Microsoft Word islom ensik ziyouz com doc

 
XALIFA (arab. - o‘rinbosar, noib) - ilk islomda jamoa hayotini shariat bo‘yicha tartibga 
solish va Alloh taolo ko‘rsatmalariga musulmonlar tomonidan amal etilishini nazorat 
qilish uchun saylab qo‘yilgan musulmon jamoasi rahbari. X. ba’zi vazifalarda vafot etgan 
Muhammad (sav)ning o‘rinlarini bosadi, deb hisoblangan, keyingi har bir X. esa, shu 

---

Islom Ensiklopediyasi 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
311
vazifada o‘zidan oldingisining o‘rnini bosishi kerak bo‘lgan. Muhammad (sav)ning eng 
yaqin safdoshlari Abu Bakr Siddiq, birinchi X., keyingalari Umar, Usmon, Ali bo‘lishgan. 
Ularni xulafoi roshidin, ya’ni to‘g‘ri yo‘ldan boruvchi X.lar deb atashgan. Ali va Muoviya 
o‘rtasidagi kurash davrida musulmon jamoasining bo‘linishi sodir bo‘lgan, Ali tarafdorlari 
shialikka asos solishgan. Ular musulmon jamoasida hokimiyat faqat imom hisoblangan 
Ali va uning avlodlariga tegashli bo‘lishi lozim deb hisoblaganlar. X. unvonini shialar tan 
olmaydilar. Alini dastlab qo‘llab-quvvatlaganlar ichidan xorijiylar ajrab chiqqan, ular X.ni 
saylash tamoyilini qat’iy himoya qilishgan. Sunniylikni tashkil etgan musulmonlar 
jamoasining aksariyat qismi umaviylar sulolasidan bo‘lgan X.larni yoqlab chiqdi; bu 
sulola o‘rniga 8-a. o‘rtasida abbosiylar sulolasi kelgan. Abbosiylar asta-sekin real 
hokimiyatni qo‘ldan boy bera boshlaganlar, 13-a.da esa, Bag‘dod mo‘g‘ullar tomonidan 
bosib olingach va X.ni Qohiraga qochib ketganidan so‘ng (u yerda 10-11-a.da fotimiylar 
hukmron edi), amalda hech qanday hokimiyatga ega bo‘lmay qolishgan. 16-a.da turk 
sultonlari o‘zlarini X. deb atay boshlaganlar, bu holat 1924 y.gacha, ya’ni Usmoniylar 
saltanati tugaguncha davom etgan.
 
XALIFALIK - Payg‘ambar (sav)dan noib bo‘lib, din ishlarini, diniy ilmlarni tarqatish, 
Islom arkonlarini qoim qilish, jihod olib borish, unga tegishli: lashkar tayyorlash, 
jangchilarga maosh berish, tushgan o‘ljani bo‘lib berish kabi ishlarni, hozirlik ishlarini, 
hadd-shar’iy jazolarni qoim qilish, zulmlarni ko‘tarish, amri ma’ruf, nahiy munkarni 
yo‘lga qo‘yish kabi davlat ishlaridagi rahbarlik ("Izolatul Xafo" 1-2). X. to‘rt yo‘l bilan 
sobit bo‘ladi: 1-Musulmonlarga fikri va nasihati o‘tadigan, axli hill va akd (halol va ish-
so‘zi bir) bo‘lgan ulamolar, boshliqlar va askarboshilarning bay’ati bilan sobit bo‘ladi. 
Abu Bakr (ra)ning Xlari shu yo‘l bilan sobit bo‘lgan. 2-Xalifa odamlarga vasiyat qilib o‘z 
o‘rniga bo‘ladigan odamni tavsiya qilishi. Hazrati Umar (ra)ning X.lari shu yo‘l bilan sobit 
bo‘lgan. 3-Xalifa saylash uchun Sho‘ro majlisi tuzish. X,azrati Usmon (ra) va hazrati Ali 
(ra)ning Xlari shu yo‘l bilan sobit bo‘lgan. 4-X. shartlariga ega odamning odamlarga 
boshliq bo‘lib olishi bilan. Payg‘ambar (sav) xalifalaridan keyingi xalifalar shu yo‘l bilan 
bo‘lgan. ("Xujjatullohi Bolig‘a" 2-738). Abu Bakr, Umar, Usmon va Ali (ra)lar roshid 
xalifalar va hidoyatli imomlar bo‘lib, Rasululloh (sav) ularga ishorat qilganlar va 
odamlarni ularga itoat qilishga va sunnatlarini tutishga amr qilganlar. Hasaanning X. 
muddatlari olti oy. Ulardan so‘ng musulmon podshohlarning birinchisi Muoviya. 
Hasan unga X.ni topshirgandan so‘nggina haqiqiy xalifa bo‘lgan. Hasanga otasining 
o‘limidan keyin Iroq ahdi bay’at qilgan edi. So‘ngra olti oydan keyin u kishi ishni 
Muoviyaga topshirdilar. Shu bilan Payg‘ambar (sav)ning Hasan haqlarida: "Albatta, 
mening bu farzandim sayyiddir. Alloh uning sababidan musulmonlarning ikki katta 
guruhi orasini isloh qiladi", degan gaplari rostligi zohir bo‘ldi (Buxoriy va Muslim rivoyat 
qilganlar). Keyin X. Muoviya ibn Abu Sufyonga va undan umaviylar sulolasiga o‘tdi. 
So‘ng abbosiylar va ulardan keyin usmoniylar xalifaligi bo‘ldi. X. Mustafo Kamol Otaturk 
tomonidan tugatildi.