Microsoft Word islom ensik ziyouz com doc

 
ASHOB al-HADIS, ahd al-hadis (arab. -rivoyat tarafdorlari) - an’anaviy islom 
tarafdorlari, ilk islomdagi oqimlardan biri. 8-a.da shakllangan. Ashob ar-ra’yga qarshi 
o‘laroq, dastlab Madina maktabiga mansub faqihlar va muhaddislarni shu nom bilan 
atashgan. A. al-H. diniy-huquqiy masalalarni hal etishda har xil yangicha uslublarga 
qarshi chiqishgan. Bu ishda ular mavhum, tajribadan o‘tmagan uslublarni qo‘llanishga 
yo‘l qo‘ymaslik lozim deb hisoblab, amaliy faoliyatda faqat Alloh kitobi (Qur’on) va 
payg‘ambar sunnasiga asoslanishga da’vat etishgan. Keyinchalik tobora rivojlanib 
borgan jamiyat zayli va talablari ta’sirida ijmo’ va qiyosni musulmon huquqining 
manbalari deb tan olishgan, biroq Qur’onni talqin etishda yangicha uslublarni keng 
qo‘llanishga yo‘l berishmagan va uni cheklab qo‘yishgan.
ASHOB ar-RA’Y (arab. - fikr tarafdorlari) - ra’y, fikr va aql bilan hukm chiqaruvchi 
ulamolarga berilgan nom. Islom ilmlaridan tafsir, fiqh kabi sohalarda ijod qiluvchi olimlar 
ikki turga bo‘linadi. Birinchi turi - Qur’onni tafsir qilishda va biror shar’iy hukm 
chiqarishda faqat Qur’on oyatlari, hadislar, sahoba va tobeinlardan naql qilingan 
rivoyatlarga suyanadigan olimlardir. Ikkinchi turi - tafsir va fiqh sohasida faqat naqliy 
dalillarga suyanish bilan qanoatlanmay ijtihod, ya’ni aql, fikr va ra’yni ham ishga solib 

---

Islom Ensiklopediyasi 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
36
shar’iy hukmlar, fatvolar ijod etadigan olimlardir. Shu ikkinchi turiga A. ar-R. deb nom 
berilgan. Ular mutafakkir olimlar deb ham yuritiladi.
 
ASHOB ar-ROSS, Ashobur Ross ("ar-Ross odamlari", "quduq odamlari") - Qur’onda ikki 
marta tilga olingan va Alloh hidoyatga da’vat etgan qad. qavm. Ammo, ularga pand-
nasihatlar kor qilmaydi, shu sababli halok etiladilar (25-sura, 38-39-oyat). "Ross" iborasi 
ichi mahkamlanmagan, nurab turgan quduqni anglatadi. Rivoyatlarda aytilishicha, o‘sha 
jinoyatchi qavm quduq atrofida o‘tirganida, u qulab tushib hammalarini halok etadi. 
Rivoyatlarga ko‘ra, ar-Ross odamlari ilgari halokatga uchragan Samud qabilalarining 
avlodi bo‘lib, Yamomadagi quduq yonida yashagan va ulkan qush - anqo hujumidan ozor 
chekkan. Payg‘ambar Hanzala ibn Safvon Allohtsan bu odamlarni qutqarishni so‘raydi, 
shundan so‘ng qonxo‘r qushlar g‘oyib bo‘ladi. Ammo qavm baribir Hanzalaning yakka 
xudoga sig‘inish haqidaga da’vatlariga quloq solmaydi, buning ustiga uning o‘zini 
quduqqa tashlab yuboradi. Shu bois Alloh ularni yakson qiladi.
ATTOR Alouddin, Xoja Alouddin Attor, Muhammad ibn Muhammad al-Buxoriy (? -1399) 
- mashhur mutasavvif, shayx. Bahouddin Naqshbandning xalifasi va kuyovi. A. 
madrasani tugatmasdanoq Naqshband sulukiga kirgan, bir umr piri yonida bo‘lgan. 
Buxoroda vafot etgan. Naqshbandning boshqa bir xalifasi - Xoja Muhammad Porso A. 
iltimosi bilan "Risolai qudsiya" ("Xoja Bahouddinning qudsiy kalimalari") kitobini bitgan 
va unda A. tilidan o‘z piri haqidagi o‘nlab rivoyat va xotiralarini keltirgan. Ularda 
Naqshbandning tarjimai holi, hayot tarzi, odatlariga oid qimmatli ma’lumotlar, hikmatli 
so‘zlar bayon etilgan. Ular keyinchalik Naqshband hayoti va tariqati haqidagi ko‘pgina 
risolapar, jumladan, ular ichida eng e’tiborlisi - Muhammad Boqir ibn Muhammad Alining 
"Maqomoti Xoja Naqshband" ("Bahouddin Naqshband", T., 1993) asari uchun muhim 
manba bo‘lgan.
ATTOR Farididdin, Muhammad ibn Abubakr ibn Ibrohim (1148/51-1220) - fors-tojik 
mutafakkiri, mutasavvif shoir. Nishopur yaqinidagi Xadkana (Kadkon) qishlog‘ida 
tug‘ilgan. Otasining izidan borib, dorishunoslik va tabiblik qilgan. Hajga borgan, Misr, 
Iroq, Shom safarida bo‘lgan, atoqli so’fiylar bilan uchrashib, din va tasavvuf 
arboblarining hayoti hamda faoliyatini o‘rgangan. Zamonasining tariqat peshvolaridan 
biri bo‘lib, "Farididdin" ("dinda yagona") va shayx unvonlarini olgan. Mo‘g‘ullarning 
Eronga birinchi bosqini paytida dushman qo‘lida halok bo‘lgan. Nishopurda dafn etilgan. 
"Ilohiynoma", "Musibatnoma", "Mazhar ul-ajoyib", "Asrornoma", "Haydarnoma", "Javhar 
uz-zot", "Hayloj", "Muxtornoma", "Xusravnoma", "Sharx ul-qalb", "Bulbulnoma", 
"Me’rojnoma" kabi asarlarida ilohiy ma’rifat g‘oyalarini targ‘ib etgan. Haq va haqiqat 
sirlarini kashf qilishga uringan. Asosiy asarlaridan biri "Mantiq ut-tayr" ("Qushlar 
mantig‘i") dostoni (1175) so’fiylikning eng yirik adabiy yodgorligi hisoblanadi. “Tazkirat 
ul-avliyo” asari islom olamida mashhur. Unda o‘nlab aziz-avliyolarning hikmatli so‘zlari, 
ibratli hayoti, karomatlari bayon etilgan. A. she’rlarida darvishlik axloqi to‘g‘risidagi 
g‘oyalarni mujassamlantirgan. A. asarlarida shialik g‘oyalari va qoidalari mutlaqo 
uchramaydi, sunniylikka mo’tadil munosabatda bo‘linadi. Mustaqillik yillarida 
O’zbekistonda "Mantiq ut-tayr" va "Ilohiynoma"dan ayrim parchalar ("Ilohiynoma", 
Toshkent, 1994) hamda "Tazkirat ul-avliyo" ("Avliyolar kitobi", Toshkent, 1997) asari 
o‘zbek tilida nashr etildi.

---

Islom Ensiklopediyasi