Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

 
Şəkil  73. Aldano-Stanov  regionunda  Pakçi  halqavarı strukturu  və  onun  
relyefdə  və  geofiziki  sahələrdə  ifadəsi: 
A – deşifrələmə  sxemi, B – maqnit  sahələrinin  səmti, C – relyefin  nisbi artımı, D–geoloji  
quruluşun sxemi. 1–KŞ–də deşifrə olunmuş struktur xətlər; 2–maqnit  sahəsinin izodinamları;  
3 – 6 - relyefin  enerjisi: 3- 600-800 m, 4–400- 600 m, 5–200-400m, 6- 0-200 m; 7–doğranma  
zonaları, 8–qırılmalar, 9–alt təbaşir andezitləri, 10–qranitoidlər; 11-13–kembriyəqədər  
törəmələr: 11–qabbro-amfibolitlər, 12–mərmərlər, 13–kristallik  şistlər,  14 – riolit  damarları. 
 
Beləliklə, müxtəlif tipli və miqyaslı aerokosmik şəkillərin kompleks 
öyrənilməsi, bütün mümkün olan geoloji və geofiziki materialların təhlili, 
topoqrafik materialların araşdırılması  və müqayisəli planetoloji yanaşma yer 
qabığında halqavarı strukturların dəqiq aşkar edilməsini, məkana görə yayılma 

167 
 
qanunauyğunluqlarını, faydalı qazıntılarla  əlaqəsini və onların geoloji inkişaf 
xüsusiyyətlərinin aşkar edilməsini təmin edə bilər. 
Meteoritlərin düşməsi nəticəsində  əmələ  gəlmiş impakt strukturların 
öyrənilməsi xüsusi vərdiş  tələb edir. Bəzi meteorit kraterləri astroblemlər 
şəkillərdə halqavarı struktur kimi çox dəqiq görünür. Bəziləri isə ya zəif seçilir, 
ya da heç görünmür. Təkcə kosmik planalma materiallarının deşifrəsi ilə zərbə 
kraterlərini ayırmaq mümkün deyildir. Ona görə  də ayrılmış strukturları yer 
səthində yoxlamaq lazımdır. Astroblemlər dairəvi səd fraqmentlərin olması, 
mərkəzində təpəcik, kraterin daxili və xaricindəki süxurların intensiv çatlılığı və 
bəzən də dairəvi səddən kənarda radial şüavari süxur tullantılarının olması ilə 
səciyyələnir.Bu əlamətlər astroblemlərin əksər hissəsinə məxsusdur, onların (bu 
əlamətlərin) şəkillərdəki aşkar görünməsi onların hansı süxurlardan (effuziv və 
ya çökmə)  əmələ  gəlməsindən, formalaşma zamanından və strukturu örtən 
süxur kompleksinin quruluşundan asılıdır. Əsas elementlərdən biri isə, kraterin 
dibini təşkil edən süxurlarda animetamorfizmin izlərinin olmasıdır. Bu 
strukturların saxlanılmasında zaman əsas rol oynayır. Struktur nə qədər qədim 
olarsa,bir o qədər  pozulmuş, dağılmış olur və bununla əlaqədar olaraq,kosmik 
şəkillərdə bir o qədər pis deşifrə edilir. V.V.Fedınski belə strukturların aşkarı 
üçün asılılıq tətbiq etmişdir: impakt kraterlərin aşkar edilməsi ehtimalı onların 
sahəsi ilə düz, yaşı ilə tərs mütənasibdir. Böyük diametrli, yaşı 10 milyon il-dən 
çox olan impakt strukturların  əksəriyyəti tullantı  qırıntı  sədləri ilə  əhatə 
olunmuş dairəvi çökəkliklərın morfoloji formasını itirmişdir. 
 
