Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

"xalis kəmiyyətlə
"
 
eyniləşdirilməsi də elə bu vəziyyətlə bağlıdır. 
Predmetin idrak obyektinə çevrilməsi üçün o hər şeydən əvvəl, konkret bir müəy-
yənlik kimi qəbul edilməlidir. Predmetin məkan və zamanda mövcudluğu onun be-
lə konkret müəyyənlik kimi qəbul edilməsindən başqa bir şey deyildir. Reallığın id-
rak obyekti ilkin qeydə alınması ona olan hər cür digər münasibət formalarının əsa-
sında durduğundan, məkan və zaman predmet üzərində hər cür (məntiqi, fiziki və 
s.) əməliyyat aparmağın köklü şərtləri kimi çıxış edirlər. 
Məkan və zaman kateqoriyalarının məzmununda varlığın heç bır daxili əlaqə-
sinin, keyfiyyət müəyyənliyinin əks olunmaması faktı çox ciddi əhəmiyyət "kəsb 
edən nəticələrə gətirib çıxarır. Bu hər şeydən əvvəl, o deməkdir ki, məkan və za-
man materiyanın müxtəlif struktur təşkili səviyyələrinə münasibətdə neytral qalma-
lıdır. Yəni materiyanın xassələrindəki hər hansı səviyyəli keyfiyyət dəyişmələri 
məkan və zaman kateqoriyalarının strukturunda hər hansı dəyişiklik doğura bilməz. 
İlk baxışda bu nəticə nisbilik nəzəriyyəsinin və müasir kvant fizikasının verdiyi 
faktlara zidd görünə bilər. Nisbilik nəzəriyyəsinə görə predmetlərin hərəkət istiqa-
mətindəki ölçüsü və hadisələrin baş vermə müddəti onların yerləşdiyi hesablama 
sisteminin nisbi hərəkət sürətindən asılıdır. Ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə görə 
yüksək intensivlilik qravitasiya sahələrində zaman qravitasiya sahəsinin zəif oldu-
ğu yerlərdəkinə nisbətən ləngiyir. Kvant mexanikası isə mikrohissəciyi hərəkətdə 
olan ''trayektoriya"dan məhrum edir. Bütün bu deyilənləri adətən materiyanın xas-
sələrinin dəyişməsindən asılı olaraq məkan və zamanın da uyğun xassələrinin də-
yişməsindən asılı olaraq məkan və zamanın da uyğun xassələrinin dəyişməsi kimi 
şərh edirlər. 
Lakin təbii-elmi nəzəriyyələrin diqqətli təhlili göstərir ki, bu axırıncı iddia tə-
biətşünaslığın pozitivist metodologiya əsasında şərhinin bilavasitə nəticəsidir. Nis-
bilik nəzəriyyəsini götürək. Eynşteyn belə hesab edirdi ki, zaman anlayışı ölçmə 
prosesindən (saatlardan) kənarda məzmunsuz anlayışıdır; hər hansı prosesin ölçmə 
əməliyyatından kənarda öz-özlüyündə heç bir müddəti yoxdur. Bu iddiadan olduq-
ca prinsipial əhəmiyyəti olan belə bir nəticə çıxır: zaman anlayışının məzmunu yal-
nız ölçmə prosesində formalaşdığından xarici aləmdə ona uyğun gələn obyektiv
 
xa-
rakteristika mövcud deyildir. Bu axırıncı mövqe isə artıq fiziki deyil, fəlsəfi xarak-
ter daşıyır və istənilən fəlsəfi konsepsiya kimi heç bir konkret təbii-elmi nəzəriyyə-
nin, o cümlədən, nisbilik nəzəriyyəsinin nəticəsi ola bilməz. Deməli, zaman kateqo-
riyasını ölçmə ilə eyniləşdirən nöqteyi-nəzər özü də fiziki deyil, fəlsəfi məzmun da-
şıyır. 
Nisbilik nəzəriyyəsinin məkan və zaman anlayışlarına münasibətdə etdiyi ye-
ganə radikal dəyişiklik omun bu anlayışların mahiyyəti problemini həll etməsində 
deyil, məkan və zamanın ölçülməsi problemini qoyub həll etməsindən ibarətdir. Fi-
zik "zaman" anlayışının ölçmə prosesindən (saatlardan) kənarda heç bir məzmun 

---

198
daşımadığını iddia edərkən belə bir faktı nəzərə almır ki, ölçmə prosesinə başlayar-
kən o fizikanın və hətta bütövlükdə təbiətşünaslığın deyil, bütün mədəni-tarixi pro-
sesin gedişində formalaşmış konkret zaman anlamından çıxış etməlidir. Klassik 
mexanika Orta əsrlər, İntibah və Yeni dövr mədəniyyətlərinin qoynunda formalaş-
mış xətti zaman konsepsiyasına əsaslanır. Nisbilik nəzəriyyəsi bu konsepsiyaya qə-
tiyyən toxunmadı; o sadəcə olaraq vaxtın ölçülməsi nəticələrinin ölçmə üsulundan 
asılı olmaması haqqındakı klassik təsəvvürlə birdəfəlik üzülüşdü. 
Məkan və zaman anlayışlarının onların ölçməsi üsulları ilə əvəz olunması sırf 
təbii-elmi tədqiqat çərçivəsində əksərən məqbuldur. 
Lakin A.Eynşteyn və onun ardıcılları bu məntiqi əməliyyatı elmi tədqiqatın 
məhdud çərçivəsindən kənara çıxararaq, ona son dərəcə geniş şərh verdilər; fizika-
nın məkan və zaman anlayışlarını onların ölçülməsi üsulları ilə əvəz etməsini elmi 
idrakın konkret metodu kimi deyil, bu anlayışlarını onların ölçülməsi üsulları ilə 
əvəz etməsini elmi idrakın konkret metodu kimi deyil, bu anlayışların məzmunu-
nun bütövlükdə həmin ölçmə üsulları ilə tam eyniyyəti kimi şərh etdilər. Elmi idra-
kın konkret metodlarının belə geniş şərh etdilər. Elmi idrakın konkret metodlarının 
belə geniş mənada təsviri ən yaxşı halda fəlsəfi kateqoriyaların məzmununun konk-
ret elmi anlayışlarla məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxarır. Bu isə xalis pozitivizm 
mövqedir, çünki pozitivizm məzmunu konkret elmi tədqiqat hüdudlarından kənara 
çıxan hər cür anlayışı metafizik adlandıraraq, məzmunsuz anlayış kimi atmağı tək-
lif edirdi.