Microsoft Word 00 KeyNote Speakers Materiallar

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

580

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

azalmış olur. Lakin elektron bankçılığın yaratdığı imkanlardan sadəcə biri olun kredit xətti bu 

məsələni kökündən dəyişmiş olur. Belə ki kredit vəsaiti rəsmiləşdirmə anında deyil, istifadə anında 

qeydiyyata alınır. Bank rəsmiləşdirmə anında sadəcə limit müəyyən edir ki, müştəri tərəfindən istifadə 

olunan vəsait bu limiti keçməsin. Və müştəri bu vəsaiti istifadə edənədək o sərbəst vəsaitdir. Hal 

hazırda misal çəkdiyimiz kredit növündən bütün banklar geniş istifadə etməkdədir. Bu məhsulu biz 

kredit kartı kimi tanıyırıq.  

Yuxarıda çəkilən misal elektron bankçılığın yaratdığı avantajlardan sadəcə biridir. Lakin bununla 

belə elektron bankçılıqda  əsas məqam təhlükəsizliyin təminidır. Bu elektron bankçılığın  ənənəvi 

bankçılığa görə dezavantajı kimi qeyd oluna bilər. Belə ki elektron bankçılıqda ənənəvi bankçılıqdan 

fərqli olaraq şəxsi görüşmə şərt kimi aradan qalxmış olur. Lakin uzun illər boyunca elektron bankçılığı 

təhlükəsiz etməyə imkan verən vasitələr tapılmış və tətbiq edilmişdir. Bunlara qıfıllı məktub, Elektron 

imza və bu kimi digər texnologiyaları misal göstərmək olar.  

 

 

 

MARKETING RESEARCH IN THE FOOD INDUSTRY OF THE 

REPUBLIC OF MACEDONIA 

 

Ana RISTEVSKA  

[e-mail] 

MACEDONIA 

 

Nuhi SELA 

[e-mail] 

MACEDONIA 

 

The food industry is very important for the development and growth of the whole society and it is 

situated in strategic industrial sectors in the Republic of Macedonia. The food industry has a strong 

reputation for quality products and excellent breakthrough towards regional markets and beyond. The 

share of food industry in GDP is 6%, including 12 000 employees or 11% of total employment in the 

industry of the country. 

To maintain this reputation and to increase participation in the gross domestic product and in the 

number of employees, the food industry should brings appropriate decisions for the appearance of the 

domestic market. 

Companies from the food industry in the Republic of Macedonia should strive for a steady 

increase in its production and higher sales in the domestic market. It can be done by appropriate 

marketing research that will contribute to get data and market information for the various market 

segments, trends, changes in laws and regulations, new technologies, consumers and their demands 

and everything else that it is important for placing of quality food products produced according to the 

required standards of consumption of quality and safety food. 

Marketing research in the food industry helps to see what is happening on the domestic market, 

and as far as in the production and sale of the food products. In this way, companies can streamline 

their focus on that what is important for their products and their production, and thus to think and act 

strategically, and on longer term. Innovations in production, flavors, raw materials, shape, appearance 

and packaging of products, prices, mode of delivery, promotional activities of products desired from 

the consumers, are important information that should have every food company. 

In the first part of this paper will be explained why marketing research is a crucial for bringing 

proper decisions in the companies from the food industry in the Republic of Macedonia. Here will be 

explained the importance of systematic usage of this process, and its role in the above mentioned 

companies. In the theoretical research also will be mentioned and explained different kinds of 

marketing research. Then, will be explained the need and importance of the market research, 

customers research and competition research in the food industry of the Republic of Macedonia.  

After the theoretical research, in this paper will be done also practical research in food companies. 

The practical research will be done in 30 medium and large companies dealing with food production in 

the Republic of Macedonia. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

581

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

The study sample will be representative, obtained by the principle of objectivity. 