10.3. Halqavarı  strukturların təsnifatı 
 
Halqavarı strukturların təsnifatına dair məsələlərlə bir çox keçmiş sovet 
alimləri (V.V.Solovyev; V.A.Buş və b.) məşğul olmuşlar. 
Halqavarı strukturların təsnifatılarının  əsasını müxtəlif prinsiplər: 
morfoloji xüsusiyyət, həcm, dərinlik, genetik əlamət, deşifrələnmə  dərəcəsi, 
relyefdə özünü büruzəvermə xarakteri və s. aiddir. Halqavarı strukturların 
struktur genetik xüsusiyyətlərinə  əsaslanan  ən  əhəmiyyətli təsnifat Moskva 
Dövlət Universitetinin «Kosmik geologiya»laboratoriyasının bir qrup tədqi-
qatçıları ilə Xarici geologiya və Aerogeologiya ÜETİ (Ümumittifaq Elmi 
Tədqiqat İnstitutu) əməkdaşları tərəfindən birlikdə işlənib hazlanmışdır. Sınaq-
dan çıxarılmış  və  ən təkmil bölgü kimi qəbul edilmiş bu təsnifatın  əsas para-
metrləri halqavarı strukturların həcmi və onların genetik müxtəlifliyi: endogen, 
kosmogen və ya ekzogen mənşəyini müəyyənləşdirən geoloji proseslər 
seçilmişdir.  Halqavarı strukturlar nüvə  və xarici sərhəddən təşkil olunmuşdur 
(şəkil 74). 

168 
 
 
Şəkil 74. Halqavarı strukturların quruluş sxemi:  
A-konsentrik;  B-əlaqəli;  C-orbital;  D-mürəkkəb. 
 
Halqavarı strukturların sərhədləri nüvədən daha uzaqlaşmış konsentrik 
elementlər və ya fotoanomaliyalarla hüdudlanmış xarici sərhədlər hesab olunur. 
Bu strukturlar tez-tez qırılma sistemləri ilə mürəkkəbləşirlər: konsentrik, 
kəsişən, seqmentvarı, radilal. Halqavarı strukturların kosmik şəkillərdə  əks 
olunması müxtəlifdir və bir sıra amillərdən asılıdır: ölçü, tektonik fəallıq, 
saxlanılma dərəcəsi və s. Eyni zamanda kiçik diametrli halqavarı strukturların 
böyük diametrli obyektlərlə müqayisədə daha dəqiq və etibarlı deşifrə olunması 
əsas amil hesab olunur. 
Halqavarı strukturların relyeflə müxtəlif münasibətləri müəyyən 
edilmişdir, belə  ki, onlar relyefin uyğun forması ilə əks olunduqda düzünə, əks 
münasibətdə olduqda isə cevrilmiş hesab olunurlar. Təbiətdə halqavarı struktur-
lar tez-tez çökəkliklər qismində çıxış edirlər. Onlar yer səthində tək və ya qrup 
halında yerləşirlər. Hələlik geoloji ədəbiyyatlarda halqavarı strukturların təyin 
olunmasında vahid terminologiya yoxdur. Hazırda halqavarı strukturlarla yanaşı 
Yer qabığında halqavarı obyektləri təyin etmək üçün ayrı-ayrı müəlliflər tərə-
findən aşağıdakı anlayışlar istifadə olunur: “halqavarı morfostrukturlar”, “mər-
kəzi tip morfosrukturlar” (V.V.Soloyev), “mərkəzi tip kosmogeoloji struktur-
lar” (Z.F.Volceqursk, V.Q.Pro-nin), “izometrik strukturlar” (D.M.Trofimov), 
“mərkəzi kosmogeoloji obyektlər” (V.A.Fovarskaya) və s. 
Geoloji  ədəbiyyatlarda halqavarı strukturların genezisi uzun müddət müza-
kirə olunmuşdur. Bir sıra tədqiqatçılar (V.Z.Barsukov, İ.A.Necayeva, B.S.Zeylik, 
A.Qudvin, F.Kinq və s.) halqavarı strukturlara meteoritlərin izləri kimi, digərləri 
isə (S.S.Bıstrovskaya, V.Q.Mojayeva və s.) tektonik-maqmatik proseslərin nəticəsi 
kimi baxırdılar. Tədricən kosmik şəkillər üzrə  təcrübənin toplanması, onların 
öyrənilməsinin geoloji analizi yer səthində halqavarı strukturların daha çox genetik 
tiplərinin aşkar olunmasına imkan verdi. Halqavarı strukturların təsnifatı ilə bir sıra 

