“meyvə-TƏRƏVƏz və tamli mallarin



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/22
tarix05.03.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#10307
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22

1.5. Соьан тярявязляри 
 
Соьан тярявязляри чохиллик биткиляр групуна дахилдир. Бу група, ясасян соьан, 
сарымсаг, эюй соьан вя башга соьан нювляри аиддир. Баш соьан вя сарымсаг даща 
эениш  йайылмышдыр.  Бу  тярявязляр  иштащаны    артырыр  вя  башга  гидаларын  щязминя 
мцсбят  тясир  эюстярир.  Щямчинин  бактерисид  хассяйя  малик  олдуьундан  бир  чох 
микроорганизмляри мящв едир. Она эюря дя soğanтярявязляри мцалижяви ящямиййятя 
маликдир. 
Баш  соьан  ади  щалда  ашпазлыгда,  гурутма,  сиркяйя  гойма  вя  тярявяз 
консервляринин щазырланмасында истифадя олунур. 
Соьанын  вятяни  Асийадыр.  Азярбайжанда,  ясасян  Губа-Хачмаз,  Масаллы-
Зянэилан вя Абшеронда бежярилир. 
Баш  соьан  (Аллиум  жера  Л.)  гурулушжа  гат-гат  кюйнякли  габыглардан 
ибарятдир.  Цст габыглар гуруйуб  назик пярдя  тяшкил  едир вя соьанын дахили  йемяли 
габыгларыны  щям  тез  гурумагдан,  щям  дя  микроблардан  мцщафизя  едир.  Йахшы 
гурудулмуш  соьанда  2-3  гуру  пярдя  ямяля  эялир.  Соьанын  кимйяви  тяркиби  онун 
тясяррцфат-ботаники сортундан, йетишдирилмя дяряжясиндян вя районун торпаг-иглим 
шяраитиндян,  сахланылмасы  мцддятиндян  вя  шяраитиндян  асылыдыр.  М.Ф.Жяфяровун 
мялуматына  ясасян,  соьанын  тяркибиндя  орта  щесабла  85,5%  су,  5,8%  шякяр 
(карбощидратларын цмуми мигдары 10,5%-дир), 2,5% азотлу маддя, 0,7% кцл, 0,1% 

 
17 
туршу,  0,01-0,99%  ефир  йаьлары,  0,8%  селлцлоза  вардыр.  Цмуми  шякярин  мигдары 
2,5%-дян  14%-я  гядярдир.  Онун 0,3-1,5%-ни  сахароза,  0,3-0,6%-ни  ися  монозлар 
тяшкил едир. Соьанда, щямчинин аз мигдарда рафиноза, ксилoза, арабиноза, рибоза, 
щямчинин  бязи  фруктозанлар  вардыр  ки,  ахырынжылар  щидролиз  олундугда  фруктоза  вя 
глцкоза верир. Дахили гатларда шякярин мигдары харижи гатлара нисбятян 2-3% чохдур. 
Ажы соьанларда орта щесабла 10%, ширин соьанларда ися 5% шякяр вардыр. 
Шякярлярдян  башга  карбощидрат  комплексиндя  0,1-0,6%  щемиселлцлоза,  0,5-
0,8%  селлцлоза,  0,4-0,5%  пентозанлар,  0,5-0,6%  пектин  маддяси  вардыр.  Лакин 
карбощидратларын  85-90%-ни  шякярляр  тяшкил  едир.  Гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  ажы 
соьанларда шякярин мигдары ширин вя йарымажы соьанлара нисбятян чохдур. 
Соьана спесифик ятир вя ажылыг верян онларын тяркибиндяки ефир йаьларыдыр. Ефир 
йаьларынын  мигдары  0,01-0,09%-я  гядярдир.  В.Д.Йеременконун  мялуматына 
ясасян, соьанда ефир йаьы 12-162 мг% арасында дяйишя биляр. Дахили баьлы гатларда 
28-43 мг%, орта гатларда 19-20 мг%, харижи гатларда ися 16-23 мг% олур. 
Ажы  соьанын  тцндлцйц  онун  тяркибиндя  олан  ефир  йаьынын  тяркибиндян  вя 
учужу хассяли фраксийанын мигдарындан асылыдыр. 
Соьандакы ефир йаьынын тяркиби мцхтялиф бирляшмядян ибарятдир. Лакин бунун 
ясасыны  аллил-пропил-дисулфид  тяшкил  едир.  Ефир  йаьынын  ики  учужу  вя  учужу  олмайан 
фраксийасы  вардыр.  Учужу  фраксийа  30-35  мг%  олур.  Онун  тяркибиндя  карбон 
туршусу, метанол, пропион алдещиди, пропил-меркаптан, аз мигдарда асеталдещид, 
щидрокцкцрд  газынын  изи,  дипропилдисулфат,  пропанол  вя  с.  ибарятдир.  Ефир  йаьынын 
учужу фраксийасынын фитонсид хассяси даща чохдур. Соьан габыьынын сулу вя спиртли 
мящлулу  да  фитонсид  хассялидир.  Соьанын  кюк  щиссяси  (диби)  фитонсид  хассяли 
маддялярля зянэиндир. Сарымтыл габыглы ажы сортлар даща чох фитонсид хассяли олурлар. 
Фярз едирляр ки, соьанын фитонсид хассяси онун тяркибиндя олан   С-Щ-пропилсистеин-
сулфоксид  (Ж
6
Щ
13
О
3
НС)  вя  С-метил-систеин-сулфоксидлярин  олмасындан  иряли  эялир. 
Ферментлярин тясири иля бунлар тиосулфинатлар ямяля эятирирляр. 

 
18 
Соьанын  тяркибиндя  1-2,2%  зцлали  маддя,  18-дян  чох  аминтуршусу 
тапылмышдыр.  Бунлардан  ясаслары  глисинтреонин,  аланин,  пролин,  тирозин,  глцтамин 
туршусу вя с-дир. 
Соьанда  6-10  мг%  Ж  витамини,  щабеля  аз  мигдарда  Е,  Щ,  Б
1
,  Б
2
,  Б
6
,  ПП 
витаминляри, фол туршусу, пантоteн туршусу вардыр. 
Цзви  туршулардан  (0,15-0,3%)  лимон,  алма  вя  кящряба  туршусу  раст  эялир. 
Гуру габыгларда антисептик хассяли протокатехин туршусу тапылмышдыр. 
Соьанын тяркибиндя минерал маддялярдян 29 мг% калсиум, 123 мг% фосфор, 
151  мг%  калиум,  14  мг%  натриум,  14  мг%  магнезиум  вя  0,4  мг%  дямир 
вардыр.  Бойа  маддяляриндян  соьанын  йарпагларында  кверсетин  (Ж
15
Щ
10
О
7
)  вардыр 
ки, бу да флавонун тюрямясидир. Бянювшяйи рянэли соьанын габыьында сианидин бойа 
маддяси тапылмышдыр. 
Соьанын  тясяррцфат-ботаники  сортлары  бир-бириндян  формасына,  чякисиня,  гуру 
габыьын рянэиня, сыхлыьына, дадына, йетишмя мцддятиня вя с. эюря фярглянир. 
Габыьын  рянэи  соьанын  дад  яламятляриндян  асылы  олараг  дяйишир.  Ажы 
соьанларын габыьы гуру вя ширин соьан габыгларына нисбятян даща тцнд рянэдя олур. 
Соьан формасына эюря йасты, йасты даиряви, йумру, даиряви вя узунсов олур. 
Йетишмя дяряжясиня эюря тезйетишян (80 эцн), орта йетишян (80-100 эцн), эежйетишян 
(120 эцндян чох) групларына айрылыр. Бир ядядинин чякисиня эюря хырда (50 г-дяк), 
орта ири (60-120 г-дяк) вя ири (120 г-дан чох) олур. Соьанлар, ясасян дадына эюря 
груплашдырылыр ки, acı, йарымажы вя ширин нювляря айрылыр. 
1.
  Ажы  соьан  сортлары  –  Арзамас,  Бессонов,  Метерски,  Ростов,  Стригунов, 
Погар, Уфа вя с. 
2.
  Йарымажы  соьан  сортлары  –  Данилов,  Гызыл  шар,  Каба,  Мйачков,  Грибов, 
Ситайе, Белозер вя с. 
3.
  Ширин  соьан  сортлары  –  Барлета,  Краснодар-35,  Маркелан,  Йалта,  Жонсон, 
Сары испан. 

