-dır). 
Bu vəzilərin sintez etdiyi hormon paratireokrin və ya parathormon adlanır. 
Parathormon 84 aminturşusunun qalığından və lipidlərdən əmələ gəlmiş mürəkkəb 
zülaldır, tərkibində 12,6-15,5%
 
azot var, molekul kütləsi 700 min daltona yaxındır. 
Bu zülal iki fraksiyadan ibarətdir. Fəal faksiya suda, duz məhlullarında yaxşı həll 
olur, proteolitik fermentlərin təsirindən inaktivləşir. Parathormon Ca
2+
və fosfat 
ionlarının bağırsaqlarından sorulmasını sürətləndirir. 
Qalxanvarı ətrafı vəzilərin hormonlarının çatışmazlığında qanda kalsiumun 
miqdarı azalır, quanidin və fosfor çoxalır, çünki parathormon kalsium və fosfor 
mübadiləsinin nizamlanmasında iştirak edir. Sinir sisteminin oyanması sürətlənir, 
tetaniya baş verir. Bədənin müxtəlif əzələlərində sinir əzələ oyanıqlığının 
yüksəlməsi müşahidə edilir.