169 
 
alimlər, o cümlədən B.A.Buş, O.M.Barisova, A.K.Qluxa, Y.S.Kuteynikova, 
S.İ.Strelnikova və s. tədqiqatçılar məşğul olmuşlar. 
Halqavarı strukturlar bir çox əlamətlər üzrə  təsnif olunurlar: ölçülərinə, 
genezisinə, quruluşunun mürəkkəbliyinə, relyeflə  əlaqəsinə, kosmofotoşəkil-
lərdə əks olunmalarına, həndəsi xüsusiyyətlərinə görə və s. 
Bu strukturlar  müxtəlif üsullarla aşkar olunurlar: geoloji (planalma), 
geomrfoloji (relyefin quruluşunun təhlili) və geofiziki (maqnit və qravitasiya 
anomaliyalarının təhlili). Lakin əsas üsul aerokosmik materialların deşifrələn-
məsi hesab olunur. 
Kosmik  şəkillərdə müxtəlif tip və miqyaslı halqavarı strukturlar ətraf 
sahələr və ya şəkil təsvirlərilə müqayisədə  müxtəlif, o cümlədən acıq və tünd 
fotoanomaliyalarla ayrılır. Onlar sahəvi tam dairəvi və ya xətti və qövsvarı 
konturlarla  əks olunurlar. Fotoanomaliyalar struktur daxilində  və xaricində 
landşaft xüsusiyyətlərilə (bitki, torpaq, relyef), həmcinin süxurların litoloji 
tərkibi, tektonik, hidrogeoloji şərait və s. əlaqədardır. Bu zaman halqavarı 
strukturlar kosmik şəkillərdə aydın və qeyri aydın  əks oluna bilərlər. Aşkar 
olunmuş halqavarı anomaliyaların daha etibarlı təsdiq olunması ücün  müxtəlif 
mövsümlərdə  və müxtəlif spektrlərdə  cəkilmiş kosmik şəkillərə kompleks 
baxmaq lazımdır. Kosmik şəkillər üzrə ayrılmış halqavarı strukturlar sonradan 
geoloji olaraq interpretasiya olunmalı, geoloji, geofiziki və geomorfoloji 
üsullarla onların mənşəyi, yaşı və s. parametrləri aydınlaşdırılmalıdır.  
Halqavarı obyektlərin geoloji üsullarla interpretasiyası onların məlum 
geoloji obyektlərlə (intruziyalarla, tektonik strukturlarla və s.) əlaqəsinin bərpa 
olunmasına imkan verir. Bunun ücün halqavarı strukturların sərhədləri  geoloji 
əmələgəlmələrin həm səthdə, həm də dərinlikdə sərhədlərilə müqayisə olunur. 
Bu zaman strukturların və geoloji obyektlərin konturları üst-üstə düşə bilər, 
məsələn, intruziyalar və ya vulkanik formalar. 
İri halqavarı strukturların sərhədlərinə müxtəlif geoloji proseslər (maq-
matik, metamorfik, tektonik) nəticəsində formalaşmış müxtəlif yaşlı və müxtəlif 
cinsli geoloji əmələgəlmələr uyğun gəlir. Bu geoloji proseslər iri halqavarı 
strukturlara nisbətən cavan hesab olunurlar. Buna görə  də iri halqavarı struk-
turların genezisinin müəyyən olunması cətinlik törədir. 
 
10.3.1.Halqavarı strukturların ölçüləri və genezisi 
 
 Halqavarı strukturların öyrənilməsi təcrübəsi göstərir ki, kifayət qədər 
dəqiq və elmi əsaslandırılmış təsnifatın yaradılması üçün çoxsaylı əlamətlərdən 
(ölcü, morfologiya, relyefdə əksolunma, genezis və yaş) ikisi əsas hesab olunur: 
ölçü və genezisi. Halqavarı strukturların diametri geniş intervalda dəyişir və 
ölçülərinə görə 4 sinfə ayrılır: 1) diametri bir neçə yüz və  ilk min kilometrlərə 
qədər olan meqastrukturlar; 2) diametri ilk yüz  kilometrlərlə ölçülən makro-