 
19 
Азярбайжанda  якилян  соьан  сортларынын  чоху  йерли  сортлардыр.  Бурада 
йайылмыш  вя  районлашдырылмыш  баш  соьан  сортлары,  ясасян  Масаллы,  Каба-Гусарчай 
(синоними Хачмаз), Лугански вя Щювсан соьанларыдыр. 
Сарымсаг  (Аллиум  сативум  Л.)  гурулушуна  эюря  соьандан  фярглянир. 
Сарымсаьын башы мцряккяб гурулушлу олуб, бир нечя дишдян ибарятдир. Дишлярин сайы 
ири-хырдалыьындан асылыдыр. Хырдаларда 3-5 ядяд, орта ирилярдя 6-12 ядяд, ирилярдя ися 
13-25 ядяд диш олур. Щяр диш юз пярдясиндя йерляшир. Щамысы ися бирликдя бир цмуми 
кюйняйя бцрцнцр. Бир башын чякисиня эюря хырда (20 гр-а гядяр), орта ири (20-30 гр) 
вя ири (30 гр-дан чох) олур. Формасы даряви, йасты-даиряви, овал вя с. олур. Дадына 
эюря ажы, йарымажы вя зяиф ажы олур. 
Сарымсаьын  тяркибиндя  35-42%  гуру  маддя,  о  жцмлядян  6-7,9%  зцлали 
маддя,  0,5%  редуксийаедижи  шякярляр,  20-27%  полишякярляр,  0,84-1,44%  минерал 
маддя, 7-27 мг% Ж витамини вардыр. Сарымсаг полишякярляринин ясасыны нишаста вя 
глцкофруктозан тяшкил едир. Кцлцн тяркибиндя ян чох калиум вардыр. 
Sарымсагда  0,005-0,10%  ефир  йаьы  вардыр.  Ефир  йаьынын  ясас  тяркибини  аллин 
тяшкил  едир.  Бу  кцкцрд  тяркибли  амин  туршусудур.  С-аллил,  Л-систеинсулфоксид 
(ЖЩ
2
=ЖЩ-ЖЩ
2
-СО-ЖЩ
2
-ЖЩНЩ
2
-ЖООЩ). 
Сарымсаьы  яздикдя  аллиназа  ферментинин  тясириндян  щямин  ефир  йаьы 
парчаланараг аллисин,  аммiак  вя пироцзцм  туршусу верир.  Аллисин  (ЖЩ
2
=ЖЩЖЩ
2
-
СО-С-ЖЩ
2
-ЖЩ-ЖЩ
2
) бактерисид хассяли олмагла, сарымсаьын ясас ийини тяшкил едир. 
Сарымсагда  олан  ефир  йаьынын  60%-ни  аллисин  тяшкил  едир.  Сарымсагда  башга 
кцкцрдлц бирляшмяляр дя вардыр. 
Аллил-пропилдисулфид  (ЖЩ
2
=ЖЩЖЩ
2
-
-
С-О-С-ЖЩ
2
-ЖЩ
2
-ЖЩ
3
)  чох  фитонсид 
хассяли  маддядир.  Сарымсаьын  ефир  йаьы  фитопатоэен  микроблара  (фитофтора)  гаршы 
бактерисид тясир эюстярир. 
Сарымсаг дишлярля якилиб бежярилир. О, тохум вермир. Якилмясиня эюря йаз вя 
пайыз  сарымсаьы  айырд  едилир.  Пайызда  якилян  сарымсаг  мцряккяб  (чохдишли)  баш 
ямяля эятирир. Онун тяркибиндя олан гуру маддя йазда якиляня нисбятян чох,  дадлы 
вя ятирли olmaqla щямчинин чох ажы олур. Сарымсаг сортлары 2 група бюлцнцр: 

 
20 
1.
  тезйетишян чящрайы сарымсаг; 
2.
  ади аь сарымсаг.  
Сарымсаг  сортларына  бежярилдийи  районларын  ады  верилир.  Мцряккябдишли 
Краснодар,  Соçи,  Дунган,  Юзбяк,  Аь  Украйна,  Грибов-260,  Чокпар,  
Благовенски, Енлийарпаг-220, Витебски, Одесса вя с. 
Азярбайжанда бежярилян сарымсаглардан Масаллы, Аь шунтук вя Енлийарпаг-
220 мисал эюстяриля биляр. 
 
1.6. Эюйярти тярявязляри 
 
Кащы (Лажтужа Сатиvа Л.) чохиллик биткидир. 3 нювц бежярилир – йарпаг кащы, 
баш кащы вя ромен кащы. Кащынын тяркибиндя орта щесабла 1,5% зцлали маддя, 1,7% 
шякяр,  0,5%  селлцлоза,  1,0%  кцл,  8-56  мг%  Ж  витамини,  1-1,2  мг%  каротин,  фол 
туршусу, Б
1
, Б
2
, ПП, Е, К витаминляри вардыр. Кащыдакы зцлали маддя мцхтялиф амин 
туршулары  иля  зянэиндир.  Онун  зяриф  йарпаглары  истещлак  едилир.  Баш  кащынын  эениш 
йайылмыш сортларындан Сарыдаш кащы, Май, 1 Mай, Берлин, Бузлу гайа вя с. Ромен 
кащы да баш ямяля эятирир. Анжан бу даща бош вя узунсов формада олур. 
Кащы  сортларындан  Баллон  вя  Парис  даща  эениш йайылмышдыр. Йарпаг  кащынын 
сортларындан Москва парник сорту эюстяриля биляр. 
Вязяри йаз кащысы адланыр. Азярбайжанда кащынын Бузлу гайа сорту бежярилир. 
Испанаг (Спинажиа олерасеае Л.) бириллик биткидир. Йарпаглары тцнд йашыл олуб, 
чох зярифдир. Вятяни Асийадыр. Испанаг йарпагларында 9,3% су, 2,3% азотлу маддя, 
0,3%  йаь,  2,8%  азотсуз  маддя,  1,0%  селлцлоза  вя  1,5%  минерал  маддя  вардыр. 
Тязя испанагда 3 мг% дямир вя 100 гр-да 0,009 мг арсен вардыр. Испанагда 37 
мг%  Ж,  3,7  мг%  каротин,  0,08  мг%  Б
1
,  0,25  мг%  Б
2
,  0,72  мг%  ПП  витамини 
вардыр. Испанаьын эениш йайылмыш сортларындан Вирофле, Исполин, Ростов, Викторийа, 
Щолландийа вя с. эюстярмяк олар. Азярбайжанда ися Нящянэ сорту бежярилир. 
Туршянэ  (Румех  ажетоса  Л.)  йабаны  щалда  битян  чохиллик  биткидир.  Онун 
тяркибиндя чохлу мигдарда дямир, калиум вя калсиум вардыр. 70 мг% Ж витамини, 

 
21 
2,9  мг%  каротин  вардыр.  Тяркибиндя  2,6%  азотлу  маддя,  2,2%  шякяр,  1,6% 
селлцлоза  вя  0,6%  туршу  вардыр.  Туршунун  ясасыны  туршянэ  туршусу  тяшкил  едир. 
Туршянэдя туршянэ туршусунун К дузу олур вя организмдя Жа дузуна чеврилир вя 
мянимсянилир.  Туршянэин  эениш  йайылмыш  сортларындан  Алтай,  Белвил,  Одесса, 
Майкоп вя Енлийарпаг эюстяря билярик. 
Жаван чуьундур йарпагларынын тяркибиндя 95% су, 0,8% азотлу маддя, 0,1% 
йаь, 2,4% екстрактлы маддя, 0,8% селлцлоза вя 0,9% минерал маддя вардыр. Ясасян 
1-жи хюряклярин щазырланмасында истифадя едилир.  
Йабаны  эижиткян  ши  вя  борш  биширилмясиндя  ишлядилир.  Онун  ящямиййяти 
орасындадыр ки, йазбашы тижарятдя башга эюйярти олмадыгда эижиткяни тядарцк етмяк 
олур. Эижиткянин тяркибиндя 4,7% азотлу маддя, 3,5% шякяр, 1,6% минерал маддя, 
2 мг% каротин вя 207 мг% Ж витамини вардыр. 
Ядвиййəлi тярявязлярин тяркибиндя аз да олса ефир йаьы вардыр. 
Шцйцдцн  (Анетщум  фравеоленс  Л.)  жаван  йарпагларындан  кулинарийада 
истифадя  олунур.  Тохумламыш  шцйцдлярдян  ися  хийары  консервляшдирмяк  цчцн 
истифадя  едилир.  Шцйцдцн  тяркиби  Ж  витамини  (150  мг%)  иля  зянэин  олдуьундан 
хюряклярин  дадыны  йахшылашдырыр  вя  онлары  витаминляшдирир.  Абхазийа  вя  Яндижан 
шцйцд сортлары даща чох йайылмышдыр. 
Тярхун  чохиллик  узунйарпаглы  биткидир.  Тязя  тярхунда  0,1-0,5%, 
гурудулмушунда ися 0,2-0,8% ефир йаьы вардыр. 
Йашыл жяфяри йарпаьында 3,6% зцлали маддя, 1,6% селлцлоза вя 0,4% минерал 
маддя вардыр. Йашыл жяфяри йарпаьында 100-190 мг% Ж витамини, 10 мг% каротин 
вя 0,02% ефир йаьы вардыр. Азярбайжанда Мящсулдар сорту бежярилир. 
Кярявиз  ясас  етибариля  кулинарийада  ишлядилир.  Кярявиз  йарпаглары  да  жяфяри 
йарпагларына  охшайыр,  лакин  бунлар  щям  ири  вя  щям  дя  тцнд  йашыл  рянэдядир. 
Кярявиз йарпагларында 75 мг% Ж витамини вардыр. Азярбайжанда Деликатес сорту 
бежярилир. 
Ядвиййəлi  тярявязлярдян  рейщан  вя  наня,  ясасян  тязя  щалда  ишлядилир.  Сойуг 
гялйаналтыларын щазырланмасы цчцн бунлар даща ящямиййятлидир. 