Here will be applied a testing method with an online questionnaire examination. The 

questionnaire will be completed by top management in companies or managers from the marketing 

sector or the sector of research and development. 

Research in the companies should provide information on the application of marketing research in 

the food industry. 

The processing of data obtained from questionnaires will be processed in the statistical software 

package SPSS 19.0. 

Through the practical research will be seen whether the food companies need new knowledge for 

the adoption of certain marketing decisions and whether the new knowledge is obtained through 

proper research of the market, customers and competition. Also it is crucial to be find out whether 

these companies are doing marketing research, how often they do it, what data and information 

considered to be able to get through marketing research and what they can take in the performance of 

tasks in meeting consumer’s requests and achievement of the objectives. The key is to see whether 

companies believe that through knowledge gained from marketing research can achieve their goals and 

they can act on strategic issues and opportunities that arise from the daily execution of the work tasks.  

 The goal of this paper is to motive the food companies to do marketing research and through that 

way to receive new knowledge, so they can use the new knowledge for bringing suitable marketing 

decisions. Also it is very important to be seen from the theoretical and practical research if the 

marketing research can contribute for completing the goals of the food companies and to act 

strategically on the problems and opportunities.  

Also, in the paper will be given recommendations how the food companies should conduct the 

marketing research in order to receive valuable data and information for the market, customers, 

competition and everything else that is crucial for their business. Also will be given recommendations 

for bringing different decisions for production of food products with innovative technology and lower 

costs, and also decisions for doing effective marketing campaigns in order food companies to be 

competitive on the market and reach new customers.  

 

 

 

AZƏRBAYCANIN AVROPA İTTIFAQI ILƏ STRATEJI IQTISADI 

ƏMƏKDAŞLIĞI: QARŞILIQLI MARAQLAR VƏ PERSPEKTIVLƏR 

 

Gülşən VALIYEVA 

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Azərbaycan Respublikası üçün onunla eyni kontinentdə yerləşən,  əhatə  və nüfuz dairəsini 

intensiv olaraq genişləndirən, dünyanın  əsas iqtisadi, siyasi güc mərkəzlərindən biri olan Avropa 

İttifaqı (Aİ) ilə əməkdaşlığı genişləndirməklə Avropa iqtisadi məkanına səmərəli inteqrasiyanın təmin 

olunması obyektiv zərurətə çevrilmişdir.  

Azərbaycan Respublikasının Aİ ilə müstəqil  əlaqələri, 1991-ci ildə dövlət suverenliyini bərpa 

etdiyi dövrdən etibarən formalaşmağa başlamışdır. Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyi Aİ 

tərəfindən 1991-ci ilin 31 dekabr tarixində tanınmış və 1992-ci ilin 27 fevral tarixində tərəflər arasında 

rəsmi diplomatik əlaqələr qurulmuşdur. Aİ ilə Azərbaycan arasında əməkdaşlıq ikitərəfli və çoxtərəfli 

əsasda inkişaf edir. Aİ-nin yeni müstəqillik  əldə etmiş postsovet ölkələrilə qarşılıqlı  əməkdaşlıq 

qurmaq, demokratik islahatların həyata keçirilməsində və bazar iqtisadiyyatının təməllərinin qurulma-

sında onlara yardımçı olmaq, ticarət, nəqliyyat və gömrük sahəsində görülən işləri dəstəkləmək 

məqsədilə “MDB ölkələrinə Texniki Dəstək” (TACİS) proqramı ilk irimiqyaslı layihə kimi 

qiymətləndirilə bilər. Bundan başqa, 1993-cü ilin mayında Brüsseldə beş Orta Asiya və üç Cənubi 

Qafqaz ölkəsinin təmsil olunduğu konfransda təklif olunan “Avropa-Qafqaz-Asiya Trans-Nəqliyyat 

Dəhlizi” (TRACECA) layihəsi, 1996-cı ilin mayında Aİ ilə Azərbaycan Respublikası arasında 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

582

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

imzalanan “Tərəfdaşlıq və  Əməkdaşlıq Sazişi”, 2004-cü ilin iyun ayından reallaşdırılan Avropa 

Qonşuluq Siyasəti (AQS) və 2009-cu ildə AQS çərçivəsində irəli sürülmüş  Şərq Tərəfdaşlığı  (ŞT) 

təşəbbüsü xüsusi qeyd olunmalıdır. 