170 
 
strukturlar; 3) diametri 10-15 kilometrdən 150 kilometrə  qədər olan mezost-
rukturlar; 4) diametri 10-15 kilometr olan mikrostrukturlar.  
Məlum olduğu kimi, strukturların ölçüləri bir qayda olaraq, onların 
dərinlik üzrə yatımı ilə əlaqədardır. Daha iri meqa və makrostrukturlar mantiya 
yatımına malikdir, mezo və mikrostrukturlar isə qabıqla əlaqədardır. Geofiziki 
sahələr üzrə  təhlilə görə, strukturların dərin horizontlarla əlaqəsi daha dəqiq 
müəyyən oluna bilər. Qabıq üçün bazalt, qranit və ya çökmə metamorfik qatla 
əlaqədar olan strukturların ayrılması mümkündür. 
Formasına görə halqavarı strukturlar sadə  və  mürəkkəb tiplərə ayrılır. 
Sadə strukturlar halqa, oval və dairə formasında təzahür edir, mürəkkəb 
strukturlar isə konsentirik quruluşa malikdir. Həm sadə, həm də mürəkkəb 
strukturlar qapanmış, fraqmentar və yarımhalqavarı ola bilər. 
Relyefdə  əks olunmasına görə halqavarı strukturlar qalxmalarla əks 
olunmuş müsbət və enmələrlə  əks olunmuş  mənfi tiplərə ayrılır. Bir sıra 
halqavarı strukturlarda vallar və ya qalxma zonaları ayrılır. Bir sıra strukturlar 
isə relyefdə mürəkkəb və ya denudasion proseslərin pozulması ilə  əlaqədar 
olaraq aydın olmayan formalara malik olur. Hazırda öyrənilən halqavarı 
strukturlar arasında müxtəlif qitələrdə müsbət formalı strukturlar üstünlük təşkil 
edir. 
Halqavarı strukturların müxtəlif geoloji amillərlə (endogen, ekzogen, 
kosmogen) sərtləşmiş genetik xüsusiyyətləri nisbətən az əhəmiyyət kəsb edir. 
Bu zaman halqavarı strukturlar bəzən bir geoloji amillə  təmsil oluna bilər və 
onlar bu halda monogen hesab olunurlar. Əgər halqavarı strukturlar bir neçə 
geoloji proseslərin qarşılıqlı fəaliyyəti nəticəsində təzahür edirsə, bu halda onlar 
poligen hesab olunurlar. Halqavarı strukturların ölçüləri arasında, onların 
quruluşunun mürəkkəbliyində  və formalaşma müddətində  dəqiq və birbaşa 
asılılıq qeyd olunur. Məsələn, kiçik halqavarı strukturlar monogenezislidir və 
nisbətən qısa müddətli geoloji proseslərin nəticəsidir. Diametri yüz km və daha 
artıq olan halqavarı strukturlar isə bir neçə geoloji proseslərin (maqmatizm, 
metamorfizm, tektonogez və s.) nəticəsində formalaşa bilər. Belə halqavarı 
strukturlar uzun müddət  bəzən bir neçə mln il ərzində formalaşır. 
Monogen halqavarı strukturlar daha iri poligen strukturları mürəkkəbləş-
dirir. Halqavarı strukturların bütün bu kimi quruluş xüsusiyyətlərini və forma-
laşma mexanizmini nəzərə alaraq, onların təsnifatı  işlənilmişdir. Təsnifatın 
əsasını iki əsas əlamət təşkil  edir: ölçü və struktur genetik müxtəliflik. Ölçü-
lərinə görə beş  əsas struktur sinif ayrılmışdır:  meqa, makro, mezo, mini və 
mikro. Qeyd etmək lazımdır ki, adətən halqavarı strukturların 10-20%-nin 
genetik xüsusiyyətlərini müəyyən etmək mümkün olmur. Bu halda onları 
genezisi aydınlaşdırılmamış xüsusi tip strukturlara aid etmək olar. 
Hazırda mövcud olan müxtəlif tip halqavarı strukturları aşağıdakı genetik 
qruplarda birlşəşdirmək olar: 1) metamorfogen; 2) maqmatogen; 3) tektonogen; 
4) mürəkkəb genezisli nuklearlar və impaktlar; 5) ekzogen strukturlar. 