 
22 
Десерт  тярявязлярдян  янэинар  (артишок)  чохиллик  битки  олуб,  ясасян  бишмиш 
щалда йаьла вя йа соусла истещлак едилир. Тяркибиндя 80,0% су, 2,0% зцлал, 14,0% 
карбощидрат,  1%  минерал  маддя,  0,18  мг%  Б
1
  витамини  вя  5  мг%  Ж  витамини 
вардыр. 
Гушгонмаз  чохиллик  битки  олуб,  гида  цчцн  бишмиш  щалда  (йаь  вя  соус  иля), 
консервляшдирилмиш вя дондурулмуш щалда ишлядилир. Гушгонмазын тяркибиндя 93% 
су, 2% азотлу маддя вя 0,47% шякяр вардыр. 
Рявянд чохиллик биткидир. Ясасян ширин супларын, компот вя пирог цчцн ичлик 
щазырланмасында  эениш  истифадя  едилир.  Тяркибиндя  91,5%  су,  1,6%  туршу,  1,8% 
шякяр,  0,8%  пектин  маддяси,  1,2%  селлцлоза  вя  1,1%  минерал  маддя  вардыр. 
Тяркибиндя  12  мг%  Ж  витамини,  Б
1
,  ПП  вя  каротин  вардыр.  Ясас  сортларындан 
Викторийа, Москва, Гырмызы деликатес вя с. эюстярмяк олар. 
 
Ə
 D Ə B   Y Y A T 
 
1.  Ящмядов  Я.И.  Мейвя  вя  тярявязин  ямтяяшцнаслыьы.  Бакы,      Дярслик,  «Игтисад 
университети» няшриййаты, 2009,  29,2ч.в., 442 сящ. (Н.Т.Ялийевля бирэя). 
3.
  Ящмядов  Я.И.  «Ярзаг  маллары  ямтяяшцнаслыьы»,  3-cü  nəşr,  Дярслик,  «Игтисад 
университети» няшриййаты, 2012, 30 ч.в., 480 сящ. 
3. Hцseynov A.Я. “Bitki mяnшяli яrzaq mallarы яmtяяшцnaslыьы prakтikumu” (Дярс 
вясаитинин еlmi redaktoru, prof. Я.И.Яhmяdov). Bakы,2007. 232 сяh. 
4. Яhmяdov Я.И. Евдя консервляшдирмя. (Йенидян ишлянмиш латын графикасы иля икинжи 
няшри). Бакы, «Эянжлик» няшриййаòû, 2010, 360 сящ. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
23 
Mövzu 2. Generativ tərəvəzlər, növləri və təsərrüfat- 
botaniki  sortları 
 
M Ü H A Z I R Ə N I N    P L A N I 
 
          2.1. Бостан тярявязляри 
2.2. Томат тярявязляри 
2.3. Пахлалы вя дянли тярявязляр 
 
Бостан тярявязляриня габаг фясилясиндян олан бириллик битки мейвяляри – хийар, 
гарпыз, говун вя габаг аиддир. Бу тярявязлярдян хийар даща эениш йайылмышдыр. 
Хийар  (Жужурмис  сативус  Л.)  щям  ачыг  торпагда  вя  щям  дя  истиханаларда 
йетишдирилир.  Хийарын  кал  мейвяляри  8-12  эцнлцйцндя  дярилир.  Ондан  тязя  щалда, 
туршудулмаг, дуза вя сиркяйя гоймаг цчцн истифадя едилир. Хийарын кейфиййятиндя 
онун ири вя йа хырдалыьынын бюйцк ящямиййяти вар. Хырда, тохумлары сцтцл хийарлар 
даща  кейфиййятли  щесаб  олунур.  Стандарта  ясасян,  дуза  гойулажаг  хийарлар  хырда 
(50 мм-я гядяр) вя ири (51-70 мм) корnишонлара, хырда (71-90 мм), орта ири (91-
120 мм) вя ири хийарлара (121-140 мм) бюлцнцр. 140 мм-дян ири хийарлары дуза вя 
сиркяйя гоймаг олмаз. 
Хийарын тяркибиндя 94-96% су, 1,8-2,5% шякярляр, 0,6% азотлу маддя, 0,5% 
селлцлоза, 0,2% цзви туршулар, 0,38-0,53% минерал маддяляр, 4-10 мг% Ж витамини, 
аз  мигдарда  Б
1
,  Б
2
,  ПП,  каротин,  биотин  вя  пантотен  туршусу  вардыр.  Минерал 
маддялярдян  К,  Фе,  П,  Ъ  вардыр.  Хийарын  минерал  маддяляри  гялявилик  хассясиня 
малик  олдуьундан  башга  мящсулларла  организмя  дахил  олмуш  зярярли  туршуларын 
нейтраллашмасына  кюмяк  едир.  Хийар  тохумларынын  тяркибиндя  30%-я  гядяр  зцлали 
маддяляр вя 31,5% йаь олур. 
Хийарын  кимйяви  тяркиби  онун  сортундан,  бежярилдийи  торпаг-иглим 
шяраитиндян,  йетишмя  дяряжясиндян  вя  сахланылма  мцддятиндян  асылыдыр.  Хийарын 
тясяррцфат-ботаники  сортлары  бир-бириндян  формасына,  юлчцсцня,  рянэиня  вя  səthinin 
вязиййятиня  (щамар  вя  йа  габырьалы)  эюря  фярглянир.  Йетишмя  мцддятиня  эюря 

