Mexanizatsiyalash muhandislari instituti

Loy a bosishini kuzatish,
bir necha stvorlarda, chuqurliklarni o‘lchash yo‘li 
bilan, oqizindilarni cho‘kkan qalinligi (qatlam) ni aniqlab borishdan iborat. Stvorlar 
soni muayyan sharoitdan kelib chiqib belgilanadi (taxminan 10…15 olinadi). Stvor 
uzunligi 300 m dan ko‘p bo‘lmaganda chu urliklar diametri 6…10 mm, har 5…10 
m da belgiga esa va !ar 50…70 m da po‘kak o‘rnatilgan, tortilgan tros yordamida 
amalga oshiriladi. Stvor uzunligi 300…500 m dan ko‘p bo‘lganda o‘lchovlar 
qirg‘oqqa o‘rnatilgan teodolit yordamida o‘lchov nuqtasi o‘rnini ani lab olib 
boriladi. Chu urliklar, kichik chukurlikda, boshmoq – tagligi bor xoda (mest) bilan, 
katta (4…5 m dan ko‘p) chuqurliklarda belgi o‘yilgan trosga osilgan yukdan tashkil 
topgan lot bilan o‘lchanadi. Yirik suv omborlarida o‘zi yozadigan exolotlardan 
foydalaniladi.
Oqizindilarning granulometrik tarkibi va hajmiy og‘irligini aniqlash uchun har 
bir stvordan 5…7 namuna olinadi. Suv omborini ishlatishning dastlabki 2…3 yildi 
bu ish har yili, undan keyin esa kerak bo‘lganda va oqizindilar jadal cho‘kkan 
joylarda yoki qirg‘oq deformatsiyaga uchragan joylarda olib boriladi (bajariladi).
Suv omborini o‘t bosishi
loyqa bosishiga o‘xshab hajmini kamaytiradi. Uning 
ustidan kuzatish yoz vaqtida ko‘z bilan yoki instrumentlar yordamida olib boriladi. 
O’t bosishining chegarasi teodolitning baza chizig‘iga nisbatan burchak bo‘yicha 
dalnomeri (uzoqni o‘lchagichi) yordamida aniqlanadi. Bu ishni amalga oshirish 
uchun gidrotexniklar topograflar va gidrobiologlar jalb qilinadi.
To‘lqinlanishni kuzatish
gorizontga nisbatan ma’lum bir burchak ostida 
qiyalikga o‘rnatilgan va o‘lchov shkalasi bilan ta’minlangan reykalar bo‘yicha olib 
boriladi. Ayrim holatlarda qiyalikka bo‘yab qo‘yilgan, suv bilan yuviladigan reykani 
o‘rnatish mumkin. To‘lqin balandligi buyoqni yuvish chizig‘i bo‘yicha topiladi yoki 
to‘lqin o‘lchagich vexa (ishorat qozig‘i), to‘lqin o‘lchagich, to‘lqin yozgich 
(to‘lqinlanishni o‘zi yozib boruvchi) yordamida o‘lchanadi.
Katta akvatoriyadagi to‘lqinlanishni aerofotos’emka yordamida kuzatiladi
. 
Ma’suliyati kam holatlarda to‘lqinlanishni ko‘z bilan kuzatish yordamida ballarda 
baholash mumkin.
Shamol tezligi ko‘l anemometri yoki o‘zi yozar bilan, uning yo‘nalishi esa – 
flyuger yordamida aniqlanadi.
Suv omborini qirg‘oqlarni yemirilishini kuzatish
suv omborini loyqa bosish, 
qirg‘oq bo‘yi zonasi oldida bir qismi qirg‘oqning yuvilishi mahsulotlarini cho‘kishi 
natijasida sayozlik hosil bo‘lishi darajalarini baholash imkoniyatini beradi. Bunda 
quyidagilar amalga oshiriladi: qirg‘oq bo‘yi kuz bilan tekshirilib chiqiladi va 

---

46 
qirg‘oqning suv ostida qolgan uchastkalari bo‘yicha materiallar yig‘iladi; qirg‘oq 
bo‘yi polosasi topografik s’emka qilinadi; ko‘ndalang kesimlar va chuqirliklarni 
o‘lchashlar nivelirovka qilinadi; o‘prilish jarayonlarini rivojlanishini kuzatish, 
gruntdan namunalar olishni qo‘shib yemirilish extimoli bor uchastkalar geologik va 
gidrogeologik 
tadqiqotdan 
(tekshiruvdan) 
o‘tkaziladi. 
Asosan 
gidrouzel 
inshootlariga kelib o‘shiladigan (tutashadigan) qirg‘oqlar, injenerlik himoyasi va 
yengil yuviladigan uchastkalar kuzatiladi
. 
Eng xarakterli zonalarda bir birida 50…100 m masofada kamida uchta 
ko‘ndalang kesim ajratiladi va belgilanadi, ular teodolit yo‘li bilan bog‘lanadi va suv 
ombori ichiga 200 m gacha yoyiladi, ularning chuqirliklari o‘lchanib IV klass 
nivelirovka qilinadi. Ko‘ndalang kesimida fiksatsiya (belgi) qilingan nuqtalarga bir 
biridan 10…20 m masofada metall shtыr qoqiladi, Shtirlarning boshi yer yuzidan 
0,5 m ga chiqib turadi. Kuzatuvlar geodeziya asboblari yordamida olib boriladi. 
O’lchashlar bilan birgalikda qirg‘oqlarni o‘prilish yoki yuvilish xarakteri (yoriqlar 
hosil bo‘lishi, tog‘ jinslari katta bo‘laklarini o‘prilishi, siljishlar, to‘kilib tushishlar 
va sh.o‘.) uchastkalarning geologik va gidrogeologik tuzilishi ko‘rsatilib, yozilib 
boriladi. Kuzatishlar natijasida yirik masshtabli, injenerlik – geologiya shart - sharoit 
kartasi tuziladi, kartada qirg‘oq 300 m gacha tushiriladi. Shuningdek suv ombori 
qirg‘oq bo‘yi zonasi suv urezidan 200 m tubini izobatlardan kartasi tuziladi.
Qirg‘oqlarni yemirilishini instrumentlar yordamida kuzatish bahorda, toshqin 
o‘tgandan keyin, va yomg‘irlar mavsumi tugagandan so‘ng kuzda olib boriladi 
(o‘tkaziladi). Geologik tahlil yiliga 1 marta, ayrim holatlarda esa undan ham ko‘p 
o‘tkaziladi.