171 
 
10.3.2.Metamorfogen halqavarı strukturlar 
 
Metamorfogen halqavarı strukturlar dərinlikdə baş verən intensiv 
metamorfizm prosesi nəticəsində  əmələ  gəlir və makro və mikrostruktrlarla 
təmsil olunur. Bu strukturlar Z.J.Salopom tərəfindən demək olar ki, qədim 
qranit metamorfik qabıq daxilində yerləşmiş  qneysli qırışıqlıq ovalları  və 
qranit-qneysli günbəzlər kimi təsvir olunmuşdur. Onlar qədim platformaların 
qalxanlarında kembriyəqədərki süxurların inkişaf sahələri üçün xarakterikdir. 
Bəzən onlara orogen sahələrdə də rast gəlinir. 
Qneysli qırışıqlıq ovallarının diametri 200-260 km-ə qədər olub (makro- 
və mikro strukturlar), relyefdə qalxmalarla əks olunur. Onlardan bir çoxu 
mürəkkəb blokvarı quruluşa malikdir. Strukturun mərkəz hissəsi adətən arxey 
və erkən proterozoy yaşlı metamorfik süxurlardan (qneyslər, qranulitlər, bəzən 
isə yaşıl daşlaşmış süxurlar) təşkil olunmuşdur. 
Qranit qneysli günbəzlərin diametri bir neçə km-dən 50 km-ə  qədər, 
bəzən isə 300-400 km-ə  qədər olur (mikro və mezostrukturlar). Relyefdə  və 
kosmik  şəkillərdə  onların izometrik forması aydın müşahidə olunur. Bu 
strukturlar qneyslər, qranit-qneyslər, qranit-dioritlər, qranitlər və miqmatitlər-
dən təşkil tapmışdır. Qranit-qneysli günbəz tip strukturlar bütün platformaların 
qalxanlarında geniş yayılmışdır. Onlar qırışıqlıq ovallarının həm daxilində, həm 
də xaricində inkişaf tapmışdır. Ovallarla müqayisədə onlar daha cavan hesab 
olunur və formalaşması dərinlik diaprizmilə
 
əlaqələndirilir. Daha iri strukturlara 
müsbət və ya mənfi maqnit anomaliyalarının izometrik sərhədləri uyğun gəlir. 
Qneys-qırışıqlıq ovalları, adətən fanerozoyaqədərki qranit-metamorfik 
qabığın daxilində yerləşir. Onların mərkəz hissəsi çox zaman arxeyalt protero-
zoy qatları ilə mürəkkəbləşmişdir. Metamorfik qatlar və çay şəbəkələrinin 
rəsmləri konsentrik formalara malik olur. Çox zaman qneys-qırışıqlıq ovalları-
nın radioloji yaşının metamorfik qatın mərkəzindən kənarlarına doğru azalması 
(cavanlaşması) nəzərə çarpır ki, bu da litosferdə turş qranit materialının qədim 
akkumulyasiya mərkəzi olması fikrini irəli sürməyə imkan verir. 
Qranit-qneys günbəzləri, adətən orta-üst proterozoy yaşlı olub, protome-
tamorfik qabığın daha qədim substratı üzərində yaranmış və kontinental qranit-
metamorfik layın təkmilləşməsinin maddi ifadəsi hesab olunan qranitləşmə və 
maqmatik diapirizm prosesləri ilə bağlıdır. Qranit-qneys günbəzləri, adətən 
qneys qırışıqlıq ovalları  və ya nuklearlar ətrafında satellit, nadir hallarda isə 
xaotik qruplar şəklində yerləşir. Halqavarı strukturların quruluşu, onların sər-
hədləri daxilində həm polingen, həm də xüsusi maqmatik mənşəli qneys-qranit 
və qranit, qranodiorit və miqmatitlərin üstünlüyü ilə səciyyələnir. 
Həm qneys-qırışıq ovallarını, həm də qranit-qneys günbəzlərini çox 
zaman qədim platforma plitələrinin örtüyü altında aşkar etmək mümkün olur. 
Halqavarı strukturlar distansion planalma materialları  əsasında deşifrələnir və 
aydın konsentrik plana malik qravitasiya və maqnit sahəsi ilə müşayiət olunur; 