 
24 
тезйетишян (44 эцня), ортайетишян (45-50 эцн) вя эежйетишян (50-60 эцн) групларына 
бюлцнцр. Хийар сортлары гара тиканлы вя аь тиканлы групларына бюлцнцрляр. 
Гара  тиканлы  хийар  сортларындан  Вйазников,  Mуром-36,  Успех-290, 
Украйна  тезйетишяни,  Уроъай-86,  эежйетишянлярдян  Неъин-12,  Дон-171,  Долъик, 
Рйабчик-254/4 эюстярмяк олар. Бу сортлар, ясасян дуза вя сиркяйя гойулмаг цчцн 
истифадя едилир. 
Аь тиканлы сортлар, ясасян тязя щалда истифадя едилир. Бу хийарларын габыьы дуз 
мящлулуну пис кечирир, она эюря дя дуза вя сиркяйя гойулмаг цчцн аз йарарлыдыр. 
Зяиф габырьалы сортлардан тезйетишян Алтай, Изйашный, иригабырьалылардан Щяштярхан-
136,  Марэилан-88,  йерли  Мухран  вя  с.  Истиханаларда  йетишдирмяк  цчцн  Клин,  
Dашкəнт-86, Успех-221 вя с. ялверишлидир. 
Азярбайжанда  бежярилян  хийарлардан  Бирйучекутски-193,  Сигнал-235,  Йерли 
Gəncə,  Дон-175,  Неъин-12,  Успех-221,  Котйак,  Рулан-95  вя  Йерли  Клин  сортуну 
эюстярмяк олар. 
Хийар кейфиййят яламятляриня эюря тязя, саьлам, бцтюв, ясасян йашыл олмагла, 
мцхтялиф  чаларлы  йашыл  рянэдя,  формасы  дцзэцн,  цстц  тямиз,  ятлийи  бярк,  тохумлары 
йетишмямиш вя сулу олмалыдыр. Хийар саплагсыз вя йа 1 см узунлугда саплаглы ола 
биляр. 
Ачыг торпагда бежярилян хийарларда 10%, истиханаларда бежярилян хийарларда 
ися 3% чиркли, азжа сцртцлмцш, азжа батыг (лакин язилмямиш), габыьы жызылмыш, эцняш 
йандырмыш  вя  азажыг  саралмыш  хийарларын  олмасына  ижазя  верилир.  Тезйетишян  йашыл 
хийарларын юлчцсц 9 см-я гядяр, галанларда 12 см-я гядяр олмалыдыр. Истиханаларда 
йетишдирилян  вя  узун  мейвяли  сортлар  цчцн  хийарын  юлчцсц  нормалашдырылмыр.  5% 
мигдарында  башга  юлчцлц  хийарларын  олмасына  ижазя  верилир.  Ейбяжяр  формалы 
хийарлар сатыша верилмир вя тядарцк районларында гейри-стандарт хийарлар ким дуза 
гойулур. 
Гарпыз  (Житруллус  вилэарис  Сжщард)  галынгабыглы  (0,5-3  см),  дахилиндя  чохлу 
тохуму олан йумшаг ятликли мейвяли тярявяздир. 

 
25 
Гарпызын  вятяни  Африкадыр.  Азярбайжанда,  ясасян  Сабирабадда,  Саатлыда, 
Абшеронда  вя  диэяр  бюлэялярдя  бежярилир.  Гарпыздан  тязя  щалда,  дузлама  цчцн, 
гарпыз  балы  вя  гарпыз  шярабы,  щабеля  сукат  истещсалы  цчцн  истифадя  едилир.  Гарпызын 
тяркибиндя орта щесабла 88-92% су, 5,5-10,5% шякяр, 0,8% азотлу маддяляр, 0,2% 
туршу, 0,4% минерал маддяляр, 0,6% йаь вя 0,4% селлцлоза, витаминлярдян 8 мг% 
Ж, Б
1
, Б
2
 вя А витаминляри вардыр. Гарпыз тохумунда 30% йаь вардыр. Шякярлярдян 
ян чох раст эяляни фруктозадыр ки, бу да онун ширинлийини артырыр. Сукат щазырламаг 
цчцн галынгабыглы гарпызлардан истифадя едилир. Сортлары бир-бириндян формасына, ири-
хырдалыьына  (юлчцсцня),  цзяринин  вязиййятиня,  габыьынын  галынлыьына,  ятлийин 
зярифлийиня эюря фярглянир. Ири-хырдалыьына (юлчцсцня) эюря ири, орта вя хырда юлчцляря 
айрылыр. Хырдаларын диаметри 15-20 см, орта ирилярдя 20-25 см вя ирилярдя ися 25 см-
дян  чох  олур.    Ятли  щиссясинин  вязиййятиня  эюря  зяриф,  аьызда  ярийян,  хырда  дяняли, 
бош, лифли, сых ятли, кобуд дяняли, ширяли вя йа гуру олур. Йетишмясиндян асылы олараг 
ашхана сортлары тезйетишян, орта вя эежйетишян олур. Тяйинатына эюря 3 група айрылыр:  
ашхана цчцн, йем цчцн, сукат щазырламаг цчцн. 
Эениш йайылмыш тезйетишян гарпыз сортларындан Огонйок, Дон-39, Галиб-395, 
Аь чяйирдякли, Пйатигорск хуторунун севимлиси, Думан вя с. эюстярмяк олар. 
Медовка сорту хырда шар шякиллидир. Юлкямизин яксяр районларында бежярилир. 
Орта  йетишянлярдян  Аъинов,  Богаев  мурашкасы,  Быков-22,  Мелитопол-60,  142, 
Юзбяк, эежйетишянлярдян Золаглы Щяштярхан, Мелитопол-143, Волга-7, Бирйучекут-
775  чох  йайылмышдыр.  Бунлардан  башга  эежйетишянляря  Хант-кара  (Юзбякистанда 
чох йайылмышdır) вя Чит  sortları дахил едилир. 
Габыьынын  галынлыьына  эюря  назик,  орта  галын  вя  галын  олур.  Цмумиййятля, 
габыьынын галынлыьы 0,4-2,5 см-я гядяр олур. Галын габыглылар дашынма вя сахланма 
цчцн даща ялверишлидир. 
Мелитопол сорту ири шаршякилли, ятли щиссяси чящрайы-гырмызыдыр. Цзяри жизэисиздир. 
Бунлар сортлашдырыларкян йетишмя яламяти, ири-хырдалыьы нязяря алыныр. 
Азярбайжанда Мелитопол-142, Бирйучекут-775, Сабирабад-53-88, Пyaтигорск 
хуторунун севимлиси вя с. гарпыз сортлары йетишдирилир. 

 
26 
Кейфиййятжя  стандарта  мцвафиг  гарпызлар  тязя,  тямиз,  бцтюв  вя  саьлам,  юз 
тясяррцфат-ботаники сортуна хас олан рянэдя олмалы, ейбяжяр вя хястя олмамалыдыр. 
10%  башга  сорта  аиd  гарпызларын  олмасына  ижазя  верилир.  Ян  ири  юлчцлц  гарпызын 
диаметри 15 см-дян, тезйетишян вя хырдамейвялилярдя ися 12 см-дян аз олмамалыдыр. 
Гарпызларын ичярисиндя 8%-я гядяр йцнэцл зядялянмиш, азажыг батыг вя яйри формалы, 
сцртцк,  о  жцмлядян  3%  кал  вя  йахуд  йетишиб  ютмцш  гарпызлар  ола  биляр.  Язик, 
чатламыш вя хястяликля зядялянмиш гарпызлар олмамалыдыр. 
Говун  (Жужумис  мело  Л.)  гарпыза  нисбятян  даща  чох  истисевян  биткидир  вя 
гурулушуна  эюря  гарпыздан  фярглянир.  Бунун  тохумлары  ичяриси  бош  олан  тохум 
камерасында  йерляшир.  Ясасян  Орта  Асийа  республикаларында  вя  Загафгазийа 
республикаларында бежярилир. Тяркибиндя шякярин мигдары 5-17%-я чатыр. 20 мг% Ж, 
1,2  мг%  А, 0,5  мг%  Б
1
,  0,3  мг%  Б
2
,  0,6  мг%  ПП  витаминляри вардыр.  Минерал 
маддялярдян  ян  чох  раст  эяляни  дямирдир  ки,  бунун  да  мигдары  2,5  мг%-я 
бярабярдир. Гарпыздан фяргли олараг сахланыларкян йетишя билир. 
Говунларын тясяррцфат-ботаники сортлары бири-диэяриндян мейвясинин юлчцсцня 
вя  кцтлясиня,  габыьынын  рянэиня  вя  бярклийиня,  ятли  щиссясинин  консистенсийасы  вя 
рянэиня,  дад  вя  ятриня,  йетишмя  мцддятиня  вя  сахланылмасына  эюря  фярглянирляр. 
Говунун  габыьы  ачыг  йашыл,  нарынжы,  гящвяйи,  ятли  щиссяси  ися  аь,  йашыл,  нарынжы  вя 
чящрайы рянэдя олур. Ятли щиссяси консистенсийасына эюря лифли, йумшаг, хырда дяняли, 
хырчылдайан вя сых ятли олурлар. Дадына эюря чох ширин, ширин, аз ширин дадсыз, ятриня 
эюря чох ятирли, орта вя зяиф ятирли вя ятирсиз олур. Йетишмя мцддятиня эюря тезйетишян 
(80  эцня),  ортайетишян  (80-110  эцня)  вя  эежйетишян  (110  эцндян  чох)  групларына 
бюлцнцр. 
Юлчцсцня эюря ири, орта вя хырда олур. Цзяри щамар, тор шябякяли вя габырьалы 
формада  олур.  Тезйетишян  сортлары  20  эцня,  ортайетишянляр  1-2  айа  гядяр, 
сахланылмаьа  давамлы,  эежйетишянляр  ися  3  айдан  чох  сахланырлар.  Бунларын 
сахланма  мцддяти  йетишмя  дюврляриндян  асылыдыр.  Говунлар  бир  нечя  група 
айрылырлар. 
1.
  Тезйетишян Русийа сортлары; 