SSRİ-nin süqutundan sonra ilk dövrlərdə  Aİ ilə postsovet ölkələri, Azərbaycan arasında 

münasibətlər Aİ ilə Sovet İttifaqının 1989-cu ildə imzaladığı “Ticarət və  Əməkdaşlıq Sazişi”nə 

əsaslanmışdır. 1990-cu ilin 14-15 dekabr tarixlərində Romada keçirilən Aİ zirvə toplantısında 

postsovet ölkələrinin iqtisadi və siyasi sahədə islahatlar aparmaq cəhdlərinin dəstəklənməsi və bu 

dəstəyin texniki yardım proqramları şəklində həyata keçirilməsi qərara alınmışdır. 

Aİ ilə Azərbaycan arasında  əməkdaşlığın hüquqi mexanizmi olaraq, Azərbaycan Respublikası 

Hökuməti ilə Avropa Komissiyası arasında 1994-cü ilin fevral ayında “Maliyyələşdirmə haqqında 

Memorandum” və “Maliyyələşdirmə haqqında Memoranduma tətbiq edilən ümumi qaydalar” 

imzalanmışdır.  Əməkdaşlığın institusional mexanizmi kimi, ölkə parlamentinin (o zamankı Ali 

Sovetin) 16 may 1995-ci il tarixli 1042 nömrəli qərarı ilə Azərbaycan Respublikasının Avropa İttifaqı 

yanında (Brüssel şəhərində) nümayəndəliyi təsis edilmişdir. 

Azərbaycan Respublikası ilə Aİ arasında münasibətlərin əməkdaşlığın hüquqi-institutsional əsası 

Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi (TƏS) ilə daha da təkmilləşdirilmişdir. Bu sənəd 22 aprel 1996-cı 

ildə Lüksemburq şəhərində imzalanmış  və onu imzalamış bütün dövlətlər tərəfindən ratifikasiya 

edildikdən sonra 1 iyul 1999-cu il tarixində qüvvəyə minmişdir. 

Aİ tərəfindən 2009-cu ilin may ayında Azərbaycan da daxil olmaqla 6 MDB ölkəsinə münasibətdə 

AQS  əsasında yeni Şərq Tərəfdaşlığı  (ŞT) təşəbbüsü başlanılmışdır. 2009-cu ilin 7 may tarixində 

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Praqada keçirilən ŞT Sammitində iştirak etmiş və həmin tədbirdə 

birgə Bəyannamə qəbul olunmuşdur. Bununla da, Azərbaycanın AQS çərçivəsində Aİ ilə əməkdaşlığı 

ŞT təşəbbüsü əsasında həyata keçirilməyə başlamışdır.  

2007-ci ildən etibarən Azərbaycanda AQS çərçivəsində Aİ-nin yeni aləti – AQTA tətbiq olunur. 

Bu alət çərçivəsində 2007-2009-cu illər üçün Azərbaycan üzrə FP daxilində 61 milyon avro 

məbləğində yardım ayrılmışdır. Bu yardım aşağıdakı istiqamətləri əhatə etmişdir: 

  energetika sektoru üzrə büdcəyə 14 milyon avro həcmində  dəstək və 5 milyon avroluq 

tvinninq aləti; 

  ədliyyə sektoru üzrə büdcəyə 16 milyon avro həcmində dəstək və 6 milyon avroluq tvinninq 

aləti; 

  kənd təsərrüfatı sektoru üzrə büdcəyə 14 milyon avro həcmində dəstək və 6 milyon avroluq 

tvinninq aləti.  