172 
 
bu strukturlarla, adətən sərhədləri halqavarı strukturlarla konform olan 
 
qravitasiya və maqnit anomaliyası sahələri  əlaqədar olur. 
Adətən belə strukturlar paleozoy və mezokaynozoy əmələgəlmələrinin 
tektonik planına və strukturlarının səciyyəsinə kifayət dərəcədə təsir edir. Digər 
hallarda metamorfogen halqavarı strukturlar ya tamamilə pozulur, ya da 
onlardan yalnız cüzi seqmentar qalıqlar qalır. 
 
10.3.3.Maqmatogen halqavarı strukturlar 
 
Maqmatik mənşəli halqavarı strukturlar qabıqaltı (mantiya) və qabıq 
maqmatizmi ilə əlaqədar ola bilər. Maqmatizmin təzahür formasına görə onlar 
vulkanik (və ya vulkan -plutonik) və məxsusi plutonik tiplərə ayrılır. 
Son illərdə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, maqmatik halqavarı strukturlar 
bütün ölçülərlə  təmsil olunmuşdur: diametri 10 km-lərlə olan ministrukturdan  
300-400 km olan makrostrukturlara qədər. Maqmatik mənşəli halqavarı 
strukturlar arasında hələlik meqastrukturlar müəyyən edilməmişdir. Qabıqaltı 
maqmatizmlə əlaqədar olan halqavarı strukturlar qədim platformalarda üstünlük 
təşkil edir. Onlar, xüsusən Afrika, Ərəbistan kratonu sahəsində geniş inkişaf 
tapmışdır. Qabıq maqmatizmlə  əlaqədar olan strukturlar fanerozoy qırışıqlıq 
zolağında daha çox müşahidə olunur və  qırışıqlıq sistemi boyunca uzanaraq 
zəncirvarı formalar əmələ gətirirlər.  
Vulkanik qabıqaltı halqavarı strukturlar xüsusən trappların inkişaf tapdığı 
sahələrdə geniş yayılmışdır (Sibir, Hindistan), plutonogen strukturlar isə 
qabbro-anortozit və  qələvi-ultraəsasi maqmanın təzahürü ilə  əlaqədardır və 
Afrikada (Buşveld kompleksində), Baltik qalxanında (Xibin və Yovozersk 
komplekslərində) müəyyən edilmişdir. 
Qabıq maqmatizmi ilə  əlaqədar olan vulkanik strukturlar uzun müddətli 
vulkanik zolağın inkişaf tapdığı fanerozoy kontinental qabığda, həmçinin 
müasir vulkanik adalar qövsündə geniş inkişaf tapmışdır. Onlar Paleotetsin 
kənarlarında və Ural - Monqol qırışıqlıq zolağı boyunca az sayda müşahidə 
olunur. 
Özlərində vulkan kalderalarını  əks etdirən bu genetik tip halqavarı 
strukturların ministrukturları yer səthində olduqca geniş yayılmışdır (Ararat, 
Araqas, Avaçin, Etna və s.). Plutonik qabıq halqavarı strukturları qranit 
maqmatizmi ilə əlaqədardır və müxtəlif formalı intruziv kütlələr əmələ gətirirlər 
(batolitlər, fakolitlər,  ştoklar və s.). Bu tip strukturlar da təbiətdə geniş yayıl-
mışdır. Onlar əsasən fanerozoy qırışıqlıq zolağı ərazisində (məsələn, Verxoyan-
Çukotka qırışıqlıq sahəsində, Tibetdə,  Şimali Amerika Kordilyerində), həmçi-
nin qədim platformalarda (Ukrayna və Baltik qalxanlarında, Madaqasqarda və 
s.) geniş təmsil olunmuşlar. 
 
 

173 
 
10.3.3.1.Vulkanik və vulkan-plutonik halqavarı strukturlar 
 
Mantiya mənşəli halqavarı strukturlara qədim platformaların trapp sahəsi 
arasında daha tez-tez rast gəlinir (məsələn, Hindistan yarımadasında təbaşir 
yaşlı Dekan trapp sahəsində və Sibir platformasında Tunqus trapp sahəsində).  
Adətən 100-150 km diametrə malik olan bu tip strukturlar bəzən dərinlik 
qırılma zonalarında yerləşir. Tunqus trapp sahəsi daxilində bu strukturlara 
qədim qalxan vulkanları  və püskürmə  mərkəzləri, həmçinin iri trapp sillərin 
köklü zonaları uyğunlaşmışdır. 
Qabıqaltı maqmatizmlə əlaqədar olan bu strukturlar qədim platformaların 
trapp sahələri üçün çox səciyyəvidir. Onlar əsasən Hindistandakı Dekan, Sibir 
platformasındakı Tunqus trapp sahələrində daha çox inkişaf tapmışdır. Adətən 
çox da böyük olmayan (100-150 km-ə qədər) bu strukturlar dərinlik qırılmaları 
zonalarında yerləşir. Belə halqavarı strukturlara qədim yuyulmuş qalxan vul-
kanları  və püskürmə  mərkəzləri, o cümlədən, iri trapp sillərinin özək (əsas) 
zonaları ilə  əlaqədar olur. Trapp formasiyalarının mürəkkəb polifasial tərkibli 
olması xüsusi tədqiqatlar aparmadan, vulkanik və vulkan-plutonik halqavarı 
strukturların differensiasiyasının (fərqləndirilməsinin) həyata keçirilməsini 
qeyrimümkün edir.  
Belə halqavarı strukturların ikinci qrupu kaynozoy yaşlı riftegenez 
sahələrə daha çox meyl edir və Böyük Afrika rifti zonasında özünü daha yaxşı 
büruzə verir. 
Qabıq maqmatizmi ilə  əlaqədar olan vulkanik halqavarı strukturlar 
meqastrukturlardan  əlavə, bütün struktur siniflərdə özünü göstərir. Onların 
arasında meqastrukturlara çox nadir hallarda rast gəlinir, mezo və ministruk-
turlar, o cümlədən mezozoy və kaynozoy yaşlı vulkanik qurşaqlardakı fanero-
zoy yaşlı kontinental qabıqla əlaqədar olan tipik  mikrostrukturlar  da üstünlük 
təşkil edir. Məhz halqavarı strukturlar bu qurşaqların struktur planının  əsas 
cizgilərini formalaşdırır. 
Analoji vulkanik halqavarı strukturların az hissəsi, Tetis okeanını və Ural-
Monqol qırışıqlıq qurşağının daha qədim okeanik strukturlarını haşiyələndirən 
üst paleozoy və devon vulkanik qurşaqlarında qeydə alınmışdır. Ehtimal  ki, bu, 
belə halqavarı strukturların saxlanılma dərəcəsi ilə əlaqədardır. Bir çox vulka-
nik halqavarı strukturlar müasir vulkanik ada qövsü sahələrində yerləşir və 
onların sıxlığı nisbətən azdır. Bu da həm müasir vulkanik  çöküntülərin örtücü 
təsiri, həm də digər strukturtektonik şəraitlərlə əlaqədardır. 
Qırışıqlıq qurşaqların vulkanik qatları,  əsasən növbələşən (çox zaman 
ritmik) lava və tuf, o cümlədən subvulkanik gövdələr, ekstruziv və intruziv 
günbəzlər və qranitoidlərin komaqmatik vulkanik massivləri ilə yarılmış bazalt, 
andezit, dasitriolit, subqələvi tərkibli vulkanik çökmə yığıntıların örtüklərindən 
təşkil olunmuşdur. Vulkan strukturlarının xarici konsentrləri adətən normal 
çöküntülərin sirk şəkilli sistemləri ilə ona görə üst-üstə düşür ki, strukturun 

174 
 
daxili hissəsi maqmatik ocağın boşalması nəticəsində passiv çökməyə (düşmə-
yə) məruz qalır. 
Qabıq maqmatizmilə  əlaqədar olan vulkanik halqavarı strukturların 
içərisində  ən iriləri (150-200 km) adətən radial qırılma sistemilə müşayiət 
olunan, çevrə  və ya oval formalı geniş muldavarı çökmələr kimi özünü büruzə 
verən vulkanik (bəzən vulkan-tektonik) depressiyalardır. Adətən belə çökmə-
lərin mərkəzində vulkanik qatların  əmələ  gəlməsinə imkan yaradan stratovul-
kanlar və ya qalxan vulkanları qrupu yerləşir. Eroziyaya daha çox məruz qalan 
vulkanik depressiyaların mərkəz hissələrində adətən effuziv layların tərkibilə 
komaqmatik olan qranitoid plutonu qrupları yerləşir. Ehtimal  ki, bu intruziyalar 
maqmatik ocağın açılmış üst hissələridir. Beləliklə, vulkanik mezastrukturlar 
əksərən mənfi struktur formalara aid olan poligen (vulkanik, tektonik, plutonik) 
əmələgəlmələrdir. 
Müsbət vulkan-plutonik strukturlar hələ zəif öyrənilmişdir. Adətən onlar, 
nisbətən kiçik qalınlığa malik, tufogen qatla örtülmüşdür və vulkanik qurşaq-
ların köklü yataqlarının geniş qalxımları kimi özünü büruzə verir, vulkanik 
qatlarla komaqmatik olan kütləvi qranitoid intruziyaları ilə müşayiət olunur. Bu 
tip strukturlar Qazaxstan və Monqolstanın devon və üst paleozoy qırışıqlıq 
qurşaqlarında məlumdur. Onlar çox nadir hallarda halqavarı strukturlarla müşa-
yiət edilir və adətən plutonlarla əlaqədar olur. 
Vulkanik ministrukturlar vulkanik qurşaqlarda çox geniş yayılmışdır. 
Onlar vulkanik depressiyanın mərkəz hissələrində qruplaşır, yaxud onların 
kənarları boyunca satellit strukturlar əmələ  gətirir. Çox zaman belə halqavarı 
strukturlar radial və ya kəsib keçən qırılmaların vulkanik mezastrukturlarının 
xarici
  
çevrəsi ilə kəsişən hissələrində əmələ gəlir. Onlar adətən iri vulkanların 
kalderasını  təmsil edərək (Vezuvidə MontenSoms, Ermənistanda Araqas, 
Kamçatkada-Avaçinsk, Uzon və s. tipli) və yaxud ayrı-ayrı iri strativulkanlar 
Etna (köndələn xətdə 80 km-dən çox), Ararat, Dəməvənd, Klyuçevskaya sopka 
(sönmüş vulkan) kimi vulkanik aparatlarla əlaqədardır. Stratovulkanlardan ən 
irilərinin ölçüsü mezastrukturun ölçülərinə yaxın olur. Ministrukturların çox 
hissəsi monogen vulkanik aparatlarla əlaqədardır, konik və radial daykalar 
sistemi ilə müşayiət olunur. 
Qabıq vulkanik qurşaqlarda vulkanik mikrostrukturlar da çox geniş yayıl-
mışdır. Adətən onlar kiçik vulkanik strukturlarla (nekklər, monogen aparatları, 
şlak konusları, kiçik qalxan vulkanları) və ya vulkan-plutonik əmələgəlmələrə 
uyğun gəlir. 
Tunqus sineklizinin halqavarı strukturları  kəsişən və layvarı dolerit 
intruzivlərinin, bəzi hallarda isə bazalt örtüklərinin uyğunlaşdığı qapalı  və ya 
oraqvarı  əyri vallarla əks olunmuşdur. Bu regionda V.N.Bryuxanov və 
V.A.Buşun qeyd etdiyi kimi, tez-tez dəfələrlə birbirinin üzərinə qalanmış halqa 
formaları müşahidə olunur. Bu zaman kiçik diametrli strukturlar böyük 
diametrli strukturların üzərinə qalanmış olurlar. Müəyyən olunmuşdur ki, 

175 
 
Tunqus sineklizinin əksər halqavarı strukturları trias yaşlı eroziyadenudasiya 
prosesləri nəticəsində  əhəmiyyətli dəyişilmiş vulkan tektonik çökəkliklərin  
nəhəng kalderaların qalıqlarına cavab verir  (şəkil 75).