 
27 
2.
  Тезйетишян Орта Асийа сортлары; 
3.
  Йумшаг ятли Орта Асийа сортлары; 
4.
  Хырчылдайан ятли Орта Асийа йай сортлары; 
5.
  Жянуб пайыз-гыш сортлары; 
6.
  Сых ятли Русийа сортлары; 
7.
  Канталуплар вя йа Гярби Авропа сортлары. 
Канталупларын ятли щиссяси сых вя дады ятирли олур. Эениш йайылмыш сортларындан 
Комсомол-142 вя Лимону-сары мисал эюстяриля биляр. 
Комсомол ортайетишян сорт олмагла, хырда мейвяли вя шаршякиллидир. Ятли щисся 
аьдыр, зяриф ванил ятри верир. 
Лимону-сары тезйетишян сортдур. Ятлийи аь вя сых олур. 
Сых ятли Русийа сортларына Бронзовка, Колхозчу, шякярли Крым, Персидскайа, 
Зимовка дахилдир. 
Зимовка  орта  йетишян  олмагла  чякиси  8  кг-а  гядяр  эялир.  Йахшы  сахланылыр. 
Тяркибиндя 10%-я гядяр шякяр вардыр. 
Колхозчу  ян  чох  йайылмыш  сортлардандыр.  Мейвяси  хырда,  шаршякилли,  сары-
нарынжы йашылы рянэдя олуб, чох ятирли вя дадлы, тяркибиндя 12%-я гядяр шякяр олур. 
Орта йетишян сортдур, daşınmağa давамлы, сахланмаьа давамсыздыр. 
Пайыз-гыш  сортларына  Гулйаби  кара,  Гулйаби  сары,  йашыл  Гулийаби,  нарынжы 
Гулйаби дахилдир.  Йашыл  Гулйаби  Жяржо сортудур  вя  чох  эежйетишяндир.  Чякиси 4-8 
кг-а гядяр олур. Ятирли ятли щиссясинин тяркибиндя 10% шякяр вардыр. 
Нарынжы  Гулйаби  эежйетишян  сортдур,  чякиси  2,5-4  кг-а  гядяр  олур. 
Йумуртаваридир, йахшы сахланыр. Орта Асийа йай сортларына Ак-каун, Арбакешка, 
Bарэи-816,  Ичи-Кызыл,  Кзыл-уруп,  Конча,  Хокузкалйа,  Гырмызы  ятли  вя  с.  сортлары 
дахилдир. 
Азярбайжанда  Колхозчу-749/753,  Балакян-281,  Гусарчай-426  вя  йерли 
говун сортлары бежярилир. 
Стандарта мцвафиг говунлар тязя, тямиз вя саьлам олмалыдыр. Бунларын рянэи 
вя  формасы  юз  тясяррцфат-ботаники  сортуна  мцвафиг  олмалыдыр.  Ен  кясийинин 

 
28 
диаметри ян чох 15 см-дян, тезйетишян вя силиндрик  формалыларда ися 10 см-дян аз 
олмамалыдыр.  Сатыша  бурахылан  говунларын  ичярисиндя  азажыг  язик  вя  батыг, 
щямчинин  юлчцдян  узаглашан  говунларын  мигдары  5%-дян  чох  олмамалыдыр.  10% 
ейни мцддятдя йетишян башга говун сортларынын олмасына ижазя верилир. 
Габаьын  (Жужурбита  Реро  Л.)  3  нювц:  ади,  иримейвяли  вя  мускат  габаг 
мялумдур.  Ашханада  вя  йем  цчцн  истифадя  едилир.  Габаьын  ашхана  сортларындан 
суп,  йаьлы  вя  сцдлц  пцре,  маринад  щазырламаг  вя  гызартмаг  цчцн  истифадя  едилир. 
Бундан,  щямчинин  витамин  препаратлары,  ширниййат  сянайесиндя  сукат  вя  мцхтялиф 
ичликляр щазырланыр. Витамин препараты цчцн ятли щиссяси сары оланлар даща ялверишлидир. 
Ашхана сортлу габаглар дадлы вя хош ятирлидир. Тяркибиндя орта щесабла ятли щиссядя 
91,85%  су,  0,95%  селлцлоза,  0,55%  кцл,  0,8%  азотлу  маддя,  0,1%  йаь  вардыр. 
Габыг  щиссясиндя  ися  селлцлозанын  мигдары  3,3%-дир.  Йетишмиш  габагда  шякярин 
мигдары орта щесабла 8%-дир. Витаминлярдян 5-8 мг% Ж, 12 мг%-я гядяр каротин 
олур. Бунун тохумунун тяркибиндя 40% йаь, 28% зцлал вардыр. Цмуми чякисинин 
75%-ни йемяли щисся тяшкил едир. Эениш йайылмыш сортларындан боз рянэли Волга сорту 
орта эежйетишяндир. Ири, йумру-йасты формада вя ачыг боз рянэдядир. Сахланылма вя 
дашынма цчцн чох ялверишлидир. Сары ятли щиссяси шириндир. 
Мозолейев  сорту  чох  йайылмыш  сортлардандыр.  Орта  эежйетишяндир. 
Йумуртавари  вя  йа  узунсов,  рянэи  сарыдыр.  Цзяри  тцнд  йашыл  жизэилидир,  орта 
ириликдядир. Ятли щиссяси дадлы, сольун чящрайы рянэдядир. 
Украйна сорту чохмейвяли, зяиф габырьалыдыр. Чящрайы рянэдядир. Ятли щиссяси 
хырчылдайан  чящрайы  рянэдя  олур.  Перехватка-69  мускат  ятирли  вя  эежйетишян 
сортдур. Орта ириликдя вя силиндрик формада олуб, ятли щиссяси дяняли, хырчылдайан вя 
чящрайы  рянэдядир.  Тяркибиндя  12  мг%  каротин  вя  Ж  витамини  вардыр.  Эюстярилян 
сортлардан  башга  бир  чох  районларда  башга  сортлар  да  йетишдирилир  ки,  бунлардан 
Быков, Бирйучекут, Башкир, Чяркяз, Алтай сортларыны эюстярмяк олар. 
Азярбайжанда  Палов-Каду-268,Perexvatka-69  вя  йерли  габаг  сортлары 
йетишдирилир.  Стандарт  цзря  габаг  тямиз,  тязя,  йетишмя  дяряжясиня  эюря  бирнювлц, 
саьлам,  рянэи  вя  формасы  тясяррцфат-ботаники  сортуна  мцвафиг,  бцтюв  саплаглы 

 
29 
олмалыдыр. Габаьын ян бюйцк ен кясийинин диаметри узунсов формалыларда 12 см-
дян, йасты вя даиряви формалыларда ися 15 см-дян аз олмамалыдыр. 
Патиссон  (Жужурбита  вар.  патиссон)  бириллик  биткидир,  йасты-эирдя  формада, 
кянарлары диликлидир. Башга сюзля, патиссона бошгабабянзяр габаг да дейилир. Рянэи 
ачыг  йашылдан  аьымтыл  йашыла  гядяр  олур.  Йетишиб  ютмцшляр  аь  сцд  рянэиндядир. 
Йейилмяк  цчцн  3-5  эцнлцк  патиссонлардан  истифадя  едилир.  Йетишиб  ютмцшлярkobud 
ətlikli və iri toxumlu olduğundan гида цчцн йарарсыздыр. 
Патиссонун тяркибиндя 4,3% шякяр, 2% азотлу маддя, о жцмлядян 0,6% зцлал, 
1,3% селлцлоза, 0,6% пектин маддяси, 0,1% цзви туршу, 0,7% минерал маддя, 23-40 
мг%  Ж  витамини,  0,25  мг%  ПП,  0,04  мг%  Б
2
,  0,03  мг%  Б
1
  вя  каротин  (А 
провитамини) вардыр. 
Ашпазлыгда  сухари  вя  йаь  иля  биширилмиш,  гызардылмыш  вя  гиймялянмиш 
патиссондан истифадя едирляр. Суда биширилмиш патиссонун дады йахшы олур. Щямчинин 
патиссону  ят  гиймяси  иля  долдуруб  (юзяк  щиссясини  чыхарыб  ят  гиймясини  орайа 
долдурурлар) – patisson dolması - биширирляр. 
Патиссону консервляшдирир вя сиркяйя гойурлар. Консервляшдирилмиш вя сиркяйя 
гойулмуш патиссон уйьун формада щазырланмыш хийары явяз едир. 
Эениш  йайылмыш  сортларындан  аь,  тезйетишян  аь  вя  сары  йасты  патиссонлары 
эюстярмяк олар. 
Патиссонун  ян  бюйцк  диаметринин  юлчцсц  10  см-дян  чох  олмамалыдыр. 
Консервляшдирмяк цчцн ися диаметри 6-8 см, чякиси ися 80-100 гр олан патиссонлар 
эютцрцлмялидир.  Патиссонун  мейвяси  зяриф  габыглы,  ширяли  вя  ятли  щиссяси  бярк, 
тохумлары кал олмалыдыр. 
Габагжыг (Жужурбита вар. эираумонтиа) вя йа эюй габаг габаьын кaл формалы 
нювцдцр. Аьымтыл-йашыл рянэдя, назик габыглы вя силиндр шяклиндя олан бу габаг кал 
(7-10  эцнлцк)  дярилир.  Ондан  гызардылмыш,  гиймялянмиш  вя  щямчинин  эюй  габаг 
кцрцсц щазырламаг цчцн исифадя едилир. 
Тяркибиндя 4,9% гуру маддя, о жцмлядян 2,55% шякяр, 0,55% зцлал, 0,13% 
йаь,  0,2%  цзви  туршу,  0,8%  селлцлоза  вя  0,5%  минерал  маддя  вя  15  мг%  Ж 