Beləliklə, aparılan təhlillər göstərir ki, hal- hazırda Azərbaycanın Aİ ilə  əməkdaşlığı sahəsində 

əhatəli hüquqi və instutsional baza formalaşdırılmışdır. 

Azərbaycanla Aİ üzvü olan Avropa ölkələri arasında ikitərəfli  əməkdaşlığa dair 400-ə yaxın 

razılaşma imzalanmışdır ki, onların da əksəriyyəti sosial-iqtisadi məsələləri əhatə edir. 

Cədvəl 1. Azərbaycanla Aİ üzvü olan ölkələr arasında müqavilə, saziş, memorandum və digər razılaşmalar  

Ölkə Bütün 

razılaşmaların sayı 

Sosial-iqtisadi sahələr üzrə 

razılaşmaların sayı 

Almaniya  

48 

34 

Avstriya  

29 

21 

Çexiya  

6 

5 

İtaliya  

27 

13 

Belçika  

7 

5 

Bolqarıstan  

33 

23 

Britaniya  

21 

12 

Danimarka  

1 

1 

Estoniya  

6 

3 

Finlandiya  

3 

2 

Fransa  

32 

17 

Latviya  

21 

14 

Lüksemburq  

3 

2 

Litva  

22 

12 

Macarıstan  

12 

9 

Niderland  

7 

5 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

583

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Polşa  

23 

12 

Ruminiya 43 

25 

Slovekiya 4 

1 

Sloveniya  

2 

1 

Yunanıstan  

10 

8 

 

Azərbaycan Respublikası  və  Aİ iqtisadi inteqrasiya baxımından kifayət qədər çoxsaylı  kəsişən 

maraqlar, iqtisadi əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsini zərur edən amilləri aşağıdakı kimi qruplaşdıraq: 

-  Müasir dövrdə ölkədə davamlı sosial-iqtisadi inkişafın təmin olunması üçün regional və 

beynəlxalq əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi; 

- Azərbaycanın Aİ ölkələri üçün əhəmiyyətli olan geniş ixrac potensialına malik olması; 

-  Milli iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi üçün Aİ ölkələrindən yüksək texnika və texnologiya əldə 

etməsinin zəruriliyi; 

-  Aİ ölkələrində  tətbiq olunan mütərəqqi təsərrüfatçılıq və idarəçilik təcrübəsinin Azərbaycan 

tərəfindən mənimsənilməsi; 

-  Ölkədə istehsal və infrastruktur sahələrinin modernləşdirilməsi və inkişafı, həmçinin yeni 

sahələrin yaradılması üçün iri həcmli xarici investisiya qoyuluşlarına yüksək təlabatın mövcud 

olması; 

-  Aİ-nin Qafqaz və Xəzər regionunda strateji geosiyasi və geoiqtisadi maraqlarının olması; 

Mineral ehtiyatlarla zəngin olan Azərbaycan enerji sahəsində fəaliyyət göstərən Aİ investorlarını 

asanlıqla cəlb edir və Aİ investorlarını iqtisadiyyatın qeyri-neft sektoruna cəlb etməyə daha çox maraq 

göstərir. 

 Azərbaycanın milli maraqları kontekstində  AİM-ə inteqrasiyanın inkişaf perspektivlərini 

aşağıdakı kimi müəyyənləşdirmək mümkündür: 

-  Aİ-nin daxili bazarında pay sahibi olmaq, Azərbaycanın  İttifaqın ayrı-ayrı layihə  və proqram-

larında daha yaxından iştirak etmə imkanı  və  sıx  əməkdaşlıqdan inteqrasiyanın növbəti 

səviyyəsinə doğru irəliləmə perspektivi; 

-  ticari və iqtisadi əlaqələrin dərinləşdirilməsi, iqtisadi qanunvericiliklərin yaxınlaşdırılması, 

iqtisadiyyatların qarşılıqlı olaraq açılması, sərmayə qoyuluşu və inkişafın sürətləndirilməsinə 

dəstək olan ticarətdəki qeyri-tarif məhdudiyyətlərinin davamlı olaraq azaldılması imkanı. 

Eyni zamanda, enerji resurslarının təchizatı mexanizmlərinin diversifikası baxımından (Nabukko 

və Trans-Xəzər qaz kəmərləri) Aİ ölkələrinə  məxsus bir çox enerji şirkətləri (BP, ENI, Shell) əsas 

tərəfdaşlar hesab edilirlər.  

Avropa Komissiyasının sədri Joze Manuel Barrozunun 2011-ci il də Bakıya səfər ilə Azərbay-

canın Aİ ilə  əməkdaşlığı yeni inkişaf mərhələsinə  qədəm qoymuşdur. Səfər zamanı “Azərbaycan 

Respublikası və Avropa Komissiyası arasında 2011-2013-cü illər üzrə Milli İndikativ Proqrama dair 

Anlaşma Memorandumu” və “Azərbaycan Respublikası  və Avropa Komissiyası arasında hərtərəfli 

institusional quruculuq proqramının çərçivə sənədi üzrə Anlaşma Memorandumu” imzalanmışdır. Bu 

səfər çərçivəsində  həmçinin Prezident İlham  Əliyev və J.M.Barrozo “Cənub qaz dəhlizi haqqında 

Birgə Bəyannamə” də imzalamışlar.

 

 

 

MÜASIR IQTISADI MÜNASIBƏTLƏR ŞƏRAITINDƏ 

AZƏRBAYCANDA TƏTBIQ OLUNACAQ PUL SIYASƏTININ ƏSAS 

XÜSUSIYYƏTLƏRI 

 

Teymur ASGEROV 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Dünyada gedən siyasi, iqtisadi və hərbi proseslərin nəticəsində 2014-cü ilin sonlarından etibarən 

neftin sürətlə ucuzlaşması maliyyə böhranının yaranmasına və daha da dərinləşməsinə səbəb olmuşdur 

ki, bu da bütün dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da qeyri neft sektorunun inkişafı məsələsini daha 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

584

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

da aktuallaşdırmışdır. Gedən proseslər pul siyasətinin də  əhəmiyyətini artırmişdır. ABŞ 2008-ci il 

Dünya Maliyyə Böhranından çıxmaq üçün, yumşaq və ya genişləndirilmiş pul siyasəti həyata keçirdi 

ki, bu “Quatitative Easing” (QE) proqramları  çərçivəsində ölkənin Mərkəzi Bankının (bundan sonra 

FED) kommersiya banklarına maliyyə yardımları kimi hər ay bazara 75-85 milyard dollar daxil edirdi 

ki, bu da dövriyyədəki 900 milyard dolların 4,2 trilyon dollara qədər artmasına səbəb oldu. Bununla da 

bankların maliyyə  vəziyyəti yaxşılaşdı  və kredit verilişinin asanlaşdı. Gəlir bölgüsünün yuxarıdan 

aşağı dağlımı ilə əhalinin maliyyə vəziyyəti yaxşılaşdı və bu yolla tələbi artıraraq maliyyə böhranından 

xilas yolu tapdı. Təbii ki, kommersiya banklarına bu cür maliyyə yardımları  gələcəkdə infilyasiyanı 

daha da artıra bilərdi. Lakin FED yarana biləcək infilyasiyanı önləmək üçün ötən ilin oktyabrında QE 

proqramını dayandırdı daha sonra faizləri 0.25% artıraraq dövriyyədən daha çox pul yığmaq siyasətini 

həyata keçirməyə başladı.  

Qlobal iqtisadiyyatda gedən bu proseslərin nəticəsində neftin uculaşması ilə  bərabər ölkəmizə 

daxil olan xarici valyuta ehtiyyatları da xeyli azaldı. Mərkəzi Bank əhalinin xarici valyutaya olan 

tələbini qarşılamaq üçün öz ehtiyyatlarına baş vurmalı oldu. Nəticədə bankın maliyyə ehtiyyatları 

2014-cü il oktyabr ayına 15033,6 mln dollar olduğu halda, 2016-cı ilin yanvarına kimi 4398,5 mln 

dollara qədər düşdü Belə ki, 2014-cü ilin dekabr ayına Mərkəzi Bankın pul bazası 11541,9 mln manat 

olduğu halda, 2016-cı ilin yanvar ayında 5787,4 mln manata düşmüş, dolaysı ilə dövriyyədən 5754,5 

mln manat çıxmışdır. Dövriyyənin kiçilməsi iqtisadiyyatın daralmasına bu da iş yerlərinin azalmasına, 

əhalinin gəlirlərinin daha da aşağı düşməsinə  səbəb olmuşdur.  Əhali ödəmələrində  çətinliklə 

üzləşmişdir. 

Ölkə əhalisinin ümumilikdə banklara olan borcu 2016-cı ilin yanvar ayına 21152 mln manat təşkil 

edir ki, bunun da 33,6%-i dövlət banklarının, 63,8%-i özəl bankların, 2,6%-i isə bank olmayan kredit 

təşkilatlarının payına düşür. Bu kreditlərin isə yalnız 7 mlrd manatı istehlak kreditləridir. Mərkəzi 

Bank yumşaq pul siyasəti həyata keçirərək əhalinin müəyyən hissəsinin banklara olan borcunu (aşağı 

məbləğli kreditləri) maliyyələşdirə bilir. Hesab etmək olar ki, belə siyasətin həyata keçirilməsi 

kommersiya banklarının maliyyə  vəziyyətini yaxşılaşdıracaq, həm də  gəlirləri azalmış  əhalinin az 

gəlirləri ciblərində qalacaqdır. Mərkəzi Bank bu cür pul siyasətini yeni pul əskinasları emisya edərək 

həyata keçirə bilir.  

Qeyd etmək lazımdır ki, maliyyə vəziyyəti yaxşılaşmış kommersiya bankları asan şərtlər və aşağı 

faizlə biznes kreditlərinin verilməsinə başlaya bilər. “Start-up” biznes kreditlərinin verilməsi 

sahibkarlığın inkişafi, antiinhisar tədbirləri görülən bir dövrdə isə qeyri neft sektoru müəssisələrinin 

açılmasına və inkişafina müsbət təsir göstərə bilər. Qeyri neft sektorunun inkişafında özəl sektora 

verilən kreditlər çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu isə yerli məhsulların istehsalının genişlən-

dirilməsi istiqamətində mühüm addım olacaqdır. 

Məlumdur ki, Mərkəzi Bankın genişləndirici pul siyasətini həyata keçirməsi infilyasiyanın daha 

da artmasına səbəb olar. Xüsusilə də maliyyə yardımları istehlak kreditləri şəkilində verildiyi zaman 

bu prosesi daha da arta bilər. Belə ki, istehlak kreditləri bazarda yeni dəyər yaratmır və birbaşa 

infilyasiyaya təsir edir. Biznes kreditləri isə bazarda yeni dəyər yaradaraq iqtisadi inkişafa səbəb olur. 

Mərkəzi Bank istehlak kreditlərinin verilişini məhdudlaşdıraraq daha çox biznes kreditlərinin 

verilməsini təşviq edən siyasət həyata keçirməlidir.  

İqtisadi  ədəbiyyatlardan və  nəzəriyyələrdən də bilinir ki, böhrandan xilas olmağın birinci yolu 

ölkədə  tələbin artırılmasıdır. Mərkəzi Bankın  əhalinin mövcud kredit borclarını maliyyələşdirməsi 

əhalinin maddi gəlirlərinin azalmasının qarşısını ala bilər. Belə ki, banklara kredit borcu olan və 

məhdud gəlir  əldə edən təqaüdçünün aldığı  təqaüdünü banka yox, müxtəlif ehtiyaclarının 

ödənilməsinə  sərf etməsi tələbin artmasına xidmət edə bilər. Tələbin artması ölkə iqtisadiyyatının 

böhrandan xilas olmasının birinci şərtidir.  

Beləliklə, göstəriləcək maliyyə yardımlarının biznes kreditləri verilməsi ilə gəlirlərin yuxarıdan, 

əhalinin kredit borcunun maliyyələşməsi ilə bu gəlirlərin aşağıdan bölgüsü reallaşacaqdır ki, bu da 

iqtisadiyyatın tez bir zamanda böhrandan xilas olmağına kömək edə bilər. 

Mərkəzi Bank tərəfindən həyata keçirilən maliyyə yardımlarının həqiqətən biznesə yönlən-

dirilməsi vacib şərtdir ki, bu da güclü manitorinq xidmətinin teşkilini zəruri edir. Bu baxımdan, 

Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatasının yaradılması böyük əhəmiyyət kəsb edir.  

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

585

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

İQTİSADİ ARTIM VƏ ƏTRAF MÜHİT 

 

Vüsal ŞÜKÜROV 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

“Nə  qədər ki, ən yaxın müddətdə iqlim dəyişikliyi, ozon qatının deşilməsi, torpaq erroziyası, 

meşələrin qırılması  və  həmçinin  əhali artımı ciddi nəzarət altına alınmayacaq iqtisadi geriləmə 

qaçılmazdır. Zaman isə bizimlə deyil, bizim bu mənzərəni əksinə dəyişmək üçün yalnız bir neçə ilimiz 

var, lakin onilliklər və ya əsrlər deyil” – Lester Brown (WorldWatch İnstitutun Prezidenti) 

Hər gün insanlar müxtəlif gündəlik fəaliyyətlərlə atmosfer qatını çirkləndirirlər, atmosfer isə 

yalnız müəyyən həcmdə tullantıları assimilyasiya etmək gücündədir ki, bunun üçün obyektlər 

uzunmüddətli prosesslərdən keçməlidir. Bu gün atmosfer çirklənməsində qlobal istiləşmə  və ozon 

qatının deşilməsi ən ciddi problemlər hesab olunur ki, müxtəlif müşahidəçilər tərəfindən aşırı yanacaq 

və refrigerantların istifadəsi bu problemlərin qaynaqlanma mənbələri içirəsində ən çox diqqət edilməli 

sahələr kimi dəyərləndirilir.  İnsan fəaliyyətinin nəticəsi olan istixana effektinin formalaşmasında  ən 

çox paya 3 qaz – CO

2

, CH

4

, N

2

O malikdir. XIX əsrin ortalarından bugünədək olan artım qrafikinə 

nəzər saldıqda CO

2

-nin payının digər qazlara nisbətdə çox sürətlə artmasını görürük. Bu gün atmosferə 

daxil olan CO

2

 səviyyəsinə görə enerji sektoru il ərzində 17,2 Gt CO

2

 olmaqla illik emissiyanın 35%-

ni həyata keçirir. Emissiyanın digər sahələr üzrə bölgüsü belədir: sənaye sahələri 10,3 Gt - 21%, 

nəqliyyat sektoru 6,9 Gt - 14%, kənd təsərrüfatı 6,4 Gt – 13%, tikinti 3,1 Gt – 6%. Meşələrin qırılması 

nəticəsində isə il ərzində daha 5,4 Gt karbon emissiya edilir ki, bu da illik emissiyanın 11%-nə 

bərabərdir. 

Hal-hazırda qlobal səviyyədə qarşıda duran ən vacib məsələ iqtisadi inkişaf və karbon emissiya-

sının bir-birindən asılılığının aradan qaldırılmasıdır, yəni artan iqtisadi inkişaf öz növbəsində artan 

karbon emissiyası olmalı deyil. Son 40 ildə ilk dəfə 2015-ci ildə müşahidə olunmuşdur ki, qlobal 

iqtisadi böyümənin 3% olmasına baxmayaraq, karbon emissiyasının miqdarı sabit qalmışdır. Aparılan 

ekonometrik araşdırmalar göstərmişdir ki, Azərbaycanda uzundövrlü əlaqədə enerji istehlakında və 

ÜDM-dəki hər 1%-lik artım CO

2

 emissiyasında uyğun olaraq 1,17% və 0,004%-lik bir artıma səbəb 

olur. Həmçinin  Ətraf Mühitin Kuznets Əyrisi (EKC) Azərbaycan üçün özünü doğrultmur. EKC 

hipotezinə görə emissiya ilə ÜDM arasında tərsinə U şəkilli parabolik əlaqə mövcuddur ki, artan ÜDM 

ilkin olaraq artan emissiya ilə müşahidə olunur, lakin müəyyən bir səviyyəni keçəndən sonra ÜDM-

dəki artım emissiyanın miqdarının azalması ilə müşahidə olunur. Bu artan rifah səviyyəsinin gətirdiyi 

səmərəli texnologiya və fikirlərdəki dəyişmələr ilə izah olunur. Bu hipotez yalnız yüksək gəlir qrupuna 

daxil olan ölkələrdə özünü göstərir.  

Karbon dioksid və digər istixana effekti yaradan qazların emissiyasının azaldılması  məqsədilə 

1997-ci ilin dekabr ayının 11-də Birləşmiş Millətlər Təşkilatının  İqlim Dəyişmələri üzrə  Çərçivə 

Konvensiyası (UNFCCC) tərkibində Kyoto Protokolu imzalanmışdır. Azərbaycan isə bu protokola H. 

Əliyevin 18 Sentyabr 2000-ci il fərmanıyla qoşulmuşdur. 2015-ci ilin fevral ayında Kyoto 

protokolunun qüvvəyə minməsinin 10 illiyi ilə  əlaqədar keçirilən toplantıda qeyd olunmuşdur ki, 

istixana qazlarının emissiya səviyyəsi 1990-cı ildəkindən 20%-dək aşağı salına bilmişdir.  

Azərbaycanda da iqtisadi inkişaf və atmosfer çirklənməsinin bir-birindən asılılığını aradan 

qaldırmaq üçün mikroiqtisadi və makroiqtisadi səviyyədə beynəlxalq çərçivədə  qəbul olunmuş 

müəyyən tədbirlər planlı şəkildə həyata keçirilməlidir.  

Mədən yanacağına qoyulan subsidiyiların dayandırılması tullantıların azalmasına və aşağı karbon 

emissiyalı enerji mənbələrinin işlənməsinə zəmin yaradar. Təbii ki, bu subsidiyaların dayandırılması 

Azərbaycan kimi iqtisadiyyatı neft-qaz sənayesindən ciddi şəkildə asılı olan ölkələrdə birdən-birə 

həyata keçirilə bilməz. Lakin uzunmüddətli dövrdə  mədən sənayesinə ayrılan subsidiya və 

investisiyaların alternativ enerji mənbələrinin inkişafına yönəldilməsi daha uğurlu nəticələr verər. 

Beynəlxalq Pul Fondunun (İMF) məlumatlarına əsasən 2015-ci ildə ümumi enerji sektoruna qoyulmuş 

subsidiyalar 5,3 trilyon ABŞ dollarına bərabər olmuşdur ki, bu da qlobal ÜDM-in 6,5%-ni təşkil 

etməkdədir. Ümumi enerji sektoruna edilən subsidiyaların qarşısının alınması  mədən yanacağı 

emissiyasının səbəb olduğu ölümlərin həcminin 50%, karbon emissiyasının isə 20% azalması ilə