 
30 
витамини  вардыр.  Ян  чох  йайылмыш  сортларындан  Йунан,  Грибов-37,  Одесса-52, 
Соте-38 габагжыгларыдыр. 
Стандарт цзря эюй габаг кал, тязя, тямиз, бцтюв, йашыл рянэли вя йа золаглы, 
мцхтялиф формалы, сятщи щамар вя йа азжа габырьалы, ятлийи бярк, долу, узунлуьу 12-
20 см, тохумлары кал олмалыдыр. 
 
2.2. Томат тярявязляри 
 
Томат  вя  йа  помидор  (Соланум  Лижоперсижум  Л.)  бириллик  от  биткисидир.  Бир 
чох нюв, йарымнювц вя нювмцхтялифлийи вардыр. 
Цч нювмцхтялифлийи олан помидор бежярилир. 
1.
  Йцксяк  бойатан  помидорлар:  колу  штамсыз,  зоьлары  назик  олур,  мейвя 
вердикдя йеря йатыр. Сортларындан Рыбка-52, Жянублу-1644 вя с. 
2.
  Штамлы  помидорлар:  зоьлары  галын  вя  бярк  олур,  мейвя  вердикдя  йеря 
йатмырлар. Сортларындан Карлик, Нева, Краснодар, Волгоград вя с. 
3.
  Детерминат  вя  йа  зяиф  будаглы  карлик  (жыртдан)  помидорлар.  Сортларындан 
Пушкин-1853, Первенес, Колхозчу-34 вя с. эюстярмяк олар. 
Помидор  исти  севян  битки  олдуьундан,  ясасян    орта  вя  жянуб  районларда 
бежярилир. Помидорун вятяни Американын тропик районларыдыр. 
Помидор  назик  габыгдан,  ятли  щиссядян,  тохум  камераларындан  вя 
тохумлардан  ибарятдир.  Дахили  тохум  камералары  чох  олан  томатлар  ян  йахшы 
томатлардыр. 
Помидорун  600-я  гядяр  бежярилян  сорту  мялумдур.  Бунлар  бири-диэяриндян 
формасына,  рянэиня,  цзяринин  вязиййятиня  (габıргalı),  бюйцклцйцня,  тохум 
камерасынын сайы вя йерляшмясиня эюря фярглянирляр. 
Помидорун  рянэи  гырмызы,  чящрайы,  йахуд  сарынын  мцхтялиф  чаларында  ола 
биляр.  Помидор  овал,  йасты  йумру  вя  конусвари,  цстц  ися  щамар,  йа  да  гаbıргalı 
олур.  Йетишмясиня  эюря  помидор  йашыл,  боз,  чящрайы  вя  гырмызы  рянэдя  олур. 
Сахланан  вя  дашынан  заман  да  йетишя  билир.  Юлчцсцня  эюря  ири,  орта  ири  вя  хырда 

 
31 
нювляриня  айрылыр.  Ириляринин  чякиси  100  гр-дан  чох,  орта  ириляринки  60-100  гр, 
хырдаларынкы ися 60 гр-а гядяр олур. 
Камераларын  сайындан  асылы  олараг  азкамералы  (2-5  камера),  ортакамералы 
(6-9 камера) вя чохкамералы (10-дан чох камера) групларына бюлцнцр. 
Тясяррцфат  яламятляриня  эюря  помидорлар  ашхана  вя  консервлик  груплардан 
ибарятдир.  Помидорун  ашхана  сортлары  ян  чох  ашпазлыгда  салатларын,  1-жи  вя  2-жи 
хюряклярин  щазырланмасында  истифадя  олунур.  Бунлар  ширяли  вя  эюзял  дадлыдырлар. 
Помидорун консервлик сортлары томат-паста, томат-пцре, томат ширяси алмаг цчцн 
ишлядилир. Бу помидорларын тяркибиндя гуру маддя чох олмалыдыр. Сиркяйя вя дуза 
гойуласы помидорларын ятли щиссяси бярк олмалыдыр. 
Помидорун тяркибиндя орта щесабла 93-96% су, 0,61% минерал маддя, 4%-я 
гядяр карбощидратлар, 0,19% йаь, 0,84% селлцлоза вардыр. 
Помидорун тяркибиндя 1,4 мг% дямир, щямчинин К, Мэ, На, Жа, П, Ъ вя с. 
елементляр вардыр. 
Помидорда 30 мг% Ж витамини, 1,4 мг% каротин (А витамини), Б
1
, Б
2
, Б
3

ПП  вя  П  витаминляри  вардыр.  Помидорда  0,4-0,6%  цзви  туршу  (алма,  лимон,  аз 
мигдарда кящряба вя туршянэ), 0,1-0,2% пектин маддяси, кал помидорда ися 0,3% 
нишаста  вардыр.  Помидорун  ажы  дады  онун  тяркибиндя  олан  соланин  глцкозидинин 
мигдарындан  асылыдыр.  Кал  помидорда  4  мг%,  йарымкалда  5  вя  йетишмядя  8% 
соланин  глцкозиди  вардыр.  Бойа  маддяляриндян  помидорда  каротин,  ликопин  вя 
ксантофил  вардыр.  Помидорун  сортларындан  Майак,  Бирйучекут,  Bазар  яжаyиби, 
Гумберт вя с. эюстярмяк олар. Майак – тезйетишян, мящсулдар сортдур. Мейвяси 
орта  юлчцлц,  формасы  йасты-даиряви  вя  йa  даиряви,  сятщи  щамар,  гырмызы  рянэли,  хош 
дадлыдыр.  Бу  сорта  йахын помидор  сортларындан  Восход,  Донский,  Биринжи,  Волга 
тезйетишяни, Зарйа, Колхозчу, тезйетишян Молдавийа вя Тамeнес эюстяриля биляр. 
Морфолоъи  вя  ямтяялик  эюстярижиляриня  эюря  мящсулдар  Майкоп  сортуна  аид 
олан  помидорлар  бир  групда  бирляшдирилир.  Бурайа  Брекодей,  Ополченес,  Одесса, 
Щядиййя, Совет, Жянублу вя с. сортлар аиддир. 

 
32 
Орта  зонада  йетишдирилян  помидор  сортларындан  Планлы-904,  Деликатес, 
Ерлиана-2, Ахбутин-85, Тезйетишян, Талалихин-186, Белорусийа-225, Шатилов-35 вя с. 
эюстярмяк  олар.  Бу  сортлар,  ясасян  Уралда,  Башгырдыстанда,Татарыстанда, 
Чувашийада вя Ашаьы Волгабойунда районлашдырылмышдыр. 
Шимал  bölgəsinдя  йетишдирилян  помидорлардан  Бизон-639,  Грибов-1180, 
Пушкин-1853,  Тезйетишян-1165,  Карлик-1185,  Алпатйева-905а  вя  чохмейвяли  Урал 
сортларыны эюстярмяк олар. 
Сон  илляр  ядябиййатларда  ян  чох  ады  чякилян  помидор  сортларындан 
Краснодар, Волгоград-5/95, Донетски-3/2-1, Бизон-639, Грибов вя с. характеризя 
едилир.  Бунлардан  башга  Иримейвяли,  Штамблы-152,  Восход-119,  Симферопол-765,  
Хырдамейвяли,  Малйутка,  Рыбка,  Кубан,  Эавалыйаохшар,  Гонетс  вя  с.  сортлар 
вардыр. 
Сон иллярдя йетишдирилиб районлашдырылмыш хырдамейвяли сортлардан Приднестров 
Йенисей, Mашынлы-1, Маринадлы, № 10Х БИЗОН вя с. эюстяриля биляр. 
Азярбайжанда,  ясасян  Майак  12/20-4,  Днестрятрафы,  Волгоград  5/95, 
Севимли,  Шяфяг-49  вя  с.  помидор  сортлары  йетишдирилир.  Бунлардан  ялавя  Бизон-637, 
Новочеркасск-416,  Краснодарлы  87/23-9,  Нубар-1,  Перемога-165  вя  Савалан 
сортлары да бежярилир. 
Помидорун  кейфиййятиня  ашаьыдакы  тялябляр  верилир.  Мейвяси  тязя,  тямиз, 
бцтюв,  саьлам,  кянд  тясяррцфаты  зярярверижиляри  иля  зядялянмямиш  олмалы,  формасы 
ейбяжяр  олмамалы,  саплаглы  вя  йа  саплагсыз,  юлчцсц  ян  бюйцк  диаметриндя  4  см-
дян  аз  олмамалыдыр.  Эавалыйаохшар  вя  хырдамейвяли  сортларда  мейвянин  юлчцсц 
нормалашдырылмыр. Йетишмя мцддятиндян асылы олараг сатыша гырмызы, чящрайы вя сары 
(сары мейвяли сортлар цчцн) помидор эюндярилир. Дашымаг цчцн чящрайы, боз вя сцд 
рянэли  помидорлар  эютцрцлмялидир.  Сатыш  йериня  чатдыгда  партийада  10% 
мигдарында (чякийя эюря) сцтцл йетишмиш вя зяиф язилмиш помидорлар ола биляр. 
Цзяриндя  чатлары  олан  вя  юлчцсц  4  см-дян  аз  олан  чящрайы  вя  гырмызы 
помидорлар йалныз тядарцк вя истещсал районунун яразисиндя реализя олунмалыдыр. 

 
33 
Сятщиндя  гуру  лякя  ямяля  эялмиш  помидорларын  мигдары  чякийя  эюря  15%-
дян,  диаметри  4  см-дян  аз  олан  помидорларын  мигдары  5%-дян,  мцхтялиф 
йетишкянлийя малик оланлар ися (тядарцк районларында) 5%-дян чох олмамалыдыр. 
Ийул-август  айларында,  партийада  10%  мигдарында  сцтцл  йетишмиш 
помидорларын,  лакин  тамамиля  формалашмыш  мейвялярин  олмасына  ижазя  верилир. 
Пайызда сатыша бозумтул-гырмызы помидорлар бурахыла биляр. 
Томат мящсуллары щазырламаг цчцн помидорлар там йетишмиш, бцтюв, тямиз 
вя  зядясиз  олмалыдыр.  Емал  цчцн  помидорлар  саплагсыз,  эцн  вурмамыш  вя  лякясиз 
олмалы, чатламышларын мигдары 2%-дян чох олмамалыдыр. 
Бадымжан  (Соланум  мелонэена  Л.)  истисевян  бириллик  биткидир.  Ясасян 
Молдавийада, Орта Асийа вя Загафгазийа республикаларында бежярилир. 
Бадымжан гурулушуна эюря ири мейвя олуб, габыгла юртцлмцшдцр. Дахилиндя 
галын ятли щиссяси вя чохлу тохуму вардыр. 
Бадымжанын  тяркибиндя  4,2%  шякяр,  1,3%  селлцлоза,  0,2%  цзви  туршу,  0,5% 
кцл,  0,6%  зцлал,  0,5-0,7%  пектин  маддяси,  0,0044-0,093%-я  гядяр  соланин 
глцкозиди вардыр. Йетишиб ютмцш бадымжанын тяркибиндя соланин глцкозиди нисбятян 
чохдур. Кал бадымжанын тяркибиндя 0,8-3,7% нишаста олур. 
Бадымжан  юлчцсцня  вя  формасына  эюря  груплашдырылыр.  Хырдамейвяли 
армудаохшар  бадымжанларын  узунлуьу  8-10  см,  диаметри  5-7  см,  иримейвяли 
армудаохшар бадымжанда ися уйьун олараг 10-18 вя 8-13 см, силиндрформалы орта 
вя ири юлчцлц бадымжанларын узунлуьу 10-25 см, диаметри ися 5-8 см-дир. Чякиси 50 
гр-дан  100 гр-а  гядяр  (бязян 2000  гр-а  гядяр)  олур.  Лакин  чох вахт 100-300 гр 
ириликдя дярилир. 
Йетишмясиня  эюря  тезйетишян  (120  эцня),  ортайетишян  (120-140  эцня)  вя 
эежйетишян  (140  эцндян  чох)  сортлары  олур.  Ачыг  бянювшяйи  вя  йа  тцнд  бянювшяйи 
рянэдя  олур.  Ятли  щиссяси  зяриф  вя  тохум  щиссяси  даща  жаван  оланлаr  йцксяк 
кейфиййятли  сайылыр.  Сахланылажаг  бадымжан  нювлярини  йетишмямиш  дярирляр. 
Щяддиндян артыг йетишмиш бадымжанын лифляри кобудлашдыьындан дады писляшир. 

 
34 
Эениш йайылмыш сортларындан Универсал-6, Симферопол-105, Узун бянювшяйи-
239,  Консервлик-10,  Дон-14,  Деликатес,  тезйетишян,  Пекин,  Силиндр  формалы  мисал 
эюстяриля биляр. Бунлардан башга Болгар 0-14, Крым-714  вя Шавгремани-9 сортлары 
да вардыр. 
Азярбайжанда  бежярилян  бадымжан  сортларындан  узун  бянювшяйи-239  вя 
Йерли Abşron сортуну эюстярмяк олар. 
Бадымжанын кейфиййятиня ашаьыдакы тялябляр верилир. Мейвяси там йетишмямиш, 
тямиз, тязя, саьлам, формасы вя рянэи ботаники  сортуна мцвафиг, формасы ейбяжяр 
вя габыьы ися кобуд олмамалыдыр. Ятли щиссяси еластики, тохум камерасы бошлугсуз 
вя  натамам  йетишмиш  аь  тохумлары  олмалыдыр.  Мейвясинин  узунлуьу  10  см-дян, 
диаметри 5 см-дян аз олмамалыдыр. 
Там  йетишмиш,  ичяриси  бошлуглу  вя  тохуму  там  йетишмиш  бадымжанларын 
мигдары 5%-дян, габыьы бцзцшмцшлярин мигдары 15%-дян, язилмиш вя чатламышларын 
мигдары  8%-дян  чох  олмамалыдыр.  Кянарлашманын  цмуми  мигдары  щяр  эюстярижи 
цзря  норма  дахилиндя  15%-дян  чох  олмамалыдыр.  Бадымжанын  рянэи  бянювшяйи 
рянэдя, мцхтялиф чаларлы вя саплаглы олмалыдыр. 
Саплаглы  истиот  (Жапсижум  аннуум)  истисевян  битки  олдуьундан  жянуб 
районларында даща чох бежярилир. 
Истиотун вятяни Мексика вя Гватемаладыр. Русийанын вя Украйнанын жянуб 
районларында, Молдавийа, Орта Асийа вя Загафгазийа республикаларында бежярилир. 
Истиотун  тяркиби  онун  сортундан,  йашыл  вя  йа  гырмызы  олмасындан,  йетишмя 
дяряжясиндян  асылы  олараг  дяйишир.  Ширин  истиотун  тяркибиндя  орта  щесабла  4,8-9,5% 
гуру маддя, о жцмлядян 1,0-1,3% зцлали маддя, 4,7-7,3% цмуми карбощидратлар, 
0,5-0,6% минерал маддя вя 90-350 мг% Ж витамини вардыр. 
Ажы истиотда 9-20% гуру маддя, о жцмлядян 4,5-8,0% шякяр вардыр. Истиотун 
ажы  дады  онун  тяркибиндяки  капсаисин  глцкозидинин  (Ж
18
Щ
27
НО
3
)  мигдарындан 
(0,02-1,0) асылыдыр. 
Истиот дад хцсусиййятиня эюря ажы вя ширин нювляриня айрылыр. Дахилиндя ися 2-4 
камера  йерляшир.  Адятян  ширин  сортлар  ажылардан  ири  олур.  Şирин  истиотлара  бибяр  ады 

 
35 
верилмишдир.  Ширинлярдян  дуза  вя  сиркяйя  гойма,  щабеля  салат  вя  2-жи  хюряклярин 
щазырланмасында истифадя едилир. Ажылар ися ашпазлыгда, дуза вя сиркяйя гоймаq вя 
гурутмаq üçün истифадя едилир. 
Истиот йетишмясиндян асылы олараг тцнд гырмызы, сары-гырмызы, сарымтыл вя йашыл 
рянэдя олур. Ширин истиот (бибяр) кал дярилир вя сатыша бурахылыр. Ажы истиот дюйцлмцш 
гуру тоз щалында да сатыша вериляр биляр. 
Бцтцн  истиот  нювляри  саплаьы  иля  бирликдя  дярилир.  Ажы  истиотун  саплаьынын 
узунлуьу  2  см-дян,  ширин  бибярин  саплаьынын  узунлуьу  ися  3  см-дян  артыг 
олмамалыдыр. 
Истиотлар  формасына  эюря  силиндрик,  конусвари,  йумуртавари,  даряви  щамар, 
яйилмиш, габырьалы вя чопур сятщли олур. 
Юлчцсцня эюря ири – 45 гр-дан чох, орта – 25-45 гр вя хырда – 25 гр-а гядяр 
олурлар.  Ятли  щиссянин  галынлыьындан  асылы  олараг  назик  диварлы  –  1-2  мм 
галынлыьында, орта галынлыгда – 3-4 мм вя галындиварлы – 4 мм-дян чох галынлыгда 
олурлар. 
Йетишмя  мцддятиндян  асылы  олараг  тезйетишян  (90-120  эцня),  ортайетишян 
(121-140 эцня) вя эежйетишян (140 эцндян чох) групларына бюлцнцр. 
Ширин  бибярлярин  ян  чох  йайылмыш  сортларындан  аь  Крым,  Болгар-79,  Ири  сары, 
Майкоп, Адыэей, Калинков, Новочеркаск-35, Гогашары, Гырмызы консервлик-211, 
Ош-Ком, Аь Молдавийа, Аь никитский, Ратунда вя башгалары эюстяриля биляр. 
Ажы  истиотларын  ян  чох  йайылмыш  сортларындан  Щяштярхан  А  160,  147/628, 
Кайен, Украйна, Кардиналский, Великан, Марэелан, Фил хортуму-304 вя башгалары 
эюстяриля биляр. 
Азярбайжанда ширин истиот сортларындан Майкоп-470, ажы истиотлардан ися Фил 
хортуму-304 вя Щяштярхан-628 сорту бежярилир. 
Ширин истиотун мейвяси тязя, тямиз, саьлам, формасы вя рянэи ботаники сортуна 
мцвафиг  олмалыдыр.  Саплаглы,  йетишмя  дяряжясиня  эюря  ейнижинсли,  рянэляри  тцнд 
йашылдан,  йашылымтыл-сары,  там  йетишмишляр  ися  гырмызы  вя  йа  сары  рянэли  олмалыдыр. 
Узунсов формалыларын узунлуьу 6 см-дян, йумру формалыларын диаметри 4 см-дян 

 
36 
аз олмамалыдыр. Дады ширин вя истиота хас олан зяиф тцндлцйя малик олмалыдыр. Кичик 
юлчцлц  мейвялярин  олмасына  йол  верилир.  Узунсов  формалыларда  4  см-дян  6  см-я 
гядяр  юлчцлц  вя  йумру  формалыларда  3  см-дян  4  см-я  гядяр  юлчцлц  оланларын 
мигдары 8%-дян чох олмамалыдыр. 
Бир гядяр солмуш, лакин бцзцшмямиш, сыхылмыш вя чатламышларын мигдары 15%-
я  гядяр  ола  биляр.  Кянарлашманын  цмуми  мигдары  щяр  эюстярижи  цзря  норма 
дахилиндя 20%-дян чох олмамалыдыр. 
Ажы  истиот  тязя,  мейвяси  тямиз,  саьлам,  бцтюв,  мцхтялиф  формалы,  саплаглы, 
йетишмиш, гырмызы рянэли, дады ажы вя йандырыжы олмалыдыр. Ажы истиот партийасында 5% 
мигдарында  язилмиш  вя  чатламышларын  вя  5%  мигдарында  йашыл  рянэдя  мцхтялиф 
истиотларын олмасына йол верилир. 
 
2.3. Пахлалы вя дянли тярявязляр 
 
Бу  група  эюй  нохуд,  эюй  лобйа,  пахла  вя  шякярли  гарьыдалы  аиддир.  Бу 
тярявязляри там йетишмямиш дярирляр. 
Башга  тярявязлярдян  фяргли  олараг  бунларын  тяркибиндя  зцлалын  вя  шякярин  мигдары 
чох  олур.  Витаминлярдян  К,  Б
1
,  Б
2
  вя  20-60  мг%  Ж  витамини  вардыр.  Тязя  щалда 
истифадя  едилир вя консерв истещсалына верилир.  Гялйаналты вя  салат щазырламаг цчцн 
истифадя  едилир.  Эюй  нохудда  6%  нишаста  вя  6,5%  азотлу  маддя  олур.  Бундан 
башга 5,8% шякяр, 1% селлцлоза, 0,4% минерал маддя вар. 
Тярявяз  нохудунун  (Писум  Сативум)  1000-дян  чох  сорту  вардыр  ки,  бунлар 
да  мцхтялиф  груплара,  сортлара  вя  типляря  бюлцнцрляр.  Эюй  нохудун  ири  тохумлу 
сортларындан  Томас,  хырдатохумлу  сортлардан  Галиб,  тезйетишян  консервлик  эюй 
нохуд, Зцмрцдц, Борес, Мергет вя с. эюстяриля биляр. 
Даиряви хырдатохумлу эюй нохуд сортларындан Май-13, тезйетишян йашыл-33, 
консервлик, Ростов вя с.-дир. 

 
37 
Тярявяз  лобйасынын  (Пщаслолус  вулэарис Л.  Сави.)  вятяни  Америкадыр.  Ясасян 
Загафгазийада,  Молдавийада,  Шимали  Гафгазда,  Украйнада  вя  Русийанын 
Мяркязи гараторпаг зонасында вя Узаг Шяргдя йайылмышдыр. 
Тярявяз  лобйасынын  тяркибиндя  90,0%  су,  4,06%  зцлал,  4,3%  карбощидрат,  о 
жцмлядян 1% шякяр, 0,2% йаь, 1,0% селлцлоза, 0,7% минерал маддя вардыр. Лобйа 
зцлалы  явязедилмяз  аминтуршулары  иля  зянэиндир.  Лобйада,  щямчинин  0,3-0,4  мг% 
каротин,  23-28  мг%  Ж,  Б
1
,  Б
2
,  К  витаминляри  вардыр.  Минерал  маддялярдян  44 
мг% фосфор вя 1,1 мг% дямир вар. 
Эениш  йайылмыш  сортларынданТриумф,  Грибов,  Карлик,  Москва,  Сийрымсыз 
Сакса, Кома лобйасы (пийада лобйа), йашыл-габыг вя с. эюстяриля биляр. 
Пахла  (Вижиа  Фаба  Л.)  ясасян  соус,  суп  вя  консервляшдирмя  цчцн  ишлядилир. 
Тяркибиндя фаизля: су – 83, зцлал – 6,0, шякяр – 2,0, нишаста – 6,5, селлцлоза – 2,0, 
минерал  маддя  –  0,7  вя  10  мг%  Ж  витамини  (бязян  23  мг%-я  чатыр)  вардыр. 
Бурада, щямчинин 0,1 мг% Б
1
, 0,05 мг% Б
2
, 0,006 мг% ПП вя 6,3 мг% каротин 
вардыр. 
Ясас сортларындан аь вя йашыл Виндзор, гара Русийа вя Белорусийа сортларыны 
эюстярмяк олар. 
 
 
Ə
Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin